ΒΛΑΔΙΜΗΡΟΣ ΚΥΡΙΑΚΙΔΗΣ:“ΕΙΝΑΙ ΠΑΡΑΞΕΝΟ ΠΟΥ ΘΑ ΣΥΓΚΙΝΟΥΝΤΑΙ ΜΑΖΙ ΜΟΥ”

Ο Βλαδίμηρος Κυριακίδης είχε φτάσει νωρίτερα στο ραντεβού μας και με περίμενε στο καφέ έξω από το θέατρο Ζίνα.
Η παρουσία του επιβλητική, ο ίδιος λίγο βαρύς και προβληματισμένος. Πώς να μην είναι. Δύο μέρες πριν τα χωριά του Θεσσαλικού κάμπου είχαν πνιγεί και μέχρι τη συνέντευξή μας δεν υπήρχε καμία εικόνα για νεκρούς και αγνοούμενους, αλλά και ένας δύσκολος ρόλος μέσα στον οποίο έχει βυθιστεί από τις αρχές Αυγούστου.
Ο ιδιαίτερα αγαπητός και δημοφιλής Έλληνας ηθοποιός φέτος κάνει μία μεγάλη στροφή στο δράμα και θα ερμηνεύσει τον εμβληματικό ρόλο του Γουίλι Λόμαν στον “Θάνατο του Εμποράκου” του Άρθουρ Μίλερ υπακούοντας στις σκηνοθετικές οδηγίες του Γιώργου Νανούρη.

Γραμμένο το 1949, το έργο πραγματεύεται τη ζωή του Γουίλι Λόμαν, ενός πλανόδιου πωλητή, που ζει μπερδεμένος ανάμεσα στο παρόν και το παρελθόν, εγκλωβισμένος από το αμερικάνικο όνειρο. Το δυσβάσταχτο κυνήγι της επιβίωσης, σύμφωνα με τα πρότυπα που επιτάσσει η άκρως καπιταλιστική κοινωνία, τον οδηγεί παραληρηματικά στην διάλυση ολόκληρης της ζωής του.

Ένας λαός βουτηγμένος σε διαρκές πένθος

Η συζήτησή μας λαμβάνει χώρα μέσα στο ανακαινισμένο θέατρο Ζίνα και φυσικά ξεκινά από τα γεγονότα των ημερών, τις πλημμύρες.
“Ζούμε σε καιρούς λιμών, καταποντισμών και καταστροφών. Άλλοι κάηκαν, άλλοι πνίγηκαν, άλλοι σκοτώθηκαν στο τρένο. Στις πλημμύρες της Θεσσαλίας λένε πως φταίει η απίστευτη θεομηνία. Οι επιστήμονες όμως που υπήρξαν σύμβουλοι σε κάποιες περιφέρειες αποκαλύπτουν πως είχαν προειδοποιήσει για την κλιματική κρίση και είχαν δώσει σχεδιασμό για πώς ακριβώς πρέπει να αντιμετωπισθεί. Και κανείς δεν έκανε τίποτα. Απλώς έστειλαν ειδοποίηση με το 112, που τι είναι και αυτό; Μία απλή σύσταση να αναλάβεις την προσωπική σου ευθύνη” αναφέρει ο Βλαδίμηρος Κυριακίδης.

Και συνεχίζει “είμαστε ένας λαός βουτηγμένος σε διαρκές πένθος και ταυτόχρονα κυριαρχεί η τεράστια ανασφάλεια ότι όταν χρειαστούμε κάτι, κανείς δεν υπάρχει δίπλα μας. Και εκεί είναι που αναρωτιέσαι. Μου διασφαλίζει η Πολιτεία πως θα ζω με μια στοιχειώδη αξιοπρέπεια; Ποιος είναι ο λόγος ύπαρξης πια; Άκουσα εδώ και καιρό τον φιλόσοφο Θεοφάνη Τάση να λέει πως “η τεχνολογία τρέχει τόσο γρήγορα που δεν προλαβαίνει να γραφτεί η ιστορία”. Είναι ανατριχιαστικό αυτό. Θα μείνουμε χωρίς ιστορία.

