ΛΟΥΣΗ ΑΒΡΑΑΜΙΔΟΥ: ΤΟ AI ΣΤΗΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΜΠΟΡΕΙ ΝΑ ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΕΙ ΠΑΙΔΙΑ-ΖΟΜΠΙ

Το 1985, ο Αμερικανός ιστορικός της τεχνολογίας Μέλβιν Κράνζμπεργκ είχε διατυπώσει ότι «η τεχνολογία δεν είναι ούτε καλή ούτε κακή· ούτε ουδέτερη». Τέσσερεις δεκαετίες μετά, ο λεγόμενος “πρώτος νόμος του Κράνζμπεργκ” παραμένει άκρως επίκαιρος για την καλύτερη κατανόηση της διττής φύσης της παραγωγικής Τεχνητής Νοημοσύνης (ΤΝ) και ειδικότερα των μεγάλων γλωσσικών μοντέλων, όπως το ChatGPT, ο ρυθμός υιοθέτησης των οποίων έχει σπάσει τα ρεκόρ στον αναπτυγμένο κόσμο, ξεπερνώντας τόσο αυτόν του προσωπικού υπολογιστή όσο και του Διαδικτύου.

Σύμφωνα με την καθηγήτρια Λούση Αβρααμίδου, διευθύντρια του Κέντρου Μάθησης και Διδασκαλίας στο Πανεπιστήμιο του Groningen της Ολλανδίας, η εκθετική αύξηση της χρήσης εργαλείων ΤΝ σε ολοένα και περισσότερους τομείς της ζωής μας και ειδικότερα στην εκπαίδευση έχει αποκτήσει αποικιοκρατικά χαρακτηριστικά, τόσο κυριολεκτικά όσο και μεταφορικά, ανακυκλώνοντας προκαταλήψεις, διευρύνοντας τις κοινωνικές ανισότητες και επιβαρύνοντας το περιβάλλον.

Γεννημένη στην Κύπρο, η Λούση Αβρααμίδου απέκτησε το διδακτορικό της στην Διδακτική των Φυσικών Επιστημών από το Pennsylvania State University. Έχει εργαστεί ως ερευνήτρια στο King’s College του Λονδίνου και κατόπιν ως επίκουρη και αναπληρώτρια καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο της Λευκωσίας και στο Ανοιχτό Πανεπιστήμιο της Κύπρου. To 2023 εκλέχτηκε πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Ένωσης Διδακτικής των Φυσικών Επιστημών (ESERA).

Ταυτόχρονα με το πλούσιο και επιδραστικό ερευνητικό της έργο στη διδακτική και την επικοινωνία της επιστήμης, η Λούση Αβρααμίδου αποτελεί μια από τις πιο ηχηρές φωνές αμφισβήτησης παραδοσιακών περιβαλλόντων μάθησης, έχοντας τελευταία ασκήσει γόνιμη κριτική για τον -όχι και τόσο ξεκάθαρο- ρόλο της παραγωγικής ΤΝ στην εκπαίδευση.

Μιλώντας αποκλειστικά στο Magazine, η Λούση Αβρααμίδου μάς καλεί να κάνουμε ένα ψύχραιμο βήμα πίσω, να εξετάσουμε τη “μεγάλη εικόνα” και να αναρωτηθούμε για κρίσιμα ζητήματα ηθικής, κοινωνικής και περιβαλλοντικής δικαιοσύνης που προκύπτουν από την ευρεία χρήση εργαλείων ΤΝ στην εκπαιδευτική διαδικασία – και όχι μόνο.

Σε πρόσφατες εργασίες σας, έχετε αναφερθεί στον όρο “αποικιοκρατία της Τεχνητής Νοημοσύνης” και τις επιπτώσεις που μπορεί να έχει στην εκπαίδευση και την κοινωνία ευρύτερα. Τί εννοείτε με αυτόν τον όρο;
Χρησιμοποιώ αυτόν τον όρο τόσο κυριολεκτικά όσο και μεταφορικά. Κυριολεκτικά, οι εταιρείες-κολοσσοί που αναπτύσσουν τεχνολογίες παραγωγικής ΤΝ εκμεταλλεύονται συγκεκριμένες ομάδες ανθρώπων αλλά και το περιβάλλον, με μοναδικό στόχο το κέρδος. Σε μια στήλη που έγραψα πέρυσι με τίτλο “ChatGPT is amazing and everything that is wrong with the world”, αναφέρομαι στο γεγονός ότι το εργαλείο εκπαιδεύτηκε από 50.000 Κενυάτες εργάτες, οι οποίοι αμείφθηκαν με λιγότερα από δύο δολάρια την ώρα και υπέφεραν ψυχικά κατά τη διάρκεια των καθηκόντων τους.

