ΘΕΟΦΙΛΟΣ ΚΑΪΡΗΣ: Ο ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΗΣ ΤΟΥ ’21 ΠΟΥ ΕΙΣΗΓΑΓΕ ΝΕΑ ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΚΑΙ ΣΦΡΑΓΙΣΤΗΚΕ ΜΕΤΑ ΘΑΝΑΤΟΝ ΩΣ ΔΑΙΜΟΝΑΣ
Η διδαχή του Καΐρη αναζητούσε την “χρυσή τομή” ανάμεσα στην θρησκευτική πίστη, την επιστημονική γνώση και την κοινωνική δικαιοσύνη. Η “Θεοσέβεια” κυκλοφορεί για πρώτη φορά, 170 χρόνια μετά τον θάνατό του.
Στην πολύβουη και λαοφιλή πλατεία της Ερμούπολης στη Σύρο, ακριβώς απέναντι από το Δημαρχείο, υπάρχει μια προτομή. Στέκεται στη σκιά των κτιρίων, των φώτων, και κυρίως, της ιστορίας. Η εν λόγω προτομή ανήκει σε έναν από τους σημαντικότερους και σπουδαίους διδασκάλους του Γένους που πέθανε μετά από διωγμούς, αθωώθηκε μετά θάνατον και πλέον, το έργο του έρχεται στην επικαιρότητα για να μας συστηθεί όπως του αξίζει, βάσει ιστορικής και φιλοσοφικής σημασίας.
Με αφορμή τη συμπλήρωση 170 ετών από τον θάνατο του μεγάλου στοχαστή, Θεόφιλου Καΐρη (Άνδρος 1784 – Σύρος 13/1/1853), η σειρά βιβλίων των εκδόσεων iWrite, Lux Orbis, κυκλοφορεί για πρώτη φορά το τελευταίο και εν πολλοίς άγνωστο έργο του, “Επιτομή της Θεοσεβικής Διδασκαλίας και Ηθικής”.
Το βιβλίο τυπώθηκε στα τέλη του 1851 στο Λονδίνο και τα περισσότερα (μόλις 190 στο σύνολο) από τα λιγοστά αντίτυπά του, κατασχέθηκαν στο τελωνείο της Σύρου, λίγες ημέρες αργότερα, στις αρχές του 1852. Στη “Θεοσέβεια” ο Καΐρης αναπτύσσει με μορφή ερωτοαπαντήσεων τις θέσεις του πάνω στο κοσμοθεωρητικό σύστημα που είχε παρουσιάσει από τη δεκαετία του 1830. Ήταν φυσικά και το έργο για το οποίο διώχθηκε, τόσο εν ζωή, αλλά ακόμη και μετά την δικαστική απαλλαγή του, μετά τον θάνατό του, ως άλλος αιρετικός “δαίμονας” για την επίσημη Εκκλησία.
Αναλυτικότερα, στον “Θεοσεβισμό”, ο ιερωμένος, φιλόσοφος, θεολόγος, μαθηματικός και αγωνιστής της Επανάστασης του 1821, εισήγαγε και ανέπτυξε ένα θρησκευτικό και ηθικό σύστημα, για το οποίο τελικά καταδικάστηκε σε φυλάκιση. Στο συνολικό συγγραφικό έργο του, που εκδόθηκε στην Αθήνα και το Λονδίνο, αλλά και στα μαθήματά του, διαπιστώνονται επιδράσεις από την αρχαία ελληνική, βυζαντινή, ανατολική και δυτική φιλοσοφία, όπως επίσης και από την ευρωπαϊκή επιστήμη, καθώς ήταν έντονο το ενδιαφέρον του και για την ανύψωση του μορφωτικού επιπέδου του λαού.
Ο Καΐρης αφορίστηκε μάλιστα ως αιρετικός από την Αυτοκέφαλη Ελληνική Εκκλησία, στην οποία προσπάθησε να δώσει απαντήσεις μέσα από τη Θεοσέβεια, οι οποίες δεν “συγκίνησαν” την ηγεσία. Ήταν τέτοιο το μίσος που διακινήθηκε εναντίον του από την επίσημη Εκκλησία της εποχής, που την επομένη της ταφής του άγνωστοι βέβηλοι άνοιξαν τον τάφο του διδασκάλου, τεμάχισαν τη σορό του και έριξαν μέσα στα σωθικά του ασβέστη για να εξαλείψουν ακόμα και αυτό το λείψανο του. Ο δε τάφος του, παραμένει ακόμη και σήμερα, άγνωστος.