Και βέβαια, όλο αυτό έχει να κάνει με τα κέντρα εξουσίας που δεν τους αφορά η ανθρώπινη ύπαρξη. Τα μοντέλα διακυβέρνησης έχουν χάσει τελείως τον ανθρωποκεντρικό τους χαρακτήρα. Είναι πλέον κάτι άλλο, έχουν εισχωρήσει μέσα τους οι πολυεθνικές. Και αυτό δεν το λέω λόγω αριστερών καταβολών, αλλά ούτε και δεξιών. Ίσως λόγω αναρχικών καταβολών από νέος που ήμουν».

Πώς αισθάνεστε μέσα σε όλο αυτό το κλίμα σαν καλλιτέχνης;
Ειδικά για εμάς τους καλλιτέχνες υπάρχει μια αδιαφορία, δεν τους αφορούμε. Και γι αυτό αναρωτιέμαι αν πρέπει οι συνάδελφοι να βγαίνουν στην πολιτική. Δεν νομίζω πώς μπορούμε να πείσουμε. Διότι έχουμε να κάνουμε με δύο διαφορετικούς κόσμους. Στον κόσμο της πολιτικής είμαστε παροπλισμένοι. Άλλο είναι η πολιτική, άλλο η συναισθηματική γλώσσα της τέχνης. Στην αρχή μπορεί να υπάρξει προσπάθεια για όραμα και ιδεαλισμό αλλά στο τέλος η αγάπη για εξουσία υπερισχύει. Από την αρχική διάθεση να συνεισφέρεις στα κοινά καταλήγεις σε μια αυτοπροβολή που εξυπηρετεί έναν κάποιον ναρκισσισμό. Ακριβώς ότι χρειάζεται η πολιτική.

Ο εμποράκος…

Πώς το προσεγγίζετε το έργο αυτό του Μίλερ;
Ο Γιώργος Νανούρης εντυπωσιακά προτείνει έναν καινούργιο ρεαλισμό. Μια σκηνική γλώσσα που σέβεται πάρα πολύ τον συγγραφέα, το κείμενο, την ερμηνεία και το συναίσθημα. Δεν κάνει κάτι δήθεν, δε θα επιχειρήσει να κάνει κάτι εξτρίμ. Τον ενδιαφέρει πάρα πολύ η υποκριτική αγωγή, να μπορέσουμε να βγάλουμε τα μεγέθη, τις εντάσεις, τις μεταπτώσεις, να εκπαιδεύσουμε την καλαισθησία, την αντίληψη, που για όλα αυτά γίνεται αρωγός η θεατρική πράξη. Χωρίς να του λείπει ούτε η γνώση ούτε η εμπειρία δεν αναλώνεται σε θεωρητικές αναλύσεις και συνθέσεις αλλά προτιμά η εκπαίδευση των ηθοποιών να γίνεται μέσα από την πρόβα και τα μεγέθη να βγαίνουν μέσα από την σκηνική τριβή.

Δε θα δούμε μια κλασική όσον αφορά το σκηνικό παράσταση. Το σκηνικό μας είναι κάποιοι δωρικοί τοίχοι στη μέση της σκηνής, που περιστρέφονται για να δηλώσουν το δαιδαλώδες μυαλό του Γουίλυ Λόμαν. Χωρίς αντικείμενα. Όλο το έργο είναι στηριγμένο στις ερμηνείες και αυτό είναι που μου αρέσει στη δουλειά του Γιώργου. Δεν θα κάνει κάτι που θα ξεφύγει ή θα ξεστρατίσει από τη γραμμή του συγγραφέα. Έχει μελετήσει πάρα πολύ καλά τον συγγραφέα και η αγωνία του είναι να μπορέσει να βγάλει έστω το 80% από αυτό που οραματίστηκε. Προσωπικά αυτό μου αρέσει πάρα πολύ.