Πολλοί από εμάς δεν συνειδητοποιούμε πόσο ιδιαίτερη είναι η εργασία που απαιτείται για την ανάπτυξη εργαλείων ΤΝ. Οι βοηθοί φωνής, τα αυτόνομα οχήματα και τα συστήματα αναγνώρισης προσώπου αναπτύσσονται μέσω εξαιρετικά απαιτητικών εργασιών, στις οποίες συμμετέχουν άνθρωποι που εκτελούν καθήκοντα όπως η μεταγραφή ήχου, η σήμανση εικόνων, η δειγματοληψία φωνής, καθώς και η σήμανση ακατάλληλου περιεχομένου, όπως παιδική κακοποίηση, δολοφονίες, αυτοκτονίες, βασανιστήρια κ.ά. Αυτή είναι μια πολύ διαφορετική μορφή εργασίας από εκείνη των μηχανικών λογισμικού και γίνεται κυρίως από φτωχές και περιθωριοποιημένες κοινότητες για την εξυπηρέτηση των πλουσίων.

Αν θέλετε να μάθετε περισσότερα, σας προτείνω να ανατρέξετε στην έρευνα της Karen Hao που δημοσιεύθηκε το 2022 στο MIT Technology Review, η οποία αποκάλυψε πώς τα εργαλεία ΤΝ χρησιμοποιούνται για την εκμετάλλευση των φτωχών του κόσμου, την ανάδυση ενός ψηφιακού απαρτχάιντ και τη δημιουργία νέων μορφών πολιτικής υποδούλωσης και καταπιεστικής επιτήρησης παγκοσμίως.

Μεταφορικά, στην εκπαίδευση, καθημερινά βομβαρδιζόμαστε με ψεύτικες υποσχέσεις για το πώς η ΤΝ μπορεί να μεταμορφώσει μαγικά την εκπαίδευση. Στην πραγματικότητα, όμως, δεν υπάρχουν ισχυρές εμπειρικές αποδείξεις. Τί σημαίνει αυτή η μεταμόρφωση και ποιοι ωφελούνται από αυτή; Αν μη τι άλλο, η ΤΝ μπορεί να επιδεινώσει ακόμη περισσότερο το υπάρχον χάσμα ανισότητας μεταξύ μαθητών και εκπαιδευτικών στο Βορρά και στο Νότο, ανάμεσα σε αυτούς που έχουν πρόσβαση στην ΤΝ και σε αυτούς που δεν έχουν.

Οι περιβαλλοντικές επιπτώσεις των τεχνολογιών ΤΝ είναι ένα ακόμα σημαντικό ζήτημα στο οποίο έχετε αναφερθεί. Πώς μπορούμε να εξισορροπήσουμε τα δυνητικά οφέλη της ΤΝ με το οικολογικό της αποτύπωμα και τί ρόλο θα μπορούσαν να έχουν οι εκπαιδευτικοί σε αυτή την προσπάθεια;
Αρχικά, νομίζω ότι πρέπει να σταματήσουμε με την υστερία της ΤΝ και να σκεφτούμε πραγματικά τί χρειαζόμαστε από την ΤΝ στην εκπαίδευση -αν χρειαζόμαστε κάτι. Βρίσκω παράδοξο το γεγονός ότι τα περισσότερα εκπαιδευτικά συστήματα στον κόσμο έχουν επενδύσει τόσο πολύ σε πλαίσια και προγράμματα που θέτουν στο επίκεντρο τους Στόχους Βιώσιμης Ανάπτυξης των Ηνωμένων Εθνών για το 2030 και, ταυτόχρονα, παραμένουν άκριτα απέναντι στις καταστροφικές συνέπειες που έχει η ΤΝ για το περιβάλλον.