“Μα η Πολιτεία, η μεγάλη μάνα/ που συχνότατα βρέχει ουράνιο μάννα/ στον τιποτένιο ή στον ληστή/ κρατεί την πόρτα της τιμής για σε κλειστή. Εγώ, ποιητής/κριτής -διπλός μου ο θρόνος-/ πρώτος , μέσα σε αδιάφορους και μόνος/ στου Λόγου τον ορείχαλκο χυμένο/ για τους αιώνες το άγαλμα σου σταίνω”, έγραφε ο Κωστής Παλαμάς σε ποίημά του αφιερωμένο στον λόγιο.
Με αφορμή την έκδοση της σειράς Lux Orbis, το Magazine συνομίλησε με τον καθηγητή Φιλοσοφίας Ηλία Τεμπέλη που συνυπογράφει τον πρόλογο και την εισαγωγή του βιβλίου μαζί με την Δρ. Όλγα Χριστοδουλίδου. (Ο Ηλίας Τεμπέλης είναι Καθηγητής Ελληνικής Φιλοσοφίας στη Σχολή Ναυτικών Δοκίμων, ενώ, επίσης, διδάσκει και στο Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο)
Σημειώνεται πως η εισαγωγή της έκδοσης εξετάζει ενδελεχώς την αλληλογραφία του λογίου καθώς και άλλες διαθέσιμες πηγές, με αποτέλεσμα να ρίχνει φως στην εκδοτική περιπέτεια των έργων του στο Λονδίνο και σε ποικίλες αθέατες όψεις του διωγμού του στην Ελλάδα.
-Ποια είναι η κύρια προσφορά αυτής της έκδοσης κατά τη γνώμη σας και γιατί θεωρείται σπάνια;
Αυτή η έκδοση φέρνει στο φως, 170 χρόνια μετά τον θάνατο του Θεόφιλου Καΐρη (1784-1853), ένα εμβληματικό έργο, το οποίο ο ίδιος επεξεργαζόταν και δίδασκε τουλάχιστον από τα τέλη της δεκαετίας του 1830, με σκοπό αφενός να περιλάβει σε αυτό με συστηματικό και εποπτικό τρόπο το δόγμα και την ηθική της θρησκείας του, που ονομαζόταν Θεοσέβεια, αφετέρου να δώσει επιπρόσθετα απαντήσεις στους κατηγόρους του. Ύστερα από ενδιάμεσες χειρόγραφες μορφές και εκδοτική περιπέτεια ετών, που παρουσιάζεται εδώ για πρώτη φορά, ο Καΐρης με τη βοήθεια συνεργατών του κατόρθωσε να το τυπώσει ανώνυμα στο Λονδίνο στα τέλη του 1851 υπό τον τίτλο Επιτομή της Θεοσεβικής Διδασκαλίας και Ηθικής. Τα αντίτυπα του έργου, όμως, στο πλαίσιο του ανηλεούς διωγμού σε βάρος του και μάλιστα λίγους μήνες πριν καταδικασθεί και τελικά πεθάνει, δεν επετράπη να κυκλοφορήσουν, κι έτσι κατασχέθηκαν στο τελωνείο της Σύρου. Το πιθανότερο, λοιπόν, είναι ότι το τελευταίο βιβλίο του Καΐρη δεν έφτασε ποτέ στα χέρια του. Ευτυχώς, σώθηκαν ελάχιστα αντίτυπα, τα οποία, όμως, μέχρι σήμερα παρέμεναν δυσπρόσιτα και σχεδόν άγνωστα τόσο στο ευρύ κοινό, όσο και στους μελετητές της καϊρικής σκέψης. Με βάση αντίτυπο του έργου, που είχε δωρηθεί στα Γενικά Αρχεία του Κράτους, με αυτήν την επανέκδοση μπορούμε πλέον να προσπελάσουμε τη δογματική και ηθική θεμελίωση της Θεοσέβειας. Έτσι, στα δύο κεφάλαια και στο επίμετρο αυτού του έργου βλέπουμε το πώς ακριβώς ο Καΐρης, στην πιο ώριμη αλλά και πιο κρίσιμη φάση της ζωής του, πραγματευόταν 60 συναφείς θεματικές ενότητες, κυρίως με τη μέθοδο των ερωταποκρίσεων.