Το λέτε σαν να μην είναι δεδομένη αυτή η μελέτη…
Ξέρεις, το θέατρο είναι πράξη, έχει διαδικασία και πολύ δρόμο για να μπορέσεις να εξελίξεις τον ρόλο σου. Κάποιες φορές στον χώρο μας συναντιούνται άνθρωποι-καλλιτέχνες που δεν έχουν κάνει καθόλου προσωπική δουλειά. (Ή έχουν κάποια άλλη προσέγγιση που εγώ τουλάχιστον δεν την καταλαβαίνω). Στο βωμό του αυτοσχεδιασμού και του τι γεννά η απαίδευτη στιγμή, μπορείς πολύ εύκολα να χάσεις την ουσία. Εδώ ελλοχεύει ο κίνδυνος της αποδόμησης που μπορεί πολύ εύκολα να σε περάσει στην ασάφεια και στις γενικότητες. (Προσωπική εκτίμηση.) Εγώ δεν μπορώ να δουλέψω έτσι.

Εδώ, στις δικές σας πρόβες τι έγινε;
Θα σου πω τι συνέβη: 1η Αυγούστου. Πρώτη μέρα ανάγνωσης. Ακόμη καλά καλά δεν γνωριζόμασταν μεταξύ μας. Αλλά είδα έναν σκηνοθέτη με ολοκληρωμένο όραμα μέσα στο κεφάλι του. Έναν θίασο που ήδη είχε επεξεργαστεί το κείμενο με προσωπική δουλειά και συντονίστηκε με ευκολία στις ανάγκες των προβών.

Όταν έχεις κάνει προεργασία λύνεις τα χέρια του σκηνοθέτη. Δεν υπάρχει το «ποιος είμαι, πού πάω, τι λέω». Πολύ εύκολα μπορούσε ο σκηνοθέτης πλέον να περάσει σε υποκριτικές λεπτομέρειες και σε δέκα μέρες είχαμε στήσει όλο το έργο και από τότε το πηγαίναμε run through σχεδόν κάθε μέρα, διορθώνοντας πάντα και δουλεύοντας λεπτές και κρυφές αποχρώσεις των ρόλων. Στη δέκατη ημέρα προβών ο Γιώργος Νανούρης μας έκανε παρατηρήσεις που συνήθως γίνονται πρόβα τζενεράλε.

Τον γνωρίζατε από πριν τον Γιώργο Νανούρη; Είχατε δει δουλειές του;
Είχα δει νομίζω τα πάντα. Αναφέρω κάποιες όπως το “Ψηλά από τη Γέφυρα”, τον “Γυάλινο Κόσμο”, τον “Αίαντα”, την “Κατερίνα”. Πολύ καλές παραστάσεις όλες. Τώρα στον “Θάνατο του Εμποράκου” έχουμε ένα βαθμό δυσκολίας μεγαλύτερο γιατί το ίδιο το έργο είναι ογκόλιθος, κουβαλάει τεράστια ιστορία πάνω του. Δουλεύοντας τον ρόλο μου, κατάλαβα πόσο μεγάλος συγγραφέας είναι ο Μίλερ. Γιατί για παράδειγμα ο Σαίξπηρ σού δίνει εξογκώματα που μπορείς να τα πιάσεις και να αναρριχηθείς. Η τραγωδία σού δίνει ρωγμές για να πιάνεσαι και να ανεβαίνεις.

Ο Μίλερ σε αναγκάζει να μπεις μέσα στη ρωγμή και να βγάλεις έξω το συναίσθημα. Τα συναισθήματα είναι μία ιδιαίτερα δύσκολη τεχνική. Ουσιαστικά συνθέτουμε ανά δευτερόλεπτο στιγμές αλήθειας και προσπαθούμε πάντα το συναίσθημα να είναι πρωτογενές, να μην παίζεται με ανάμνηση. Αρκετά δύσκολο θα έλεγα.