Οι εκπαιδευτικοί πρέπει να ασχοληθούν πιο σοβαρά με το γεγονός ότι η παραγωγική ΤΝ δεν πρέπει να κατανοείται ως μαγεία, αλλά ως μια μορφή ρύπανσης, η οποία περιλαμβάνει αυξημένες εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα, ατμοσφαιρική ρύπανση, θερμική ρύπανση σε υδάτινα σώματα, καθώς και την παραγωγή στερεών αποβλήτων, συμπεριλαμβανομένων επικίνδυνων υλικών.

Αντί να χρησιμοποιούμε τον όρο οικολογικό αποτύπωμα, θα προτιμούσα τον όρο οικολογική καταστροφή, για να περιγράψουμε πιο δίκαια ότι η ΤΝ είναι καταστροφική για το περιβάλλον, σε μια εποχή όπου η κλιματική κρίση είναι ένα από τις πιο καίριες προκλήσεις. Για παράδειγμα, πρόσφατη μελέτη έδειξε ότι η εφαρμογή ενός βοηθού ΤΝ για αναζητήσεις στο Google θα οδηγούσε την εταιρεία να καταναλώσει ετησίως τόση ηλεκτρική ενέργεια όση μια χώρα όπως η Ιρλανδία.

Αλλά δεν είναι μόνο θέμα περιβαλλοντικής ρύπανσης. Είναι, επίσης, ζήτημα άνισης κατανομής των επιπτώσεων. Η περιβαλλοντική βλάβη δεν είναι ισότιμα κατανεμημένη παγκοσμίως, με το Νότο να υποφέρει περισσότερο. Για παράδειγμα, το 2022, η Google λειτουργούσε το κέντρο δεδομένων της στη Φινλανδία με 97% ενέργεια χωρίς άνθρακα, ενώ στα κέντρα δεδομένων της στην Ασία το ποσοστό έπεφτε στο 4-18%. Αυτό αποτελεί ένα ακόμα παράδειγμα της μεγάλης ανισότητας στην κατανάλωση ορυκτών καυσίμων μεταξύ του Βορρά και του Νότου.

Έχετε, επίσης, αναφερθεί στο φαινόμενο των λεγόμενων “ψηφιακών μονοκαλλιεργειών” στο χώρο της εκπαίδευσης. Πώς μπορούν οι εκπαιδευτικοί να αντισταθούν σε αυτή τη μετατόπιση και να διασφαλίσουν την πολυφωνία και τη διαφορετικότητα στη διαδικασία μάθησης;
Διστάζω να απαντήσω σε αυτή την ερώτηση όπως έχει διατυπωθεί, διότι τοποθετεί την ευθύνη στους εκπαιδευτικούς να αντισταθούν στο φαινόμενο καθώς και στην υπόσχεση της fast-food μάθησης που προσφέρουν τα εργαλεία ΤΝ, κάτι που έρχεται σε πλήρη αντίθεση με αυτό που ξέρουμε για το πώς μαθαίνουν οι άνθρωποι -μέσω, δηλαδή, της μακροπρόθεσμης και βαθιάς ενασχόλησης με ένα αντικείμενο ή εργασία, καθώς και μέσω εξατομικευμένων αναλυτικών προγραμμάτων.

Αντίθετα, πιστεύω ότι η ευθύνη ανήκει πρωτίστως στα υπουργεία Παιδείας, τα οποία πρέπει να αναπτύξουν οράματα για την εκπαίδευση του μέλλοντος και, θα έλεγα πιο συγκεκριμένα, να επαναπροσδιορίσουν την εκπαίδευση για ένα πιο ελπιδοφόρο, δίκαιο και βιώσιμο μέλλον. Θα πρέπει να εξετάσουν κριτικά πώς οι τεχνολογίες ΤΝ μπορούν να χρησιμοποιηθούν με τρόπους που να ταιριάζουν στα εθνικά τους συμφραζόμενα και αξίες, και να αναπτύξουν ολιστικά πλαίσια που λαμβάνουν υπόψη εκπαιδευτικούς, κοινωνικούς, περιβαλλοντικούς και οικονομικούς παράγοντες που σχετίζονται με την ΤΝ. Ο απώτερος στόχος αυτής της δουλειάς θα ήταν η ανάπτυξη ενός οράματος για τον κριτικό γραμματισμό επικεντρωμένο στην ΤΝ, που θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για την επιμόρφωση εκπαιδευτικών, καθώς και για την κατάρτιση και τον σχεδιασμό αναλυτικών προγραμμάτων σπουδών.

