ΤΙ ΘΗΣΑΥΡΟΥΣ ΜΠΟΡΕΙ ΝΑ ΚΡΥΒΕΙ ΕΝΑ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΟ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΟ ΑΛΜΠΟΥΜ;
Ο εικαστικός Γιώργος Σαλαμέ και ο Αποστόλης Γιαννακόπουλος, ιδρυτικό μέλος της Φωτονήσου, μιλούν στο NEWS 24/7 για τη νοσταλγική έκθεση που παρουσιάζεται στη Σάμο “Όπως ήμασταν τότε: Ένα φωτογραφικό λεύκωμα από το Καρλόβασι και πέρα” από το Ίδρυμα Schwarz στο Art Space Pythagorion.
Τι είναι ένα οικογενειακό φωτογραφικό άλμπουμ; Γιατί η μία γενιά το παραδίδει στην επόμενη σαν κάτι πολύτιμο; Γιατί κρατάνε οι άνθρωποι αυτές τις φωτογραφίες σήμερα στα κειμήλια τους ακόμα κι αν οι νεότερες γενιές δεν αναγνωρίζουν σε αυτές τα πρόσωπα που εμπεριέχονται σε αυτές;
Από αυτά τα ερωτήματα του εικαστικού καλλιτέχνη και κινηματογραφιστή Γιώργου Σαλαμέ εκκινεί η εξαιρετικά ενδιαφέρουσα και νοσταλγική έκθεση που παρουσιάζει το Ίδρυμα Schwarz στο Art Space Pythagorion, τον εκθεσιακό χώρο του ιδρύματος στη Σάμο υπό τον τίτλο “Όπως ήμασταν τότε: Ένα φωτογραφικό λεύκωμα από το Καρλόβασι και πέρα”.
Η έκθεση, η οποία θα εγκαινιαστεί στις 3 Αυγούστου, προέκυψε από τη συνεργασία του Γιώργου Σαλαμέ και της Φωτονήσου, μιας κολεκτίβας ανθρώπων που δραστηριοποιούνται στα πεδία της τέχνης και του πολιτισμού με έδρα τη Σάμο που ιδρύθηκε το 2014. Το αρχείο της Φωτόνησου περιέχει πάνω από 3.700 ψηφιοποιημένες φωτογραφίες και έγγραφα, τα οποία συνολικά αποτελούν μια συνεκτική καταγραφή της κοινωνικής ιστορίας του νησιού τα τελευταία εκατό χρόνια.
Ένας φίλος μου είπε κάποτε ότι «πεθαίνεις δύο φορές – πεθαίνεις όταν πεθαίνεις και πεθαίνεις για δεύτερη φορά όταν κάποιος βρίσκει τη φωτογραφία σου και κανείς δεν ξέρει ποιος είσαι. Αλλά ένα χαμόγελο και ένα βλέμμα πεθαίνουν ποτέ;» Αναρωτήθηκα. – Γιώργος Σαλαμέ
“Η Κατερίνα Γρέγου είχε την ιδέα για να συναντήσω τον Αποστόλη τον Γιαννακόπουλο που έχει την ομάδα Φωτόνησο στο Καρλόβασι της Σάμου. Έκανα ένα ταξίδι τον Ιούνιο, ενώ είχαν ήδη προηγηθεί κάποιες συνομιλίες μέσω ίντερνετ. Κάπως έτσι έφτασε στα χέρια μου ένα μεγάλο κομμάτι του υλικού που είχε μαζέψει ο Αποστόλης: Περίπου 40 οικογενειακά άλμπουμ και περισσότερες από 3000 φωτογραφίες. Μέσα σε αυτά υπήρχαν και διάφορες εκδηλώσεις, συνάξεις, εκδρομές, αθλητικά event και πάρα πολλά άλλα πράγματα”, αναφέρει ο Γ. Σαλαμέ στο NEWS 24/7 μιλώντας για το πώς ξεκίνησε η ιδέα της έκθεσης αυτής που διερευνά τον ρόλο της φωτογραφίας στην τεκμηρίωση της καθημερινής ζωής και στην καταγραφή προσωπικών αλλά και συλλογικών αναμνήσεων.
