ΤΟ ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ ΝΑ ΛΕΝΕ “ΟΧΙ” ΣΕ ΕΝΑ ΑΓΓΙΓΜΑ

Μια αέναη και μαζί ανελέητη διαδοχή φρίκης είναι η επικαιρότητα της τελευταίας περιόδου με επίκεντρο παιδικά σώματα που αντικειμενοποιήθηκαν, σεξουαλικοποιήθηκαν και κακοποιήθηκαν. Από την υπόθεση τραφικινγκ, σεξουαλικής εκμετάλλευσης και κατά συρροή παιδοβιασμών με θύμα ένα 12 χρονο κορίτσι στον Κολωνό, μέχρι την ανατριχιαστική ιστορία παιδικής σεξουαλικής κακοποίησης στα Πετράλωνα ή τη σύλληψη του συγγραφέα παιδικής λογοτεχνίας, Βασίλη Παπαθεοδώρου για κατοχή ενός τεράστιου όγκου υλικών παιδικής πορνογραφίας, η κοινωνία παρακολουθεί σαστισμένη και κρατώντας το στομάχι της, την αποκάλυψη ορισμένων μόνο ψηφίδων του προβλήματος της συστηματικής παιδικής σεξουαλικής κακοποίησης.

Ένα κομμάτι της ταράζεται και προβληματίζεται για το πώς πρέπει να αντιδράσει, ενδεχομένως και αυτοκριτικά – που είναι κάτι σπάνιο και χρήσιμο, τι πρέπει να αλλάξει ώστε να προστατευτούν τα παιδιά. Ένα άλλο πάλι προτιμά να εθελοτυφλεί, να συντηρεί την αυταπάτη ότι όλα αυτά είναι στενάχωρες «εξαιρέσεις», ότι οι δράστες της παιδικής σεξουαλικής κακοποίησης δεν είναι οι άνθρωποι της διπλανής πόρτας αλλά κάποια «τέρατα» που σμιλεύτηκαν σε σπηλιές και ότι τα παιδιά – θύματα δεν είναι τα δικά τους παιδιά μα κάποια άλλα «κακότυχα». Μόνο που η πλάνη όσο εφησυχαστική κι αν είναι συγκυριακά, ποτέ δε βοήθησε στην επίλυση κανενός προβλήματος.

Τα στοιχεία είναι αφοπλιστικά. Σύμφωνα με τα ευρωπαϊκά στατιστικά δεδομένα ένα στα πέντε παιδιά στην Ευρώπη πέφτει θύμα κάποιας μορφής σεξουαλικής κακοποίησης. Η σχετική έρευνα του Ινστιτούτου Υγείας του Παιδιού για την Ελλάδα κάνει λόγο για ένα ποσοστό της τάξης του 16%. Στη συντριπτική πλειονότητα των περιπτώσεων, εννέα στις δέκα φορές, οι δράστες είναι πρόσωπα που προέρχονται από το οικογενειακό και κοινωνικό περιβάλλον του παιδιού, άτομα δηλαδή που το παιδί εμπιστεύεται και γι’ αυτό η συνειδητοποίηση της βλάβης που υφίσταται καθίσταται πολύ πιο δύσκολη και δυσανάγνωστη. Και βεβαίως, ένα μεγάλο ποσοστό των θυμάτων δε μιλά για αρκετά χρόνια, ίσως και ποτέ.

Χαρακτηριστικά είναι και τα επίσημα στοιχεία της αστυνομίας που αφορούν σε υποθέσεις, οι οποίες πήραν το δρόμο της επίσημης καταγγελίας. Για το οχτάμηνο του 2022 τα παιδιά που κακοποιήθηκαν σεξουαλικά ανέρχονται σε 294, εκ των οποίων τα 244 είναι κορίτσια και τα 50 αγόρια. Ανάμεσα σ’ αυτά βρίσκονται βρέφη, παιδιά δημοτικού και άτομα στην εφηβεία.