-Πώς θα χαρακτηρίζατε τον καϊρισμό και ποια ήταν τα κεντρικά σημεία του;
Ο καϊρισμός, κινούμενος στις παρυφές του Διαφωτισμού και σε αντίθεση με όλες τις θρησκείες, προσέγγιζε με έναν ιδιαίτερο τρόπο τη σχέση του ανθρώπου με τον φυσικό κόσμο και το θείο. Ήταν απόπειρα για την εγκαθίδρυση μιας εξ Αποκαλύψεως οικουμενικής φιλοσοφικής θρησκείας, στην οποία, όμως, εντοπίζονται και επιδράσεις από την ελληνική φιλοσοφική παράδοση. Το εννοιολογικό λεξιλόγιο του Καΐρη, όπως προκύπτει από την επανέκδοση της Επιτομής, αποκρυσταλλώθηκε στις αρχές της δεκαετίας του 1850 και πρέπει να μελετηθεί και ως προς ένα ευρωπαϊκό πλαίσιο αναφοράς. Βασικός άξονας του καϊρισμού είναι η Θεοσέβεια, ως τάση της ψυχής προς το θείο, το οποίο καθίσταται γνωστό μέσα από εσωτερική άσκηση και ηθικό βίο. Το Ορφανοτροφείο της Άνδρου λειτουργούσε ως θεοσεβική σχολή, όπου οι σπουδαστές μάθαιναν, εκτός από το αντίστοιχο δόγμα, να εφαρμόζουν ένα λεπτομερές καθηκοντολόγιο και μία μέθοδο αυτοελέγχου και να συμμετέχουν σε συναφείς τελετές.
Οι αντικληρικαλιστικές και αντιμοναρχικές θέσεις του Καΐρη παρουσιάζονταν ως αντιχριστιανικές
-Ποιοι ήταν οι κύριοι λόγοι που ενόχλησαν οι διδαχές του συστήματος της Θεοσέβειας και οδήγησαν στον διαρκή διωγμό του Καΐρη, αλλά και στη βεβήλωση του τάφου του;
Το ζήτημα των αιτίων του διωγμού του Καΐρη είναι σύνθετο, αλλά επιγραμματικά μπορεί να θεωρηθεί ότι καταρχάς το σύστημα της Θεοσέβειας πολεμήθηκε από τον συντηρητικό Τύπο της εποχής, με βασικό επιχείρημα ότι απέβλεπε στη διάσπαση και αλλοτρίωση του ελληνοχριστιανικού έθνους. Επιπλέον, ο φιλοδυτικός Καΐρης βρέθηκε στο στόχαστρο μιας συμμαχίας των φιλορωσικών δυνάμεων και του Πατριαρχείου, ενώ, το γεγονός ότι ο ίδιος αρνήθηκε και παρασημοφόρηση από τον Όθωνα και διορισμό ως Καθηγητή στο Πανεπιστήμιο, ερμηνεύθηκε ως απόκλισή του και από τους πολιτειακούς θεσμούς. Οι αντικληρικαλιστικές και αντιμοναρχικές θέσεις του Καΐρη παρουσιάζονταν ως αντιχριστιανικές, αντεθνικές και αναρχικές, με συνέπεια να κληθεί η Πολιτεία να παρέμβει δυναμικά εναντίον του, σε μια περίοδο κατά την οποία σημειωνόταν και μια γενικευμένη έξαρση στα θρησκευτικά ζητήματα. Ακόμη, ενοχλούσε το γεγονός ότι το Ορφανοτροφείο λειτουργούσε ως ανεξάρτητο, αυτοδιαχειριζόμενο και ανεξέλεγκτο εκπαιδευτήριο. Αυτά σε γενικές γραμμές είχαν ως συνέπεια την καταδίκη του Καΐρη από το ελεύθερο ελληνικό κράτος, για τη συγκρότηση του οποίου ο ίδιος είχε αγωνισθεί σθεναρά.
