ΤΙ ΔΟΥΛΕΙΑ ΚΑΝΕΙ ΣΤ΄ΑΛΗΘΕΙΑ ΕΝΑΣ ΣΕΙΣΜΟΛΟΓΟΣ

Θα συμφωνείς πως η Ελλάδα είναι ένα ευλογημένο μέρος της γης. Ιδιαίτερα αν δεν είσαι πολίτης της και έρχεσαι μόνο τα καλοκαίρια, για διακοπές. Ή αν είσαι εκατομμυριούχος. Δηλαδή, αν απολαμβάνεις μόνο τα καλύτερα που έχει να σου δώσει. Σε άλλα νέα, η Ελλάδα είναι και στο Νο6 της λίστας με τις πιο σεισμογενείς χώρες του κόσμου. Σύμφωνα με μελέτη του 2018 μολονότι καλύπτουμε το 0.2 της επιφάνειας του πλανήτη, απελευθερώνουμε το 2% της παγκόσμιας σεισμικής ενέργειας κάθε χρόνο -και το 50% εκείνης της Ευρώπης. Για να το βγάλω από μέσα μου και να προχωρήσουμε στο θέμα μας, η Ιαπωνία είναι σταθερά στο Νο1.

Disclaimer: για τους σεισμούς δεν φταίει -στην παρούσα φάση- η κλιματική αλλαγή, καθώς γίνονται στο εσωτερικό της γης, τα περισσότερα σε βάθη μεγαλύτερα από 10 χιλιόμετρα. Στην Ελλάδα γίνονται πολλοί περισσότεροι σεισμοί από αυτούς που αντιλαμβανόμαστε, οι οποίοι περνούν απαρατήρητοι, ενώ η διεθνής πρακτική είναι να μην ανακοινώνονται σεισμοί που είναι κάτω των 4 βαθμών της κλίμακας Ρίχτερ. Προφανώς αν γίνει σεισμός 3 βαθμών σε αστική περιοχή, θα ανακοινωθεί για ευνόητους λόγους.

Το Magazine επικοινώνησε με τον Παναγιώτης Παπαδημητρίου, ο οποίος είναι ομότιμος καθηγητής σεισμολογίας, στο τμήμα Γεωλογίας και Γεωπεριβάλλοντος του Πανεπιστημίου Αθηνών. Είχε την ευγενή καλοσύνη να μας εξηγήσει ποια είναι η δουλειά ενός σεισμολόγου, καθώς όπως επιβεβαιώθηκε και μετά τα τελευταία -σεισμικά- συμβάντα, μαζί με το θάνατο και τους φόρους στα σίγουρα της ζωής είναι και η φράση “το φαινόμενο μελετάται” ως πρώτη αντίδραση των επιστημόνων, έπειτα από μια σεισμική δόνηση.

Για αρχή κρατήστε το “είμαστε σε πολύ καλό επίπεδο, σε ό,τι αφορά αποκωδικοποίηση της σεισμικής δραστηριότητας, αλλά διαρκώς προκύπτουν νέα ερωτηματικά, καθώς ο Εγκέλαδος πάντα μας εκπλήσσει. Στην ουσία είμαστε σε διαρκές κυνήγημα της γνώσης και της αποκωδικοποίησης όσων μας δίνει ο σεισμός. Αυτή είναι η ομορφιά της επιστήμης μας και συνάμα η πρόκληση”.

Τι λέτε λοιπόν, κύριε Παπαδημητρίου στους φοιτητές σας; “Προσπαθούμε να τους μυήσουμε στα θέματα, τα οποία είναι δύο ειδών. Πρώτον, με τι ασχολείται η σεισμολογία και -επειδή δεν θα γίνουν όλοι σεισμολόγοι- δεύτερον ποια είναι η βασική θεώρηση των πραγμάτων γύρω από τους σεισμούς”. Ποια είναι; “Όταν γίνεται ένας σεισμός, είτε είμαστε ειδικοί, είτε όχι, μας αφορά όλους με τον ίδιο τρόπο. Το ένα θέμα είναι η πρόληψη και η αντιμετώπιση της φυσικής καταστροφής και το δεύτερο και πιο ειδικό αν θέλουμε να ασχοληθούμε με τη σεισμολογία, έχει να κάνει με το πώς ανακτούμε τις πληροφορίες, πώς τις επεξεργαζόμαστε και πώς βγάζουμε τα συμπεράσματα μας. Πρακτικά, γνωρίζουμε ότι το αίτιο είναι η κίνηση των τεκτονικών πλακών”.