Κατά τη διάρκεια αυτής της διαδικασίας, θα πρέπει να εξετάσουμε καίρια ερωτήματα όπως: ποιο είναι το δυναμικό της παραγωγικής ΤΝ για τη μάθηση και ποιοι είναι οι περιορισμοί της; Υποστηρίζει την ανθρωποκεντρική μάθηση; Ποιες είναι οι συνέπειες αυτών των τεχνολογιών για τους ανθρώπους και τον πλανήτη; Ποιοι ωφελούνται από τις τεχνολογίες ΤΝ; Ποιοι σχεδιάζουν τα εργαλεία ΤΝ που χρησιμοποιούνται στην εκπαίδευση;

Είστε υπέρμαχος μιας κριτικής, φεμινιστικής θα έλεγε κανείς, προσέγγισης της ΤΝ στην εκπαίδευση, η οποία προτάσσει την κοινωνική δικαιοσύνη έναντι του κέρδους. Πώς θα μπορούσε κάτι τέτοιο να εφαρμοστεί στην πράξη σε έναν τομέα που επηρεάζεται ολοένα και περισσότερο από εταιρικά συμφέροντα;
Ξεκινώ από την προϋπόθεση ότι η εκπαίδευση πρέπει να είναι δημόσιο και κοινό αγαθό και, ως εκ τούτου, δεν πρέπει να διαμορφώνεται από τη βιομηχανία της ΤΝ, τα εταιρικά συμφέροντα ή τα καπιταλιστικά πλαίσια.

Πιστεύω ότι πρώτα πρέπει να πλαισιώσουμε τη χρήση της ΤΝ μέσα από συγκεκριμένες παιδαγωγικές προσεγγίσεις. Στο δικό μου έργο, για παράδειγμα, λειτουργώ μέσα από παιδαγωγικές αντίστασης και ανυπακοής. Εξετάζω και αντιστέκομαι στην ΤΝ από μια ηθική και περιβαλλοντική υποχρέωση και προσπαθώ να ενθαρρύνω τους συνομιλητές μου -φοιτητές, ερευνητές, εκπαιδευτικούς- να φανταστούν γιατί, πώς και για ποιον θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί δημιουργικά η ΤΝ.

Ένα καλό σημείο εκκίνησης για όσους ενδιαφέρονται για την εκπαίδευση θα μπορούσε να είναι η πρόσφατη έκθεση της UNESCO σχετικά με τις κρίσιμες δεξιότητες στην ΤΝ, που επικεντρώνονται σε πέντε πυλώνες: προώθηση μιας κριτικής προσέγγισης στην ΤΝ, προτεραιοποίηση μιας ανθρωποκεντρικής αλληλεπίδρασης με την ΤΝ, ενθάρρυνση μιας περιβαλλοντικά βιώσιμης ΤΝ, προώθηση της συμπεριληπτικής ανάπτυξης δεξιοτήτων ΤΝ και, τέλος, ανάπτυξη βασικών δεξιοτήτων ΤΝ για δια βίου μάθηση. Για να λειτουργήσουν αποτελεσματικά, οι πέντε αυτοί πυλώνες θα πρέπει να ενσωματωθούν σε ένα ενιαίο πλαίσιο που έχει στο επίκεντρο τον κριτικό γραμματισμό στην ΤΝ, καθώς και την κοινωνική δικαιοσύνη έναντι του κέρδους.

Και μια τελευταία ερώτηση: Πώς βλέπετε το μέλλον της ΤΝ στην εκπαίδευση;
Για να είμαι ειλικρινής, το βλέπω με αρκετό σκεπτικισμό. Αντί να αποτελεί πεδίο δημιουργικότητας και ενδυνάμωσης, φοβάμαι ότι μπορεί να εξελιχθεί σε μια δυστοπική παιδική χαρά, όπου η ΤΝ διαμορφώνει παιδιά “ζόμπι” χωρίς κριτική σκέψη. Αυτό σίγουρα δεν είναι το μέλλον που θα ήθελα για τα παιδιά μου. Σε κάθε περίπτωση, πιστεύω ότι η επόμενη μεγάλη πρόκληση που θα κληθεί να αντιμετωπίσει η εκπαίδευση είναι μια παγκόσμια κρίση ψυχικής υγείας των νέων, αποτέλεσμα κακής σωματικής υγείας, κλιματικού άγχους και υστερίας γύρω από την ΤΝ.