Στιγμές αλήθειας…

Τι σημαίνουν αυτές οι στιγμές αλήθειας;
Είναι το πώς δανείζεις και δανείζεσαι από τον ρόλο σου. Προσωπικά προσπαθώ να δανειστώ όσο πιο πολλά μπορώ από τον ρόλο και όχι να δανείσω. Στον Εμποράκο ούτως ή άλλως δεν μπορώ να βγάλω προσωπικά βιώματα.

Το λέει κιόλας ο τίτλος: είναι ο Θάνατος του Εμποράκου. Εγώ ούτε έχω αυτοκτονήσει, ούτε έχω πεθάνει, ούτε εμποράκος είμαι, ούτε έχω δύο παιδιά. Άρα τι προσωπικά βιώματα να εκφράσω; Προσπαθώ με την αντίληψή μου να καταλάβω την ψυχοσύνθεση αυτού του ανθρώπου και να βγάλω την ποίηση που κρύβει το ίδιο το κείμενο μέσω του χαρακτήρα.

Υπάρχουν δεύτερα και τρίτα επίπεδα που οφείλουμε να καταδείξουμε με την σκηνική μας συμπεριφορά αλλά και με την δύναμη του λόγου. Γι αυτό ο θεατής θα ταξιδέψει μαζί μας. Θα φαίνονται τόσο απλά αυτά που γίνονται επί σκηνής. Δε θα φαίνονται οι ραφές, ούτε η έρευνα, ούτε η αναζήτηση, ούτε ο κόπος που έχουμε καταβάλει. Μόνο τότε συντελείται μαγεία. Δηλαδή παντρεύεται η δική μας ενέργεια με την ενέργεια του κοινού και μόνο τότε ευχαριστιόμαστε και οι δύο. Δύσκολο εγχείρημα.

Όντως κάνετε μια βουτιά στο δράμα μετά από χρόνια….
Ναι το είχα επιχειρήσει ξανά. Μετά αφοσιώθηκα στην κωμωδία για να εξελιχθώ εκεί. Και τώρα κατάλαβα, όμως, αυτό που έλεγα σαν μότο. Πως η κωμωδία βγαίνει μέσα από την τραγική μας “ύπαρξη”. Ο Γιώργος έχει στήσει το έργο πραγματικά σαν τραγωδία. Ακόμα και η τελευταία σκηνή, το πώς γκρεμίζεται όλο αυτό το οίκημα και πως στήνονται οι ηθοποιοί είναι σαν να βλέπεις αρχαία τραγωδία.

Αυτό λοιπόν που μας ενδιαφέρει εδώ είναι ο καλός χειρισμός του λόγου, η απελευθέρωση του συναισθήματος, αλλά και η πειθαρχία και η οργάνωση για να μην γίνονται ανεξέλεγκτα τα πράγματα.

Στην παράσταση αυτή συναντηθήκαμε άνθρωποι που προερχόμαστε από διαφορετικά είδη θεάτρου. Όλος ο θίασος απαρτίζεται από καλλιτέχνες που έχουν διαφορετικές τεχνικές, διαφορετικές αφορμές, διαφορετική προσέγγιση στην τέχνη μας. Όλες αυτές τις τεχνικές τις παντρέψαμε, τις γυμνάσαμε και τις κάναμε μία σκηνική γλώσσα. Και αρκούσε ένα πράγμα. Από την πρώτη μέρα να δουλέψουμε σε διαφορετικούς ρυθμούς από ότι ήξερε ο καθένας μας και αμέσως το μείγμα πήρε φωτιά.

Πώς αισθάνεστε σαν Εμποράκος;
Είναι ένας ρόλος που σου ανοίγει πάρα πολλά ερωτήματα για την κοινωνία, για την ανθρώπινη ύπαρξη, για την απελπισία, για την ελπίδα, για τη δόξα. Ο Μίλερ έχει φτιάξει έναν υπέροχο χαρακτήρα που μπαίνει μέσα σε απίστευτα μονοπάτια απελπισίας. Θέλει προσοχή όμως.

