ΜΙΛΗΣΑΜΕ ΜΕ ΤΟΝ ΕΛΛΗΝΑ ΚΥΝΗΓΟ ΕΚΛΕΙΨΕΩΝ ΠΟΥ ΛΥΝΕΙ ΤΟΝ “ΓΡΙΦΟ” ΤΩΝ ΑΝΤΙΚΥΘΗΡΩΝ

Πολυσχιδής και δημιουργικός σε πολλαπλά επίπεδα, ο Αριστείδης Βούλγαρης είναι μουσικός και λάτρης του διαστήματος. Παράλληλα με τη μουσική, που είναι και επάγγελμά του, ασχολείται ερασιτεχνικά με την Αστρονομία, τη Γεωμετρική και Εφαρμοσμένη Οπτική. Μάλιστα, κατασκευάζει όργανα που χρησιμοποιούνται για ερευνητικούς σκοπούς κατά τη διάρκεια ολικών ηλιακών εκλείψεων, ενώ έχει συνεργαστεί και με τη NASA για την οποία σχεδίασε και ολοκλήρωσε έναν εξειδικευμένο φασματογράφο.

Με μια 14μελή ομάδα Ελλήνων από το Αστεροσκοπείο Αθηνών και αμερικανικών πανεπιστημίων θα παρακολουθήσει ως επικεφαλής μια μεγάλη σε διάρκεια έκλειψη ηλίου (4 λεπτά και 23 δευτερόλεπτα) που θα “σαρώσει” το Μεξικό και τις ΗΠΑ, στις 8 Απριλίου στις 11.30 το πρωί, ώρα Αμερικής. Ακόμη, με την ομάδα του ανακατασκευάζει και παρατηρεί τον μηχανισμό των Αντικυθήρων στα πλαίσια του The FRAMe Project (The Functional Reconstruction of Antikythera Mechanism).

Για όλα αυτά αλλά και για ακόμη περισσότερα, το Magazine συνομίλησε με τον κ. Βούλγαρη, λίγο πριν ετοιμάσει “βαλίτσες” για την επόμενη αποστολή του.

Πόσα χρόνια είστε ενεργός στο κυνήγι των εκλείψεων;

Για το “κυνήγι” των ολικών εκλείψεων ξεκίνησα το 2006. Ήμουν προσκεκλημένος ως μέλος της ομάδας, ίσως του γνωστότερου κυνηγού εκλείψεων, του αείμνηστου καθηγητή Jay Pasachoff, μαζί με τον αείμνηστο καθηγητή Ιωάννη Σειραδάκη. Παρατήρησα την πρώτη μου ολική έκλειψη ηλίου από το Καστελλόριζο. Το σοκ που βίωσα κατά το στάδιο της ολικής ακόμα το θυμάμαι σα να ήταν χθές!

Τι είναι αυτό που καθιστά την ολική έκλειψη ηλίου γεγονός που αποζημιώνει τα χιλιόμετρα και το χρόνο προετοιμασίας;

Με μία λέξη: Μαγεία! Το να βλέπεις μέρα μεσημέρι, έναν μαύρο ήλιο (δηλ. τη Νέα Σελήνη), το μαγευτικό ηλιακό Στέμμα, υπόλευκου-μαργαριταρί χρώματος, που οι σχηματισμοί του θυμίζουν σαν ένα “πουλί με ανοιχτά φτερά”, όπως το αναπαριστούσαν οι αρχαίοι Βαβυλώνιοι και οι Αιγύπτιοι, τον ουρανό να σκοτεινιάζει, τα χρώματα να χάνουν την υπόστασή τους και να παρατηρείς τα άστρα στον ουρανό, νομίζω είναι μία κατάσταση πολύ ειδική, τόσο που ο ανθρώπινος εγκέφαλος σοκάρεται από αυτό το φαινόμενο… φανταστείτε τι δέος θα ένιωθαν οι αρχαίοι παρατηρώντας μία ολική έκλειψη ηλίου… Λογικό ήταν να συσχέτιζαν αυτό το ανεξήγητο γι’ αυτούς ως μία σημαντική θεότητα. Βέβαια συν τω χρόνω, καταγράφονταν οι εκλείψεις και έτσι δημιουργήθηκαν τα στατιστικά στοιχεία εμφάνισης μίας έκλειψης (αυτή η επαναληπτική περίοδος των εκλείψεων ονομάζεται Σάρος, οι αρχαίοι Έλληνες τον ονόμαζαν Περιοδικό χρόνο). Μάλιστα μία ολική έκλειψη Ηλίου που συνέβη στις 28 Μαΐου 585 π.Χ., την οποία είχε προβλέψει ο Θαλής ο Μιλήσιος έγινε αιτία να σταματήσει ο πόλεμος μεταξύ Ληδών και Μηδών και να συνάψουν ειρήνη μεταξύ τους