-Πώς αποτιμάται η προσφορά του Θεόφιλου Καΐρη κατά τα προεπαναστατικά χρόνια αλλά και στην Ελληνική Επανάσταση του 1821;
Ο Καΐρης, στο πλαίσιο των επαφών του με σημαντικούς Έλληνες λογίους της εποχής του, συναναστρεφόταν και τον Κοραή ή αλληλογραφούσε μαζί του από το 1807 μέχρι το 1820 και ακολουθούσε τις συμβουλές του για την πνευματική αναγέννηση του έθνους. Έτσι, η γλωσσική, η εθνική και η ιστορική συνείδηση του Καΐρη, ο οποίος χάρη στον Κοραή δίδαξε επί σειρά ετών στις Κυδωνίες, διαμορφώθηκε μέσα από τις απόψεις εκείνου. Περαιτέρω, ο Καΐρης μυήθηκε στη Φιλική Εταιρεία και ήταν σε επαφή με τον Δημήτριο Υψηλάντη. Στη συνέχεια, αφοσιώθηκε ολόψυχα στην υπόθεση της Επανάστασης με αποκορύφωμα την ενεργό συμμετοχή του σε ηλικία 38 ετών στην εκστρατεία του Ολύμπου (1822), όπου και τραυματίστηκε. Όπως αβίαστα προκύπτει από την πρόσφατη επανέκδοση του Ημερολογίου του Ολύμπου, o Καΐρης ήταν σημαντική μορφή και του εθνικοαπελευθερωτικού κινήματος. Περαιτέρω, είναι γνωστό ότι σε όλη τη διάρκεια του Αγώνα, με τα κείμενα και τους λόγους του διατύπωνε τις αρχές για την οργάνωση μιας ευνομούμενης πολιτείας.
-Υπάρχουν εκτιμήσεις σχετικά με το πόσοι εν τέλει ακολούθησαν τη θεοσεβική διδασκαλία;
Η φήμη της διδασκαλίας του Καΐρη ανέδειξε το Ορφανοτροφείο στην πιο αξιόλογη σχολή της ελεύθερης Ελλάδας και οι σπουδαστές συνέρρεαν κατά εκατοντάδες ακόμη κι από απομακρυσμένες περιοχές, αλλά και γειτονικές χώρες. Έχουν σωθεί κατά περίπτωση ονομαστικοί κατάλογοι, κι έτσι εκτιμάται ότι στην ακμή του Ορφανοτροφείου οι πιστοί σπουδαστές του ήταν περίπου 600, ενώ υπήρχαν κι άλλοι 200 ακροατές. Περαιτέρω, ο Καΐρης είχε πολλούς άλλους οπαδούς στην υπόλοιπη χώρα, όπως επίσης και σε ευρωπαϊκές πόλεις, οι οποίοι συνεισέφεραν και οικονομικά στην υλοποίηση των στόχων του.
-Εν τέλει, πώς θα περιγράφατε τον Θεόφιλο Καΐρη ως προς τη φύση και την προσωπικότητά του; Ήταν ιερέας; Ήταν φιλόσοφος; Ήταν πολιτικός;
Παρά την παρέλευση τόσων ετών από τον θάνατό του και τη δημοσίευση πολλών σχετικών μελετών, απέχουμε από μία συνολική αποτίμηση του Καΐρη, διότι υπάρχουν ακόμη ανέκδοτα συγγράμματά του, που θα μπορούσαν να προσθέσουν νέα κεφάλαια στις γνώσεις μας για την καθολικότητα του πνεύματος αυτής της ξεχωριστής προσωπικότητας. Πάντως, σαφώς ήταν ιερέας και θεολόγος, ο οποίος, τελικά και εισήγαγε στην ελληνική κοινωνία μία δική του πλήρως συγκροτημένη θρησκεία. Περαιτέρω, ο τρόπος, με τον οποίο περιέγραφε το δόγμα και την ηθική του θεοσεβικού του συστήματος, ήταν ιεροπρεπής και αρχαιοπρεπής, όπως προκύπτει και από την τωρινή επανέκδοση της Επιτομής. Ο Καΐρης ήταν, επίσης, φιλόσοφος εξαιρετικά καταρτισμένος σε θέματα μεταφυσικής, που κατέστησε τη φιλοσοφία τρόπο ζωής και θυσιάστηκε για τις ιδέες του. Μάλιστα, τη διδασκαλία της φιλοσοφίας τη θεωρούσε βασικό μέσον για την πραγμάτωση του οράματός του για την ανύψωση του μορφωτικού επιπέδου των μαθητών και αναγνωστών του. Στα συγγράμματά του είναι προφανές το ενδιαφέρον του για την αναζήτηση της αλήθειας, των αιτίων των φαινομένων και της αρχής των όντων. Τέλος, ο Καΐρης για ένα διάστημα υπήρξε και πολιτικός, που, όμως, ήρθε σε αντίθεση με το πολιτικό κατεστημένο και απέρριψε τιμές και αξιώματα. Έτσι, μέχρι να εγκαταλείψει κάθε πολιτική δραστηριότητα, πρωτοστατούσε στην παγίωση των φιλελεύθερων θεσμών σε θέματα δικαιοσύνης, διοίκησης και εκπαίδευσης στο νεοσύστατο ελληνικό κράτος.