Και συνεχίζει: “Στη δουλειά μου δεν ξεκινάω από μια ιδέα που την ακολουθώ για να την τεκμηριώσω φωτογραφικά. Ξεκινάω χωρίς καμία ιδέα, απλώς με μια προσπάθεια να είμαι παρών απέναντι από τους ανθρώπους που συναντώ. Αυτό που μου επιστράφηκε απλόχερα στη Σάμο είναι η φιλοξενία. Φαίνεται νομίζω και στο αποτέλεσμα αυτό των εικόνων”.
Οι επιλογή των φωτογραφιών αρχείου μαζί με τις εικόνες του Σαλαμέ αποκαλύπτουν άγνωστες μικροϊστορίες, λανθάνουσες η αθέατες πτυχές της ζωής του νησιού και ανιχνεύουν συνδετικές κλωστές μεταξύ του παρόντος και του παρελθόντος του Καρλοβασίου και των γύρω περιοχών.
Το 2020 η Φωτόνησος ξεκίνησε την ψηφιοποίηση των οικογενειακών λευκωμάτων των κατοίκων του χωριού των Κοντακαίικων στη Σάμο, ενώ από το 2022 το πρόγραμμα επεκτάθηκε για να συμπεριλάβει τα αρχεία των κατοίκων του Καρλοβασίου, της δεύτερης μεγαλύτερης πόλης του νησιού – και πολλών άλλων γειτονικών σαμιακών χωριών.
Ο Αποστόλης Γιαννακόπουλος σημειώνει για τον τρόπο που δούλεψε με τον καλλιτέχνη “Με τον Γιώργο δεν γνωριζόμασταν πριν από αυτή τη συνεργασία. Μας εντυπωσίασε ο τρόπος που δόθηκε στην προσπάθεια να αξιοποιήσει καλλιτεχνικά το συνολικό αρχείο. Το μελέτησε πολύ καλά, δημιούργησε θεματικές και ξεκίνησε να φωτογραφίζει και ο ίδιος. Πολύ μεθοδικά με αξιοπρόσεκτη πειθαρχία. Αμφιβάλλω αν έκανε ο ίδιος ένα μπάνιο στη θάλασσα, παρότι βρέθηκε στη Σάμο την καλοκαιρινή περίοδο.
Από τη μεριά μας χρειάστηκε να μεσολαβήσουμε σε διάφορους ανθρώπους, προκειμένου να μπορέσει να εργαστεί ο Γιώργος. Γιατί, όπως είναι εύκολα αντιληπτό, δεν είναι δυνατό να προλάβει ένας άνθρωπος να δημιουργήσει τέτοιου είδους επαφές, μέσα σε σύντομο χρονικό διάστημα. Νιώθουμε πως κάναμε έναν πολύ καλό φίλο και θεωρούμε βέβαιο ότι θα επιδιώξουμε στο μέλλον να ξανασυνεργαστούμε μαζί του”.
Δουλειά με χαρακτήρα βιωματικό
Όλη αυτή η διαδικασία είχε κάτι το έντονα βιωματικό για τον Γιώργο Σαλαμέ: “Ήταν κάτι που είχα ήδη ζήσει πριν φύγω στο Λίβανο, το 1989. Είχαμε και εμείς φωτογραφικά άλμπουμ στο σπίτι, αυτό το κειμήλιο που φτάνει στα χέρια σου από γενιά σε γενιά και κάποια πρόσωπα τα αναγνωρίζεις, κάποια δεν ξέρεις, κάποια τα έχεις ξεχάσει. Στα δικά μου χέρια ήλθαν τέσσερα διαφορετικά οικογενειακά κειμήλια από τους τέσσερις παππούδες μου που συνδιαλέγονται με τρόπο δημιουργικό με άλλα πράγματα και κειμήλια που έχω από τις οικογενειακές μου καταβολές. Και οι δύο μεριές της οικογένειάς μου είχαν ζήσει την εμπειρία της προσφυγιάς. Μετά με τον εμφύλιο στο Λίβανο, γίναμε και εμείς οι ίδιοι πρόσφυγες και ήρθαμε στην Ελλάδα”.