Τι πειράματα έχετε σχεδιάσει για τη φετινή αποστολή;

Αυτή θα είναι η δέκατη τρίτη αποστολή στην οποία πραγματοποιώ φασματοσκοπικές παρατηρήσεις του ηλιακού Στέμματος, με τους φασματογράφους Icarus τους οποίους σχεδίασα και κατασκεύασα ειδικά για την ανάλυση του ηλιακού στέμματος. Ο Icarus Solar Corona Slitless Spectrograph πέρασε από πολλά στάδια κατασκευής, αλλά η σχεδίασή του ήταν πολύ επιτυχημένη: τα ερευνητικά δεδομένα που έχει συλλέξει έχουν δημοσιευθεί σε αρκετά επιστημονικά περιοδικά του εξωτερικού. Το 2017 κατασκεύασα ένα μοντέλο Icarus για τη NASA ο οποίος πέταξε με το αεροσκάφος G-III της NASA.

Το 2019 ένα νέο μοντέλο ο Icarus Near Infrared Spectrograph πέταξε με το αεροσκάφος Boeing 787-Dreamliner πάνω από το Νησί του Πάσχα και το 2021 είχα τη χαρά να πετάξω κι εγώ με τους φασματογράφους μου σε ειδική πτήση πάνω από τα θαλάσσια όρια της Ανταρκτικής για να καταγράψω την ολική έκλειψη ηλίου της 4ης Δεκεμβρίου 2021, η οποία ήταν ορατή μόνο από την Ανταρκτική.

Στην επικείμενη αποστολή θα χρησιμοποιηθούν δύο νέα όργανα που κατασκεύασα, τα οποία αποσκοπούν στην περαιτέρω ανάλυση του ηλιακού στέμματος. Από την ανάλυση των φασμάτων μπορούμε να πάρουμε ένα μεγάλο αριθμό πληροφοριών για την ενεργειακή κατάσταση του Ηλίου, όπως τα χημικά στοιχεία και πως κατανέμονται στο στέμμα (πχ. συγκεκριμένα χημικά στοιχεία δεν εντοπίζονται στους ηλιακούς πόλους), την θερμοκρασία τους πχ. ο ιονισμένος σίδηρος (σίδηρος ο οποίος έχει χάσει κάποια ηλεκτρόνια από τις στοιβάδες του) είναι σε αέρια κατάσταση, με θερμοκρασίες που αγγίζουν τα 2 ή τα 3 εκατομμύρια βαθμούς Kelvin, δηλαδή ασύλληπτα υψηλές! Ο τρόπος δημιουργίας αυτών των τόσο υψηλών θερμοκρασιών δεν έχει διευκρινιστεί ακόμη.

Από πόσα άτομα απαρτίζεται η αποστολή και τι προετοιμασία χρειάζεται για να είστε σε ετοιμότητα κατά τη διάρκεια της ολικής έκλειψης;

Η αποστολή απαρτίζεται από 16 άτομα, στην πλειονότητά τους έμπειροι χειριστές τηλεσκοπίων. Η προετοιμασία της αποστολής ξεκινάει σχεδόν ένα χρόνο πριν την ημερομηνία της έκλειψης, με τη διαδικασία επιλογής της τοποθεσίας, τις καιρικές συνθήκες, τα πιθανά σενάρια του ταξιδιού, την προσβασιμότητα κτλ. Οι συναντήσεις της ομάδας μέσω τηλεδιάσκεψης είναι αρκετές, συνήθως πάνω από 30. Για την εγκατάσταση του εξοπλισμού χρειάζεται μία προετοιμασία 2-3 ημερών ή και περισσότερο, αναλόγως τον εξοπλισμό και τα πειράματα που θα διεκπεραιωθούν κατά τη διάρκεια της έκλειψης.