Μια στάση εδώ: οι επιστήμονες έχουν μια επιστημονική θεωρία για το πώς συμπεριφέρεται η γη στην επιφάνεια της. Αυτή ονομάζεται τεκτονική των λιθοσφαιρικών πλακών. Σύμφωνα με αυτήν τη θεωρία των τεκτονικών ή λιθοσφαιρικών πλακών (διαμορφώθηκε στα τέλη του ’50), η λιθόσφαιρα -το εξωτερικό κέλυφος της γης-αποτελείται από ένα σύνολο πλακών που επιπλέουν και κινούνται ανεξάρτητα, πάνω στο μανδύα της γης. Δεν είναι ενιαία.

Συγκροτείται από επτά μεγάλες πλάκες (Αφρικανική, Ευρασιατική, Ινδο-Αυστραλιανή, Ανταρκτική, πλάκα του Ειρηνικού, Βορειο-Αμερικανική, Νοτιο-Αμερικανική) και πολλές μικρότερες που βρίσκονται σε αέναη κίνηση, στη διάρκεια του γεωλογικού χρόνου και αυτό αποτελεί ένδειξη του ζωντανού χαρακτήρα του πλανήτη. Το μεγαλύτερο μέρος της σεισμικότητας της γης, συμβαίνει στα όρια αυτών των πλακών. Τα μεταξύ τους όρια καθορίζονται από στενές ζώνες, πάνω στις οποίες εκδηλώνεται το 80% της ηφαιστειακής και σεισμικής δραστηριότητας.

“Σε ό,τι αφορά την κίνηση των τεκτονικών πλακών, από τη μία έχουμε τη θεωρία ότι αυτή έχει πολλές κατευθύνσεις. Όταν γίνεται σεισμός είναι απαραίτητο να γνωρίζουμε τι μηχανήματα χρειάζονται, για να καταγράψουμε την πληροφορία που δίνει η σεισμική κίνηση. Έπειτα προχωράμε στο πώς θα επεξεργαστούμε τα στοιχεία, με πρώτο στόχο τον εντοπισμό του σεισμού στον χώρο και τον χρόνο. Δηλαδή να βρούμε τις γεωγραφικές συντεταγμένες του επικέντρου και το βάθος της εστίας, ώστε να ξέρουμε πού έγινε ο σεισμός και πότε”.

Κράτα λοιπόν, ως πρώτο στοιχείο το πού και το πότε. Το δεύτεροι στοιχείο είναι το μέγεθος. Για να το εξηγήσει πιο απλά, είπε το εξής: “Η πληροφορία που έχουμε, είναι ακριβώς η αντίστοιχη με την πληροφορία που έχει ο γιατρός όταν μας βάζει το στηθοσκόπιο στην καρδιά. Για εμάς η λειτουργία του στηθοσκοπίου δίνει την καταγραφή των σεισμικών κυμάτων που επειδή γνωρίζουμε την ταχύτητα διάδοσής τους, προσπαθούμε να εντοπίσουμε τον χώρο και τον χρόνο γένεσης του σεισμού. Από τα πλάτη των κυματομορφών που καταγράφουμε υπολογίζουμε το μέγεθος.

Είναι πολύ σημαντικό να ξέρουμε το πού, να γνωρίζουμε δηλαδή για ποιο χώρο μιλάμε. Αυτό είναι σημαντικό γιατί στον ευρύτερο χώρο υπάρχουν ρήγματα μικρά ή μεγάλα. Ως ρήγμα προσδιορίζεται το σπάσιμο (διάρρηξη) στο φλοιό της γης, κατά μήκος του οποίου απελευθερώνεται η ενέργεια του σεισμού”. Κράτα το αυτό. Θα σου χρειαστεί. Ο κύριος Παπαδημητρίου πρόσθεσε ότι “συνήθως τα στοιχεία αυτά τα γνωρίζουμε. Είναι απαραίτητα λοιπόν να ταυτοποιήσουμε το σεισμογόνο χώρο της σεισμικής ακολουθίας με το ρήγμα που ενεργοποιήθηκε”.