Προσπαθώντας να ακουμπήσεις την απελπισία, υπάρχει κίνδυνος να γίνεις μελό. Πολλές φορές στις πρόβες προσεγγίζοντας τον Γουίλυ Λόμαν ξέφυγα και δεν μπορούσα να σταματήσω να κλαίω. Και μάλωνα τον εαυτό μου. Και έλεγα δεν πρέπει να κλάψεις εδώ. Το κοινό πρέπει να συγκινηθεί. Εσύ δεν πρέπει. Και έτσι αρχίζει και αναπτύσσεται η τεχνική που λέει ότι σε αυτή τη φράση θα συγκινηθώ, μετά θα το κόψω και θα συνεχίσω.

Αυτός ο άνθρωπος, ο Γουίλι, έχει μπει τόσο πολύ μέσα μου που τον καταλαβαίνω βαθιά. Καταλαβαίνω όλη την ανασφάλειά του, όλη την αγωνία του για δόξα, όλη την αγωνία του να πετύχει αυτό που μας διδάσκει ο περίφημος καπιταλισμός. Και όταν πια αποφασίσει πώς δεν έχει κέρδος από εσένα σε πετάει σαν «στυμμένη λεμονόκουπα», όπως λέγαν οι παλιοί. Κι επειδή καταλαβαίνω τόσο καλά την υπαρξιακή του αγωνία, δεν μπορώ να συγκρατηθώ. Με πνίγει η συγκίνηση. Τον αγαπάω πάρα πολύ και συγκινούμαι βαθιά γιατί μπαίνω μέσα του και καταλαβαίνω τον πόνο του. Αυτόν τον βουβό πόνο της απελπισίας.

Πρέπει να είναι περίεργο αυτό το συναίσθημα μετά από τόσα χρόνια κωμωδίας…
Πολύ. Το είπα μάλιστα κάποια στιγμή, όταν τελείωσε μια πρόβα. Είπα πως “θέλω να σας ομολογήσω κάτι. Τα τελευταία χρόνια έβγαινα στη σκηνή και είχα συνηθίσει να γελάνε με μένα. Μου φαίνεται τόσο παράξενο που τώρα θα συγκινούνται”.

Παράξενο, αλλά μπορώ να καταλάβω ότι μέσα από τη διαδρομή μου στα τελευταία χρόνια της κωμωδίας έχω αναπτύξει ένα πολύ βαθύ πηγάδι συναισθημάτων. Έχω γίνει πολύ σύνθετος και η προσπάθειά μου τώρα να έρθω σε επαφή με τον Γουίλι και με τον Μίλερ μού τα έχει βγάλει όλα στην επιφάνεια.

Ποια είναι η ατάκα που σας συγκινεί τόσο;
Είναι το σημείο που μιλάω με τον αδερφό μου, τον Μπεν, (που δεν είναι παρών στην σκηνή, γιατί απλά έχει πεθάνει, αλλά παρ’ όλα αυτά μου κρατάει συντροφιά με την φωνή του). Ο γιος μου, ο Μπίφ, έχει κλάψει στα πόδια μου και φεύγει οριστικά από το σπίτι.

Και γυρνάω στον αδερφό μου και του λέω “Μ’ αγαπάει ο Μπιφ. Μακάρι να τον φιλούσα”. Είναι αβάσταχτη αυτή η ατάκα. Και την λέει ο Γουίλυ λίγο πριν φύγει και πάει να αυτοκτονήσει. Και αναρωτιέσαι. Γιατί δε τον φίλησες; Γιατί δεν τον φίλησες την κατάλληλη στιγμή; Γιατί αυτή η ασυνεννοησία στους ανθρώπους;

Γιατί;
Η οικογένεια είναι μια μικρή κοινωνία. Εκεί μέσα, συνήθως η συνήθεια σκοτώνει το συναίσθημα. Μπορεί να είσαι άγριος με τους κοντινούς σου, αλλά δειλός όταν βγαίνεις στην κοινωνία. Μπορεί να έχεις επιβάλλει τους κανόνες σου στην οικογένεια, αλλά όταν βγαίνεις έξω σε νικά η δύναμη και η εξουσία των άλλων.