ΚΑΤΑΣΚΕΥΑΖΟΝΤΑΣ ΤΟΝ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟ ΤΩΝ ΑΝΤΙΚΥΘΗΡΩΝ

Γνωρίζετε πολλά για το Μηχανισμό των Αντικυθήρων. Θέλετε να μοιραστείτε κάποια πράγματα για τη δουλειά σας σε αυτόν;

Με την ομάδα μου (The Functional Reconstruction of Antikythera Mechanism – The FRAMe Project) αιτηθήκαμε την άδεια διερεύνησης των αξονικών τομογραφιών ακτίνων-Χ των Θραυσμάτων του Μηχανισμού των Αντικυθήρων από την διεπιστημονική ομάδα με επικεφαλής τους M.Edmunds, Ι. Σειραδάκη και Ξ. Μουσά. Μελετήσαμε τις τομογραφίες και προχωρήσαμε σε ανακατασκευή λειτουργικών μοντέλων του Μηχανισμού των Αντικυθήρων υιοθετώντας ένα αυστηρό κατασκευαστικό πρωτόκολλο: κατασκευάσαμε τα εξαρτήματα με βάση το πώς εντοπίζονται στις τομογραφίες, επιλέγοντας τον λιγότερο αριθμό υποθέσεων και την ελάχιστη προσθήκη υποθετικών, αλλά αναγκαίων εξαρτημάτων. Κατά τη συναρμολόγηση δεν κάναμε καμία χρήση/προσθήκη σύγχρονων μηχανολογικών εξαρτημάτων! Ως κατασκευαστής οπτομηχανικών συστημάτων γνωρίζω πολύ καλά, πως η τοποθέτηση σύγχρονων εξαρτημάτων (όπως βίδες, ατσάλινοι άξονες, ειδικές οδοντώσεις γραναζιών, ειδικά κράμματα για τα γρανάζια κτλ.), βελτιώνει την λειτουργικότητα του Μηχανισμού, αλλά αυτό δεν συμφωνεί με το αρχαίο πρωτότυπο και η προσθήκη σύγχρονων εξαρτημάτων αλλάζει το μηχανολογικό Status και τη μηχανική συμπεριφορά του συστήματος, με αποτέλεσμα να οδηγεί σε άλλα συμπεράσματα για αυτό το μοναδικό αρχαίο μηχάνημα τα οποία δεν είναι αντιπροσωπευτικά! (πχ. εάν αντικαταστήσουμε όλες τις βίδες ενός κινητήρα αεροσκάφους με καρφιά, δε νομίζω κανείς να πιστεύει ότι το αεροπλάνο θα καταφέρει να σηκωθεί από το έδαφος μισό μέτρο…, ούτε καν ο κινητήρας δεν θα μπορέσει να ξεκινήσει…).

Στα λειτουργικά μοντέλα που κατασκευάσαμε δεν προσθέσαμε τίποτα φανταστικό και υπερβολικά υποθετικό. Μελετήσαμε με πολύ προσοχή τον τρόπο που ο αρχαίος Κατασκευαστής του Μηχανισμού των Αντικυθήρων στερέωσε τα εξαρτήματα (πχ. χρησιμοποίησε καρφιά σταθεροποίησης κάθετα στους άξονες του γραναζιών). Έτσι είχαμε την ευκαιρία να εντοπίσουμε το πώς συμπεριφέρεται ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων και να δούμε φαινόμενα τα οποία δεν θα τα βλέπαμε εάν προσθέταμε σύγχρονα μηχανολογικά εξαρτήματα. Με αυτό τον τρόπο γνωρίζουμε τι προβλήματα αντιμετώπισε ο αρχαίος Κατασκευαστής και τα κατασκευαστικά όρια του Μηχανήματος, τα οποία είναι πολύ διαφορετικά από αυτά που παρουσιάζονται σε ψηφιακές 3D ανακατασκευές. Οι 3D ανακατασκευές παρουσιάζουν το Μηχανισμό των Αντικυθήρων σε μια εξιδανικευμένη κατάσταση, χωρίς πχ. τριβές, και με αυτό τον τρόπο υπάρχει μία απόκλιση από την Πραγματικότητα που ορίζεται από την πραγματική Ύλη. Άλλο τα κινούμενα ηλεκτρόνια στην οθόνη ενός υπολογιστή και άλλο τα πραγματικά μπρούτζινα γρανάζια.

Πώς συνδέεται ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων με τις εκλείψεις;

Ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων ήταν μία γραναζωτή μετρητική μηχανή που μετρούσε το Χρόνο και τις σχετικές (χρονικές) θέσεις του Ηλίου και της Σελήνης. Αυτό από μόνο του οδηγεί στον υπολογισμό της ημερομηνίας που θα συμβεί μία έκλειψη Ηλίου ή Σελήνης. Καταρχήν σώζεται η φράση στο Εγχειρίδιο Χρήσης του Μηχανισμού, “ΧΡΥΣΟΥΝ ΣΦΑΙΡΙΟΝ” δηλ. ο Ήλιος, ενώ στο Θραύσμα C υπάρχει η κοιλότητα του χαμένου σφαιρίου της Σελήνης. Ο Μηχανισμός είχε μία κλίμακα σε σπειροειδή διάταξη και σε κάποιες από τις 223 υποδιαιρέσεις είχα τα σύμβολα Η (= έκλειψη Ηλίου) και Σ (= έκλειψη Σελήνης). Όταν ο δείκτης σημάδευε προς το σύμβολο Η, τότε αυτό τον μήνα συνέβαινε μία έκλειψη ηλίου, πάντα στις 29/30 του μηνός (στα αρχαία ελληνικά ημερολόγια η πανσέληνος ήταν πάντα στις 15 του μηνός και η Νέα Σελήνη πάντα στις 29/30 του μηνός).