Σημείωση: Ως ανενεργό χαρακτηρίζεται το ρήγμα που δεν έχει πρόσφατες τεκτονικές διαδικασίες. Πόσο πρόσφατες; Επιστημονικοί οργανισμοί και υπηρεσίες ορίζουν ως ενεργό ρήγμα που έχει παρουσιάσει δραστηριοποίηση (σεισμική ή όχι) σε 10.000 χρόνια ή σε 35.000 χρόνια ή σε 150.000 χρόνια ή δυο φορές σε 500.000 χρόνια. Ναι, ο γεωλογικός χρόνος διαφέρει κάπως από τον ανθρώπινο.

“Γίνονται σεισμοί για τους οποίους δεν έχουμε πληροφορία από προγενέστερα έτη, άρα θεωρούνται προσωρινά ανενεργά-εφόσον δεν υπάρχουν σεισμοί καταγεγραμμένοι τα προηγούμενα χρόνια. Γνωρίζουμε τα ρήγματα, όταν φτάνουν στην επιφάνεια -όταν έχουν επιφανειακή εκδήλωση. Όταν δεν φτάνουν στην επιφάνεια και δεν υπάρχει σεισμική δραστηριότητα στον ευρύτερο χώρο, είναι δύσκολο να αναγνωριστούν”

Για παράδειγμα, στο σεισμό του 2008 στην Ανδραβίδα (σ.σ. 6.5 βαθμών της κλίμακας Ρίχτερ, με εστιακό βάθος στα 16 χιλιόμετρα -δύο άνθρωποι πέθαναν, περισσότεροι από 200 τραυματίστηκαν και 2.000 έμειναν χωρίς σπίτι), το ρήμα ήταν άγνωστο για εμάς. Δεν υπήρχαν προηγούμενοι σεισμοί εκεί, άρα δεν είχαμε γνώση ότι υπάρχει τόσο μεγάλο ρήγμα που μπορεί να δώσει σεισμό με αυτό το μέγεθος. Σήμερα και μετά από μεταγενέστερες μελέτες που πραγματοποιήσαμε στο Εργαστήριο Σεισμολογίας του ΕΚΠΑ, αναδείξαμε ότι το ρήγμα αυτό έχει σημαντικό ρόλο στην ευρύτερη περιοχή”.

Παρεμπιπτόντως, ο κύριος Παπαδημητρίου είχε προβλέψει, δημοσίευση σε ένα από τα πλέον αξιόπιστα διεθνή περιοδικά (JGR), αυτόν τον σεισμό ένα μήνα πριν την εκδήλωσή του. Παρ’ όλα αυτά μας λέει ότι “σήμερα, η διερεύνηση της σεισμικής πρόγνωσης είναι σε ερευνητικό στάδιο. Τα βήματα που γίνονται και η γνώση που έχουμε, δεν είναι αρκετά για να μας καθοδηγήσουν σε ασφαλή συμπεράσματα ώστε να ενημερώνουμε τη πολιτεία ως προς το πού θα γίνει σεισμός, πότε και με ποιο μέγεθος, πριν γίνει. Υπάρχουν στοιχεία που βοηθούν στην πρόβλεψη, αλλά αυτό δεν είναι κάτι που ισχύει για όλους τους σεισμογόνους χώρους”.

Σε δεύτερη ανάγνωση, οι δυο σεισμοί στη Λάρισα ήταν καλύτεροι από το να γίνει ένας

Άγνωστο ήταν και το ρήγμα βορειοδυτικά της Λάρισας που έδωσε δυο μεγάλους σεισμούς με μεγέθη 6.3 και 6.1 βαθμών της κλίμακας Ρίχτερ τον περασμένο Μάρτιο. “Γνωρίζαμε τα γειτονικά ρήγματα, όχι όμως αυτό που ενεργοποιήθηκε και εκτονώθηκε, ευτυχώς, σε δύο διαφορετικά χρονικά διαστήματα και αυτή είναι σημαντική παράμετρος σε ό,τι αφορά την αντιμετώπιση των καταστροφών. Φανταστείτε τι θα γινόταν, αν εκτονωνόταν με ένα μεγάλο σεισμό αντί για δύο. Η κλίμακα μπορεί να έφτανε τους 7 βαθμούς.