Και στους κοντινούς μας ανθρώπους μερικές φορές ξεχνάμε να τους δώσουμε την αγάπη ή την προσοχή που χρειάζονται. Τη θεωρούμε δεδομένη. Οι σχέσεις έχουν πολιτογραφηθεί ως δεδομένες μέσα στα χρόνια και συνήθως η συνήθεια σκοτώνει το συναίσθημα. Τα πράγματα μπαίνουν σε ένα χρονοντούλαπο για να τα φάνε οι σκώροι, αλλά πρέπει να θυμηθείς να τα βγάλεις από κει.

Ο Γουίλι, ο Εμποράκος, δεν είναι τόσο γλυκούλης. Ο Μίλερ είχε κάνει μια σημείωση φοβερή που έλεγε ότι όταν ήταν νέος έμπαινε στη δουλειά και ήταν χιουμορίστας, έλεγε ανέκδοτα, γελούσαν όλοι. Αυτό όλο τον έθρεψε. Τώρα τον έχει καταπιεί η απελπισία. (Και επιμένω σε αυτήν την λέξη «απελπισία» για να καταλάβουμε τις βλαβερές συνέπειες μιας κοινωνίας που έχει ξεχάσει τον άνθρωπο). Μα και γι αυτό και η κατάληξή του είναι η αυτοκτονία. Νομίζει ότι ενδιαφέρεται για την οικογένεια βάσει αυτών που θέλει αυτός. Είναι όμως πάντα αυτός και μόνο αυτός. Την αδικία αυτός την έχει βάλει στην οικογένεια.

Το αποτύπωμα που αφήνουμε πίσω

Πάντως ο ήρωας αυτός του Μίλερ, βασανίζεται πολύ για το αποτύπωμά του, για το ποια γνώμη έχουν οι άλλοι όλοι γι αυτόν. Αυτό δεν είναι και το άγχος όλων; Είναι ορατό ειδικά στα social media…
Και σε ρωτάω εγώ, γιατί πρέπει να αφήσω αποτύπωμα; Αποτύπωμα θα αφήσουν αυτοί που πρέπει και το δείχνει η ζωή αυτό. Μας ήξερε κανείς όταν ήρθαμε στη ζωή; Γιατί να μας μάθει;
Αυτό το άγχος υπάρχει παντού. Το αποτύπωμα. Στις κυβερνήσεις, στην κοινωνία. Είναι παθογόνο στοιχείο πια.

Αλλά ας το πάμε από την άλλη μεριά με ένα μεγάλο ερώτημα που θα σου θέσω. Ο ηγέτης γεννιέται ή γίνεται; Το μυστήριο της εξουσίας. Ο Γουίλι, ο Εμποράκος μας, ήταν στην οικογένεια ηγέτης και τώρα πάει να ζητήσει δουλειά και τον απολύουν. Καταλαβαίνεις τι παθαίνει; Νιώθει το απόλυτο τίποτα.
Εκεί αρχίζει πλέον η πάθηση, βλέπεις ότι δεν είναι καλά. Και μη νομίζεις ότι απλά είναι μια άνοια που τον έχει πιάσει. Είναι στρυμωγμένος ψυχολογικά.

Κατέρρευσαν όλες αυτές οι προσδοκίες που είχε…
Το έργο αυτό έχει άμεση συνάρτηση με την κατάρρευση του καπιταλισμού. Τώρα δεν υπάρχει καπιταλισμός, έχει καταρρεύσει. Καινούργιοι πολιτικοί ερευνητές προσπαθούν να βρουν την καινούργια μορφή εξουσίας, έτσι ώστε να χάσουν τα ελάχιστα, να μην καταστραφούν και καταρρεύσουν κι αυτοί.

Μην ξεχνάμε ότι το τελευταίο παγκόσμιο ιστορικό γεγονός είναι η κατάρρευση του Τείχους. Και ρωτάω. Βγήκε μια πανδημία. Τι πάθαμε; Πού εξαφανίστηκε η τεχνολογία; Πού πήγε αυτή η υπερδραστηριότητα; Αυτή η υποτιθέμενη ενεργητικότητα; Έγιναν πλημμύρες τώρα και ανακαλύψαμε πως είμαστε ένα τίποτα. Θα πνιγούμε ακόμη κι αν σχολιάζουμε κάθε μέρα στο τουίτερ.