Τα παιδιά, για την προστασία των οποίων υποτίθεται ότι κόπτεται η συντεταγμένη Πολιτεία, ομνύοντας στην ιερότητας τους, στην πραγματικότητα έχουν αφεθεί απροστάτευτα, αδαή και μόνα να πλέουν σε μια λίμνη άγνοιας και ντροπής, απολύτως εκτεθειμένα στα φαινόμενα της σεξουαλικής παρενόχλησης και κακοποίησης. Είναι πικρή παραδοχή μα απολύτως ρεαλιστική ότι οι περισσότερες από εμάς βιώσαμε τα πρώτα παραβιαστικά βλέμματα και αγγίγματα ως παιδιά και έφηβες. Και δεν είχαμε πουθενά να το πούμε.

Ντραπήκαμε, δυσφορήσαμε, φοβηθήκαμε και όλο αυτό το θάψαμε στα αφώτιστα υπόγεια της μνήμης, για να το ανασύρουμε χρόνια αργότερα, όταν αποκτήσαμε πλέον τα – φεμινιστικά κατά βάση – εργαλεία της επίγνωσης. Γιατί τα παιδιά συνήθως δεν έχουν που να μιλήσουν γι’ αυτά τα θέματα, καθώς τόσο το σχολείο, όσο και η οικογένεια βραχυκυκλώνουν. Αντιμετωπίζουν τα θεμελιώδη ζητήματα του σεξ, του σώματος, της συναίνεσης ως πυρωμένα σίδερα που πρέπει να αποφεύγουμε. Ώσπου μια μέρα εμβρόντητοι/ες βρίσκουμε τα εγκαύματα πάνω μας.

Είναι πολυπαραγοντικό το πρόβλημα της παιδικής σεξουαλικής κακοποίησης, συσχετίζεται με την πατριαρχική ιδεολογία της εξουσίας του άνδρα πάνω στα υπόλοιπα όντα, με την πρόσληψη των παιδιών ως τμήματα της σωματικής και συναισθηματικής επικράτειας των ενηλίκων, με τον εθνικοχριστιανικό πουριτανισμό του εκπαιδευτικού συστήματος, με τις δυσλειτουργίες της πυρηνικής οικογένειας, με την τραγική έλλειψη δομών και υπηρεσιών κοινωνικής προστασίας, με την κουλτούρα αδιαφορίας της γειτονιάς, με το μη θυματοκεντρικό σύστημα απονομής δικαιοσύνης.

Στην Ελλάδα 1 στα 6 παιδιά θα δεχτεί κάποια μορφή σεξουαλικής βίας στην ζωή του.

Αν, όμως, θέλουμε να ξεκινήσουμε από κάπου, να ξεριζώσουμε ένα από τα αγκάθια, θα μπορούσαμε να το κάνουμε με την καλλιέργεια μιας άλλης νοοτροπίας που θα αναγνωρίζει στα παιδιά το δικαίωμα στην αυτοδιάθεση του σώματος τους και θα τα εκπαιδεύει πάνω στην υπεράσπιση αυτού του πολύτιμου δικαιώματος.

Το να μάθουν τα παιδιά από πολύ μικρά ότι δεν έχει κανένας δικαίωμα να τα αγγίζει χωρίς να θέλουν – ούτε οι συγγενείς τους, ούτε κανένας -, να μάθουν να μην αγγίζουν κι αυτά τα σώματα άλλων παιδιών χωρίς να το θέλουν, να αποκτήσουν αίσθηση των ορίων και της αυτονομίας του σώματος, να εκπαιδευτούν πάνω στις έννοιες της σεξουαλικότητας και της συναίνεσης, να μη διστάζουν να μιλήσουν για οτιδήποτε τα απασχολεί, τα μπερδεύει ή τα πληγώνει, είναι ένα βασικό σημείο εκκίνησης για να μεγαλώσουν γενιές που θα παράγουν λιγότερους θύτες και άρα λιγότερα θύματα.