Μία πολύ πρόσφατα δημοσιευμένη έρευνα της ομάδας μας (The Functional Reconstruction of Antikythera Mechanism – The FRAMe Project) έδειξε πως το ατοποθέτητο Θραύσμα D του Μηχανισμού, είναι τμήμα ακολουθίας γραναζιών της τέταρτης κίνησης της Σελήνης, δηλ. του Δρακωνικού κύκλου, ο οποίος όριζε το πότε θα συμβούν οι εκλείψεις και ό οποίος ήταν γνωστός στους αρχαίους Έλληνες.

Οι σελίδες που πραγματεύονται αστρονομική θεματολογία, τα άρθρα και το ενδιαφέρον γύρω από το αντικείμενο αυξάνονται συνεχώς τα τελευταία χρόνια. Τι σπρώχνει το άτομο να ασχοληθεί με την αστρονομία;

Οι λόγοι είναι κυρίως δύο: η λέξη Άνθρωπος προέρχεται από η φράση Άνω Θρώσκω, κοιτάω ψηλά, άρα υπάρχει μία εσωτερική ανάγκη που μας οδηγεί να κοιτάμε τον ουρανό. Ο δεύτερος λόγος είναι η Τεχνολογία που προσφέρει ευκολίες και εύκολες προσβάσεις και δυνατότητες για όλους. Τα τηλεσκόπια και τα συστήματα καταγραφής δεν είναι απλησίαστα στο οικονομικό τους σκέλος. Αλλά αυτό δεν φτάνει… χρειάζεται και κάτι άλλο: η συνεχής και απρόσκοπτη ενασχόληση με αυτή την μαγική Επιστήμη που λέγεται Αστρονομία. Για να τη διδάσκουν οι αρχαίοι Έλληνες στα σχολεία τους, μάλλον κάτι παραπάνω θα ήξεραν…

Επόμενος στόχος σας;

Όσον αφορά την ηλιακή Αστρονομία και τις ολικές εκλείψεις, έχω σχεδιάσει την επόμενη advanced γενιά αναλυτικών φασματογράφων ηλιακού στέμματος, που κάποια στιγμή πρέπει να υλοποιηθεί, μιας και θα έχουμε και σχετικά κοντά στην Ελλάδα και σύντομα δύο ολικές εκλείψεις Ηλίου, τον Αύγουστο του 2026 στη Β. Ισπανία και το 2027 στο Luxor της Αιγύπτου. Εντοπίσαμε πως η ημερομηνία έναρξης των δεικτών του Μηχανισμού των Αντικυθήρων ήταν η 22/23 Δεκεμβρίου 178 π.Χ., ημερομηνία που συνέπιπτε με την 17η ημέρα του αιγυπτιακού μηνός Αθύρ. Κατά αυτή την ημερομηνία ξεκινούσαν στην Αίγυπτο και την Ελλάδα η εορτές των Ισίων, αφιερωμένες στην Ίσιδα και τον Όσιρις. Και οι δύο αυτές θεότητες σχετίζονται με τις εκλείψεις Ηλίου. Να λοιπόν που στο Luxor θα ξανασυναντηθούν ο Ήλιος, η Σελήνη, πάνω από τα ιερά της Ίσιδος και του Όσιρις.

Η διερεύνηση του Μηχανισμού των Αντικυθήρων θα συνεχίζεται για αρκετά χρόνια ακόμα, διότι έχουν παραμείνει πάρα πολλά θέματα ανοιχτά και υπό διερεύνηση, και συνεχώς ανακύπτουν νέα στοιχεία που ανατρέπουν αυτά που πιστεύονταν έως τώρα για αυτό το μοναδικό δημιούργημα της Ελληνιστικής εποχής. Όσο κανείς επικεντρώνεται στην Έρευνα απερίσπαστος και χωρίς να απασχολεί το μυαλό του σε άλλου είδους θέματα, τόσο θα ανακαλύπτει τα μυστικά της Επιστήμης και την Αλήθεια. Το να την προσεγγίσει σωστά εναπόκειται στο “χέρι” του, είναι καθαρά θέμα Επιλογής…