Άγνωστες μικροϊστορίες, λανθάνουσες η αθέατες πτυχές της ζωής του νησιού και ανιχνεύουν συνδετικές κλωστές μεταξύ του παρόντος και του παρελθόντος του Καρλοβασίου και των γύρω περιοχών.
Και συνεχίζει “Όταν βρέθηκε με τα οικογενειακά άλμπουμ του νησιού, έψαχνα να βρω αυτό που είναι οικείο για μένα, αυτό που είχα και εγώ στα δικά μου άλμπουμ. Σιγά σιγά άρχισα να φτιάχνω ενότητες. Επικεντρώθηκα σε πράγματα που μερικές φορές έμοιαζαν ασήμαντα, ακόμη και στιγμιαία, που δεν κρατάνε παραπάνω από ένα δευτερόλεπτο. Ένα χαμόγελο, μια αγκαλιά, πράγματα διαχρονικά, που έχουν να κάνουν με την αίσθηση του χρόνου και της στιγμής που απεικονίζεται. Τι πιο κοινό και πιο απλό από φωτογραφίες ανθρώπων σε μια εκδρομή ή σε μία γιορτή”.
Ένα ταξίδι μέσα στον χρόνο με έντονη την αίσθηση του παρόντος
Ο Γιώργος Σαλαμέ κατά τη διάρκεια της παραμονής του στο νησί, μελέτησε το αρχείο, επέλεξε εικόνες από τα οικογενειακά άλμπουμ και τις παρουσιάζει μαζί με φωτογραφίες της σύγχρονης Σάμου που τράβηξε ο ίδιος, σε μια προσπάθεια να δημιουργηθεί ένας διάλογος μεταξύ τους. Η έκθεση αυτή συνιστά έναν στοχασμό πάνω στην έννοια της συνέχειας, αλλά και του μετασχηματισμού, της μεταμόρφωσης και της αλλαγής του νησιού της Σάμου, ενώ παράλληλα τα οικογενειακά φωτογραφικά άλμπουμ περιέχουν ψυχικές και συναισθηματικές ιδιότητες που ξεπερνάνε τον μεμονωμένο ιδιοκτήτη, μεταφέρουν μαζί τους ιστορίες που αποτελούν μέρος μιας συλλογικής μνήμης που συχνά υπάρχει έξω από τις κυρίαρχες ιστορικές αφηγήσεις.
“Το υλικό πάει πίσω, μέχρι τις αρχές του 19ου αιώνα, εκεί που ουσιαστικά γεννιέται και η φωτογραφία και το φωτογραφικό μέσο. Μέσα στην έκθεση, άθελά μου, υπάρχει και λίγο η ιστορία της φωτογραφίας, το πώς εξελίχθηκε η Τέχνη αυτή, πώς ήταν κάτι που αρχικά μπορούσαν να κάνουν πολύ λίγοι (αν βγάζανε μια φωτογραφία θα τους ήταν πολύτιμη και θα υπήρχε σίγουρα κάποιος πολύ σημαντικός λόγος)” αναφέρει ο Γ. Σαλαμέ.
“Κάποια στιγμή μετά από το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, η φωτογραφική μηχανή φτάνει στα χέρια των οικογενειών. Γίνεται προσιτή και μετεξελίσσεται τελείως διαφορετικά. Μέχρι σήμερα πια είναι όλα ψηφιακά. Δεν υπάρχουν πια άλμπουμ που πιάνεις στα χέρια σου. Έψαχνα μέσα στο υλικό να βρω ψήγματα διαχρονικότητας, πράγματα που αν τα κοιτάμε σήμερα, θα τα κοιτάμε σαν κάτι που μπορούμε να συνδεθούμε, να βρούμε τις μεταβάσεις που υπάρχουν στον χρόνο. Ουσιαστικά προσπαθώ να ανοίξω έναν διάλογο. Έχω επιλέξει εικόνες ανθρώπων που κοιτάνε κατάματα τον θεατή. Θέλω όταν μπαίνει κάποιος στην έκθεση να αισθάνεται ότι είναι περικυκλωμένος από ανθρώπους οικείους και αγαπητούς, παρ όλο που δεν τους ξέρει.