Για την αποσαφήνιση αυτών των ερωτημάτων, απευθύνθηκα στη Λίνα Λυκομήτρου και τη Φιλίππη Ρουβαλη από την ομάδα «Άγγιγμα και Όρια». Πρόκειται για μια δράση ενημέρωσης και ευαισθητοποίησης σχετικά με την Σεξουαλική Διαπαιδαγώγηση και την Πρόληψη της Παιδικής Σεξουαλικής Κακοποίησης, με κύριο και βασικό της σκοπό την προστασία των παιδιών σε σχέση με το σώμα τους. Αποτελείται από μια ομάδα ειδικών (ψυχολόγους, παιδιοψυχίατρο και θεατροπαιδαγωγούς), οι οποίοι πραγματοποιούν επιμορφωτικές συναντήσεις τριών κύκλων (1ος κύκλος: Ομιλία για ενήλικες με θέμα την Σεξουαλική Διαπαιδαγώγηση / 2ος κύκλος: Ομιλία για ενήλικες με θέμα την Πρόληψη της Παιδικής Σεξουαλικής Κακοποίησης / 3ος κύκλος: Βιωματικά εργαστήρια για παιδιά 4 εως 15 χρόνων με θέμα “Συναισθήματα, Σώμα και Προστασία”).

Τις τελευταίες εβδομάδες η επικαιρότητα κατακλύζεται από αδιανόητες ιστορίες παιδικής σεξουαλικής κακοποίησης. Εκτιμάτε πως η σεξουαλική κακοποίηση των παιδιών αποτελεί ένα αρκετά πιο συχνό φαινόμενο απ’ ότι βγαίνει στη δημοσιότητα;

Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, στην Ελλάδα 1 στα 6 παιδιά θα δεχτεί κάποια μορφή σεξουαλικής βίας στην ζωή του. Αυτό το ποσοστό αφορά τα καταγεγραμμένα περιστατικά. Για ποικίλους λόγους (προσωπικούς και κοινωνικούς) αυτή η μορφή κακοποίησης δεν καταγγέλλεται, οπότε τα ακριβή στατιστικά δεν μπορούμε να τα γνωρίζουμε. Ίσως έχει σημασία όμως να αναφέρω ότι στις συναντήσεις μας με γονείς και εκπαιδευτικούς, όταν στο τέλος τους ζητείται να σηκώσουν το χέρι όσοι γνωρίζουν έστω και έναν άνθρωπο ο οποίος έχει υπάρξει θύμα σεξουαλικής κακοποίησης ως παιδί, πολλοί περισσότεροι από τους μισούς σηκώνουν το χέρι τους. Βάζοντας και ένα μικρό ερωτηματικό για τους ανθρώπους που μπορεί επίσης για προσωπικούς λόγους να μην θέλουν να συμμετέχουν εκείνη την στιγμή σε αυτή την “άτυπη” έρευνα, ενώ γνωρίζουν.Η Σεξουαλική Κακοποίηση των Παιδιών είναι μια σοβαρή, συχνή και παράλληλα πολύ βουβή μορφή κακοποίησης.

Ποια είναι τα βασικά εργαλεία για την Πρόληψη της Παιδικής Σεξουαλικής Κακοποίησης;

Όταν μιλάμε για Πρόληψη, στην ουσία μιλάμε για ενημέρωση. Τα παιδιά χρειάζεται να ζουν ελεύθερα και παράλληλα θωρακισμένα με γνώσεις και εφόδια, έτσι ώστε ο θύτης να μην τα επιλέξει για θύμα του. Για την Παιδική Σεξουαλική Κακοποίηση, η βασικότερη πρόληψη είναι η Συμπεριληπτική Σεξουαλική Αγωγή, η οποία φροντίζει έτσι ώστε αρχικά να μην υπάρχουν θύτες και κατ επέκταση θύματα, σχετικά με πολλές μορφές βίας. Η ΣΣΑ μαθαίνει στα παιδιά για τις υγιείς σχέσεις, τα δικαιώματα και τα όρια σε σχέση με το σώμα τους, την έννοια της συναίνεσης και του σεβασμού. Είναι περισσότερο μια αξιακή εκπαίδευση. Επίσης, η ΣΣΑ βοηθάει εμάς τους ενήλικες να θυμόμαστε πως τα παιδιά είναι υποκείμενα δικαιωμάτων και όχι αντικείμενα εκπλήρωσης σωματικών και συναισθηματικών αναγκών. Γεννιούνται με σκοπό να ενηλικιωθούν και ο ρόλος των φροντιστών τους είναι να συμβάλει με τον καλύτερο δυνατό τρόπο σε αυτή την πορεία. Ως αποτέλεσμα, όταν τους στερούμε τέτοιου είδους πληροφορίες και γνώσεις, γινόμαστε ηθικοί αυτουργοί όλων αυτών των μορφών κακοποίησης στις οποίες υπόκεινται αργότερα.