Έγινε πέρυσι το Νοέμβριο ένας σεισμός στη Σάμο. Μας εξέπληξε και αυτός, καθώς εκεί δεν υπήρχαν άλλα μεγάλα ιστορικά σεισμικά γεγονότα. Το ρήγμα είχε χαρτογραφηθεί, ξέραμε την ύπαρξη του, αλλά δεν μας είχε απασχολήσει ποτέ. Και έδωσε σεισμό 6.9 βαθμών.

Το 1999, το μεγάλο σεισμό της Αθήνας τον προκάλεσε ρήγμα που θεωρούσαμε ότι είναι ‘ανενεργό’. Γνωρίζαμε την ύπαρξη του, εν τούτοις δεν είχαν εντοπιστεί σεισμικές δονήσεις ποτέ εκεί γύρω. Και πάλι ο Εγκέλαδος μας εξέπληξε.

“Σε γενικές γραμμές, το καλό είναι ότι τα ρήγματα δεν είναι πολύ μεγάλα και έτσι η σεισμική επικινδυνότητα δεν είναι τόσο μεγάλη, όσο σε άλλες χώρες. Πολλά εξαρτώνται από το πού γίνονται, αλλά γενικότερα μπορούμε να πούμε ότι μέχρι σήμερα οι απόκριση των κατασκευών στον Ελληνικό χώρο είναι πολύ καλή”.

Tα καταγεγραμμένα ενεργά ρήγματα της Ελλάδας, βάσει του project που λέγεται “Greek Database of Seismogenic Sources”, καθώς και το Atlas παρέχουν πληροφορίες για τις ρηξιγενείς ζώνες και τους σεισμούς, πληροφορίες που μπορούν να βοηθήσουν στη μελέτη, τη βελτίωση και την αξιολόγηση της σεισμικής επικινδυνότητας και του σεισμικού κινδύνου της χώρας.

Η εικόνα του Greek Database of Seismogenic Sources

“Το πού γίνεται ένας σεισμός είναι μια πληροφορία που μας βοηθάει να ταυτοποιήσουμε τα σεισμικά επίκεντρά με τα χαρτογραφημένα ρήγματα. Στη συνέχεια, προσπαθούμε να μάθουμε ποια είναι η κίνηση που γίνεται πάνω στο ρήγματα: πλάγια ή κατακόρυφη ή οριζόντια. Η γνώση αυτή μας επιτρέπει να κατασκευάζουμε μοντέλα προσομοίωσης σεισμικής κίνησης σε περίπτωση μελλοντικού σεισμού. Αυτό θα μας δώσει συγκεκριμένα χαρακτηριστικά που μπορούν να χρησιμοποιηθούν στην αντισεισμική κατασκευή των κτιρίων, την πρόληψη και γενικότερα τη μείωση των φυσικών καταστροφών που αφορούν τη συγκεκριμένη περιοχή μελέτης”.

Το 2008 καταλάβαμε ουσιαστικά, πόσο σεισμογενής χώρα είμαστε

Κάπου εδώ είναι χρήσιμο να πούμε πως η ενοποίηση των σεισμολογικών δικτύων στην Ελλάδα πραγματοποιήθηκε το 2008. “Ήταν του Αστεροσκοπείου Αθηνών και των τριών πανεπιστημίων (Αθηνών, Θεσσαλονίκης και Πατρών). Το πρώτο πράγμα που προέκυψε από την ενοποίηση των δικτύων ήταν πως οι 5 με έξι χιλιάδες σεισμούς που είχαμε στον ελλαδικό χώρο, διπλασιάστηκαν αμέσως και σήμερα έχει τριπλασιαστεί ο αριθμός των σεισμικών γεγονότων λόγω της πυκνότητας των σταθμών. Το ενιαίο εθνικό σεισμολογικό δίκτυο σήμερα αποτελείται από περίπου 150 σεισμολογικούς σταθμούς (σεισμογράφοι) και έχουν ενταχθεί και άλλοι φορείς. Ήταν μία επιστημονική ‘επανάσταση’ στον χώρο μας με όφελος όλους επιστήμονες και πολιτική προστασία.