Δεν κοιτάω το παρελθόν με νοσταλγία. Υπάρχουν κάποια πράγματα που χάθηκαν και αυτό φαίνεται, αλλά υπάρχουν και κάποια πράγματα που παραμένουν. Υπάρχει πολύ έντονα η αίσθηση του παρόντος” διευκρίνιζει.
Μία πόλη που σήμερα αναζητά τον χαρακτήρα της
“Το υλικό δεν έχει απογυμνωθεί από την ιστορικότητά του, διαφαίνεται το πλαίσιο από πίσω. Οι δικές μου παρεμβάσεις σε αυτό συνοψίζονται σε μικρές χειρονομίες” εξηγεί ο Γ. Σαλαμέ.
“Κάποιες εικόνες αναφέρονται στην περίοδο του ‘22. Μην ξεχνάμε πως το Καρλόβασι σχετίζεται και με την Μικρασιατική καταστροφή, καθώς βρίσκεται απέναντι από τη Μικρά Ασία και η σχέση τους δεν ξεκινάει με την προσφυγιά, αλλά πολύ πιο πριν με το εμπόριο. Ένα μεγάλο μέρος της παραγωγής και της ιστορίας του τόπου στο Καρλόβασι έχει να κάνει με το εμπόριο, ήταν πολύ γνωστό για το εμπόριο δερμάτων και τον καπνό. Αυτό έχει τελειώσει σήμερα, κάτι άλλο γεννιέται. Είναι ο τουρισμός; Δεν το ξέρουμε ακόμη. Οι άνθρωποι εδώ στο νησί δουλεύουν ακόμα τη γη. Πέρα από το εξαιρετικό κρασί που φτιάχνουν, ασχολούνται με τις ελιές, τα λαχανικά και διάφορα προϊόντα που εξάγουν σε πολλά άλλα μέρη. Δεν έχει τελειώσει δηλαδή η σχέση με τη γη. Φαίνεται κιόλας γιατί υπάρχουν παντού μποστάνια, αμπέλια, ελαιώνες. Έχουν μία σχέση διαχρονική και με την κεραμική, καθώς στο νησί υπάρχει πηλός”.
Η δουλειά της Φωτονήσου είναι πολύτιμη μέσα στον χρόνο. Όπως μας εξηγεί ο Αποστόλης Γιαννακόπουλος “η διαδικασία της ψηφιοποίησης είναι σύνθετη και χρονοβόρα. Καταρχάς έπρεπε να δημιουργηθεί ένα κλίμα εμπιστοσύνης των κατοίκων προς εμάς. Η εμπιστοσύνη οικοδομήθηκε με τρεις τρόπους. Με την άμεση ανταπόκρισή μας κάθε φορά που κάποιος φίλος μας ειδοποιούσε ότι ένας ιδιοκτήτης αρχείου μας το προσφέρει για ψηφιοποίηση. Με τη σοβαρότητα και την ιδιαίτερη προσοχή που επιδεικνύουμε στη μεταχείριση των αρχείων. Από τα χέρια μας έχουν περάσει μέχρι στιγμής χιλιάδες αρχεία και έγγραφα. Δεν υπάρχει ούτε μία περίπτωση που να αλλοιώθηκε ή να χάθηκε από εμάς κάποια φωτογραφία ή έγγραφο. Και τρίτο, με την ταχύτατη ψηφιοποίηση των αρχείων. Διότι δεν θέλουμε να καθυστερούμε τους ιδιοκτήτες. Πρέπει σε μία ή δύο ημέρες να έχουμε επιστρέψει το αρχείο.