Το τέρας είναι τεράστιο, γι αυτό και η διανόηση είναι ταμπουρωμένη στο σπίτι της. Όλοι κλειστήκαμε σε έναν πολύ στενό κύκλο για να προστατευτούμε. ‘Έχει χαθεί η συλλογικότητα.

Εσείς παίρνετε ρίσκο;
Πάντα ρισκάρω σαν άνθρωπος, αλλά και υποκριτικά, και μου αρέσουν αυτοί που παίζουν μαζί μου να ρισκάρουν. Μπαίνω τώρα στα βαθιά μονοπάτια του δράματος. Δεν ξέρω στην τελική τι θα έχω πετύχει. Με ρωτάνε για το αν θα κάνω τραγωδία. Λέω όχι. Ακόμα δεν ξέρω καλά καλά εδώ, στον Εμποράκο, το αποτέλεσμά μου ποιο θα είναι. Όσο οργανωτικός και πειθαρχημένος και αν είμαι, πάντα τρέμω. Και δεν περιμένω τον κριτικό. Εγώ θα κρίνω τον εαυτό μου αν έχω αποδώσει σωστά. Και αυτό με δυσκολεύει πάρα πολύ.

Να σου πω κάτι αστείο; Παλιά λέγαμε την κουβέντα “Τραγωδία σημαίνει, άσε το Θείο να μπει μέσα σου”. Και έλεγα όταν λες το Θείο, εννοείς τον θείο μου; Βλέπεις και εσύ πώς να καυτηριάζω κάτι κωμικά μου είναι εύκολο. Οι συντεταγμένες της τραγωδίας είναι πολύ πιο ισχυρές.

Για αυτό και δεν μπορώ να δω αποδόμηση έργου-συγγραφέα-κειμένου ούτε στις τραγωδίες, αλλά ούτε στις κωμωδίες. Ούτε μπορώ να πάρω μια κωμωδία και να έχω εμμονή να βρω τα σκοτεινά της σημεία αλλά ούτε και να πάρω ένα δράμα και εμμονικά να ψάχνω τις κωμικές του διαστάσεις. Ούτε θα έπαιρνα έναν Αριστοφάνη και θα έφτιαχνα ένα άλλο δικό μου έργο.

Υπάρχει διεθνής δραματολογία που εξυπηρετεί τις ανάγκες του καλλιτέχνη. Δεν χρειάζεται να αποδομήσεις τον Αριστοφάνη που προσφέρει (αν το θελήσει ο δημιουργός-σκηνοθέτης) την δική του θεωρητική και όχι μόνο υποστήριξη σε όσους έχουν σκηνοθετικά ενδιαφέροντα. Θα πρότεινα να μελετήσουμε τα σκηνοθετικά ρεύματα πριν αφεθούμε να μας παρασύρει η μόδα ενός υπάρχοντος ρεύματος. Ας ασχοληθούμε με μια συγκριτική μάθηση των παγκοσμίων θεατρικών ζητημάτων γιατί μπορεί να καταλήξουμε σε αναθεώρηση των πεπραγμένων.

Μερικές φορές στον βωμό του πειραματισμού μπορεί να αναλωθείς και να χαθείς στο τίποτα. Η τραγωδία και η κωμωδία είναι ρωγμές, γκρεμίζουν συθέμελα και από μόνες τους είναι επανάσταση. Γιατί λοιπόν να κάνω επανάσταση στην επανάσταση; Αυτά τα ερωτήματα θέτω στον εαυτό μου θέλοντας να γνωρίσω καλύτερα την δουλειά μου και να καταλήξω (αν θα μπορέσω ποτέ) για πού είμαι έτοιμος. Νομίζω πώς θα σου απαντήσω για τον Σαίξπηρ. Με πάσα επιφύλαξη.