Το δίκτυο αυτό καταγράφει σεισμούς από μεγέθη ενός της κλίμακας Ρίχτερ και σε ορισμένες περιοχές ακόμη μικρότερα μεγέθη σεισμών. Παλαιότερα καταγράφαμε σεισμούς πάνω από ένα μέγεθος ~Μ2.5. Πρακτικά, καταγράφουμε πλέον πολύ μικρά γεγονότα, τα οποία δεν αισθάνεται ο άνθρωπος. Ο ενιαίος φορέας έδωσε μια καλύτερη γεωμετρία και πυκνότητα σταθμών και τη δυνατότητα να καταγράφουμε τους σεισμούς από σταθμούς πιο κοντά στα σεισμικά επίκεντρα. Υπάρχουν όμως ακόμη περιοχές όπως το Αιγαίο που πρέπει να εγκατασταθούν επιπλέον σεισμογράφοι. Οι σεισμοί της Κώ, της Λέσβου, της Σάμου ανέδειξαν σημαντικές ελλείψεις την ώρα που οι γείτονές μας στην Τουρκία διαθέτουν στην επιστημονική διεθνή κοινότητα μεγάλο αριθμό σεισμολογικών σταθμών!”.

Η ύπαρξη ενός ενιαίου φορέα βοήθησε στο τέλος των διαφορετικών απόψεων, από επιστήμονα σε επιστήμονα -φαινόμενο που επικρατούσε παλαιότερα.

Για όσα συμβαίνουν τις τελευταίες ημέρες στην Κρήτη, ο κος Παπαδημητρίου μια είπε πως “ενεργοποιήθηκε ρήγμα που δεν είχε δώσει κάτι έντονο παλαιότερα στη περιοχή”. Και κάπως έτσι φτάσαμε στο πολυαγαπημένο “το φαινόμενο μελετάται”, που είναι το by default πρώτο σχόλιο των σεισμολόγων, μετά κάθε σεισμό. Ο κύριος Παπαδημητρίου διαβεβαιώνει πως αυτή είναι η πιο αξιόπιστη τοποθέτηση καθώς ο Εγκέλαδος σχεδόν πάντα εμφανίζεται με διαφορετικό πρόσωπο.

Πριν το πέρας διημέρου ουδείς γνωρίζει κάτι για τους μετασεισμούς

“Οι σεισμολογικοί σταθμοί καταγράφουν τις δονήσεις που παράγονται, όπου υπάρχει σεισμικότητα. Σήμερα για παράδειγμα, είχαμε δυο σεισμούς 4 βαθμών της κλίμακας Ρίχτερ, στο Αλκαροχώρι της Κρήτης. Κατεγράφησαν από τους σταθμούς. Όπως θα πηγαίνατε στο γιατρό με ενοχλήσεις στην καρδιά και θα χρειαζόταν να σας εξετάσει για να κάνει τη διάγνωση, κάνουμε εμείς την επεξεργασία των στοιχείων μελετώντας τα σεισμικά κύματα που μας παρέχουν στοιχεία με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά και βοηθούν στην εξαγωγή ασφαλών συμπερασμάτων”.

“Παρ’ όλο που έχουμε διαδικασίες για αυτόματο προσδιορισμό, αν δεν τα κάνει κάποιος χειροκίνητα, πάντα υπάρχουν αμφιβολίες. Ο χειριστής απομονώνει τα λάθη και έτσι έχουμε σωστή πληροφόρηση”.