Στόχος μας είναι να δημιουργηθεί ένα συνολικό αρχείο με φωτογραφίες και έγγραφα από το νησί της Σάμου, όσο πιο εκτεταμένο γίνεται. Είναι ωραίο και εξαιρετικά δημιουργικό να προχωρούμε σε εκδόσεις βιβλίων κάθε φορά που θεωρούμε ότι το αρχείο ενός χωριού συγκεντρώθηκε. Φυσικά δεν προσδοκούμε να συγκεντρώσουμε όλα τα αρχεία όλων των κατοίκων ενός τόπου. Κάποια αρχεία οικογενειών έχουν χαθεί, άλλα, δυστυχώς, έχουν πεταχτεί σε σκουπίδια και άλλα δεν δίδονται από τους ιδιοκτήτες τους. Οπότε, όταν νιώθουμε ότι έχουμε δώσει ικανό χρονικό περιθώριο για να συγκεντρωθούν όσα περισσότερα αρχεία γίνεται, θα προχωρούμε σε έκδοση. Στόχος μας είναι οι εκδόσεις αυτές να είναι δωρεάν για τους κατοίκους, οπότε θα αναζητούνται κάθε φορά ιδιώτες που θέλουν να τις χρηματοδοτήσουν.
Η καλλιτεχνική αξιοποίηση του συνολικού αρχείου θα συνεχιστεί. Το υλικό δίνεται στους καλλιτέχνες με τους οποίους συνεργαζόμαστε κάθε φορά για την πραγματοποίηση του Φεστιβάλ Ανατολικό Άκρο. Όμως το αρχείο καλό θα ήταν ν αξιοποιηθεί επίσης για ιστορικούς και ερευνητικούς σκοπούς. Στο μέλλον σκοπεύουμε να έρθουμε σε επαφή με το Πανεπιστήμιο Αιγαίου για να διερευνήσουμε τις δυνατότητες μίας συνεργασίας. Αναφέρω πρώτα το Πανεπιστήμιο Αιγαίου με το οποίο έχουμε συνεργαστεί πολλές φορές στο παρελθόν για ποικίλους σκοπούς, με πολύ καλά αποτελέσματα. Φυσικά είμαστε ανοιχτοί σε ιδέες από φορείς που δραστηριοποιούνται στο πεδίο της αξιοποίησης τέτοιων αρχείων και έχουν περισσότερη εμπειρία από εμάς”.
Παράλληλα με την έκθεση θα παρουσιαστούν δύο μικρότερες εκθέσεις μια με φωτογραφίες από τα μέλη του παιδικού τμήματος της Φωτονήσου και μαθητών του Δημοτικού Σχολείου Κοντακαίικων, με επίκεντρο τα ζώα του νησιού, σε επιλογή της Κατερίνας Γρέγου, και μία από το αρχείο της Φωτονήσου που θα εστιάσει στην απεικόνιση των γυναικών μέσα στα χρόνια.
Τέλος, το φθινόπωρο θα πραγματοποιηθεί το εκπαιδευτικό πρόγραμμα Για μια στιγμή… σε επιμέλεια και σχεδιασμό της Κατερίνας Ζαχαροπούλου. Το πρόγραμμα βασίζεται στην ουσία της ίδιας της φωτογραφίας που είναι η απαθανάτιση μιας στιγμής της ζωής σε συγκεκριμένο τόπο και χρόνο. Ακολουθώντας τις φωτογραφίες από το αρχείο της Φωτονήσου αλλά και τις προσεγγίσεις του Γιώργου Σαλαμέ οι μαθητές των σχολείων της Σάμου – με βασικό εργαλείο μια μηχανή Polaroid – καλούνται να στοχαστούν πώς «σε» και «για» μια στιγμή η φωτογραφία συνδέει «εμάς» και «εκείνους» το τότε και το τώρα, πώς ξαναβλέπουμε το παρελθόν μέσα από ό,τι διασώζεται και ό,τι έχει οριστικά παρέλθει. Οι αποσπασμένες εικόνες που θα αποδοθούν από τα παιδιά θα σχηματίσουν μια εκ νέου αφήγηση σαν ένα εκ μέρους τους σχόλιο επάνω σε αρχεία και νέες πραγματικότητες. Ένα δικό τους αρχείο θα προκύψει που και αυτό με τη σειρά του θα δείχνει στο μέλλον «πως ήμασταν τότε».