Τα καρέ του χρονολογίου του Θ. Καΐρη (συγγραφέας Γιώργος Γαλάντης) δημοσιεύονται με την άδεια χρήστης του αρχείου του περιοδικού “Διαβάζω” και περιλαμβάνονται στο τεύχος 106 (21 Νοεμβρίου 1984).
Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου “Επιτομή της Θεοσεβικής Διδασκαλίας και Ηθικής”:
Στα τέλη του 1851, ο φιλόσοφος Θεόφιλος Καΐρης εξακολουθεί να διώκεται αμείλικτα για τις ιδέες του. Παράλληλα, ολοκληρώνει στο Λονδίνο την εκτύπωση ενός ανώνυμου βιβλίου, που ωρίμαζε μέσα του πολλά χρόνια, καθώς φιλοδοξεί να συμπυκνώσει με συστηματικό τρόπο το δόγμα της κοσμοθέασής του, της Θεοσέβειας, την οποία ο ίδιος είχε εισαγάγει στην ελληνική κοινωνία από τη δεκαετία του 1830. Στο έργο αυτό, μάλιστα, δίνονται επιπρόσθετα και έμμεσες απαντήσεις στους κατηγόρους του. Όταν, όμως, τα αντίτυπα της Ἐπιτομῆς τῆς θεοσεβικῆς διδασκαλίας καὶ ἠθικῆς φθάνουν στην Ελλάδα, κατάσχονται στο τελωνείο και η κυκλοφορία τους απαγορεύεται, με συνέπεια το τελευταίο έργο του κατατρεγμένου λογίου να παραμένει μέχρι σήμερα σχεδόν άγνωστο.
Η Ἐπιτομὴ επανακυκλοφορεί εδώ για δεύτερη φορά, με βάση ένα από τα ελάχιστα διασωθέντα αντίτυπά της. Η παρούσα έκδοση, που πραγματοποιείται με αφορμή τη συμπλήρωση εκατόν εβδομήντα ετών από τον θάνατο του μεγάλου Έλληνα στοχαστή, έδωσε την αφορμή να μελετηθούν στοχευμένα τόσο η αλληλογραφία του Καΐρη όσο και οι άλλες διαθέσιμες πηγές, έτσι ώστε να αναδειχθεί η εκδοτική περιπέτεια των έργων του στο Λονδίνο, σε συνδυασμό με ποικίλες αθέατες όψεις του διωγμού του στην Ελλάδα. Η επανέκδοση της Ἐπιτομῆς επιτρέπει στον σύγχρονο αναγνώστη και μελετητή τη λεπτομερή διερεύνηση των πτυχών του θεοσεβικού συστήματος στην πλέον ώριμη μορφή του και προσθέτει ένα νέο κεφάλαιο στις γνώσεις μας τόσο για την εμβληματική προσωπικότητα και τους αγώνες του φιλοσόφου, όσο και για τη λογοκρισία των ιδεών που ξεκίνησε να επιβάλλει η Εκκλησία λίγες δεκαετίες μετά τη σύσταση του νέου ελληνικού κράτους.