Τα media σπεύδουν να ζητήσουν από σεισμολόγους να κάνουν προβλέψεις για το τι θα ακολουθήσει κάθε σεισμικής δόνησης, εν τούτοις η πραγματικότητα είναι πως το μόνο που μπορεί να γίνει είναι εκτίμηση. “Ο σεισμός και το ηφαίστειο είναι δυο πράγματα που έως σήμερα δεν ξέρουμε πώς θα συμπεριφερθούν. Άρα δεν μπορούμε να ξέρουμε την αντίδραση που θα έχει ο σεισμογόνος χώρος. Με κάποιες στατιστικές επεξεργασίες, προσπαθούμε να καταλάβουμε τι θα γίνει. Ποτέ όμως, δεν μπορούμε να μιλήσουμε με σιγουριά ως προς το πώς θα εξελιχθεί το φαινόμενο.

Αυτό κάνει την επιστήμη δύσκολη, αλλά και ελκυστική” ομολογεί ο κύριος Παπαδημητρίου, “υπάρχουν πολλά που ψάχνουμε ακόμα, γιατί δεν έχουμε βρει τρόπο να τα ερμηνεύσουμε και να τα αντιμετωπίσουμε”.

Οι μετασεισμοί;

“Δεν μπορούμε να μιλήσουμε με βεβαιότητα, πριν δούμε τα στοιχεία. Ο εντοπισμός της περιοχής μας βοηθάει να έχουμε τα χαρακτηριστικά και να εκτιμήσουμε τη συνέχεια. Όμως, αν ξαναγίνει στην ίδια περιοχή σεισμός, δεν σημαίνει ότι θα έχει πάντα τα ίδια χαρακτηριστικά, αφού η κίνηση των τεκτονικών πλακών δεν γίνεται πάντα με τον ακριβώς ίδιο τρόπο. Παρατηρούνται πάντα αλλαγές που μας εκπλήσσουν””.

Παράδειγμα “όταν έγινε ο σεισμός του 1992 στο Γαλαξίδι (5.8 βαθμοί) στήσαμε 40 μηχανήματα για να καταγράψουμε τη μετασεισμική ακολουθία, γιατί ήταν σοβαρό ως φαινόμενο. Ήταν τόσο φτωχή που δυο εβδομάδες μετά ξηλώσαμε όλο το δίκτυο. Την ίδια ώρα, ένα σεισμός στο Αίγιο, 4 βαθμών, μπορεί να δώσει χιλιάδες μετασεισμούς”. Πιο ασφαλή συμπεράσματα έχουν “μετά ένα, δυο 24ωρα -αυτά πάντα χρειάζονται. Ανάλογα με το ρυθμό που παράγονται οι σεισμοί, μπορούμε να πούμε αν θα έχουμε πλούσια μετασεισμική ακολουθία ή όχι”.

Αν ρωτάτε τον κύριο Παπαδημητρίου πιο είναι το πιο σημαντικό θέμα που έχει να κάνει με τους σεισμούς, θα σας πει “η πρόληψη. Εάν γνωρίζει ο πολίτης τι πρέπει να κάνει κατά τη διάρκεια του σεισμού μπορούμε να αποφύγουμε ακόμη και τραγικές συνέπειες. Βάσει στατιστικών στοιχείων, δεν έχουμε αντιμετωπίσει μέχρι σήμερα έναν πολύ ισχυρό σεισμό -που να ρίξει κτίρια, χωρίς να μπορούμε να κάνουμε κάτι. Η εξαίρεση του κανόνα ήταν ο σεισμός της Αθήνας που έριξε κτίρια στα Νέα Λιόσια. Αν είχαν γίνει κάποιες μελέτες, θα μπορούσαμε να το έχουμε αποφύγει. Στις μελέτες που κάνουν οι μηχανικοί ξέρουν τις αντοχές κάθε κτιρίου στις σεισμικές δονήσεις. Έχουν στη διάθεση τους όλα τα ‘εργαλεία’ και ξέρουν τι παρεμβάσεις μπορούν να γίνουν, για να αυξηθεί η αντοχή.

Όταν ο πολίτης είναι ενημερωμένος έχει το καλύτερο όπλο εναντίον των σεισμών. Πάντα χρήσιμο είναι να γνωρίζουμε και τις αντοχές του σπιτιού μας”.