Ένα άλλο κομμάτι της πρόληψης, το οποίο αφορά περισσότερο την οικογένεια, είναι ο συναισθηματικός δεσμός του παιδιού με τους γονείς του. Η βαθύτερη αγάπη που μπορεί να λάβει ένα παιδί, είναι αυτή που θα του προσφέρουν οι γονείς του. Οι σημαντικοί άλλοι. Αυτή η αγάπη είναι άνευ όρων. Δεν μεγαλώνει και δεν μικραίνει ανάλογα με την συμπεριφορά του παιδιού. Όταν το παιδί αισθανθεί ότι αγαπιέται άνευ όρων, τότε θα αισθανθεί και ασφαλές να μοιραστεί οτιδήποτε το προβληματίζει. Επίσης, ο ποιοτικός χρόνος δεν βρίσκεται μόνο στα Κυριακάτικα οικογενειακά τραπέζια, αλλά στον χρόνο που γονείς και παιδιά συζητούν για τις χαρές και τις λύπες τους, για τις ευχάριστες και τις δύσκολες στιγμές τους. Γονείς και παιδιά μαθαίνουν να αναγνωρίζουν και να μοιράζονται τα συναισθήματα τους.

Γιατί έχει σημασία τα παιδιά να εκπαιδεύονται από νωρίς στην υπεράσπιση της αυτοδιάθεσης του σώματος τους;

Η αυτοδιάθεση του σώματος δεν είναι μία γνώση, την οποία θα λάβει το παιδί σε μια συγκεκριμένη ηλικία. Αποτελεί στάση ζωής και δεξιότητα την οποία εξασκούμε συνεχώς μέσα στη ζωή μας. Για αρχή είναι σημαντικό να γνωρίζει και να υπερασπίζεται τα δικαιώματά του στο σώμα του γιατί μπορεί κάποια παραβίαση να γίνει σε πολύ μικρή ηλικία. Επιπλέον, όπως όλες οι κοινωνικές δεξιότητες καλλιεργούνται από νωρίς ως βίωμα και στη συνέχεια τα παιδιά εμβαθύνουν σε αυτές και τις συνειδητοποιούν καλύτερα.

Υπάρχει τρόπος να διαχωριστεί το άγγιγμα φροντίδας/ τρυφερότητας από το άγγιγμα της παραβίασης;

Ναι. Σίγουρα υπάρχουν περιπτώσεις που ένας άνθρωπος πόσο μάλλον ένα παιδί, μπορεί να μπερδευτεί. Όσον αφορά στα μικρά παιδιά ένας πρώτος καθαρός διαχωρισμός είναι η εκμάθηση των ιδιωτικών μερών του σώματος, των γεννητικών οργάνων τους και η γνώση ότι κανείς δεν έχει δικαίωμα να τα αγγίζει πέρα από τον γιατρό, αν χρειαστεί και τους φροντιστές του, αν είναι πολύ μικρά και χρειάζονται βοήθεια με τη καθαριότητα. Επόμενο βήμα είναι η σύνδεση με τα συναισθήματα. Τι με κάνει να νιώθω ένα άγγιγμα; Αν νιώθω χαρά, ηρεμία, αγάπη, ασφάλεια είναι ένα καλό άγγιγμα. Αν με κάνει να νιώθω φόβο, ντροπή, αγωνία, θυμό, αηδία είναι ένα κακό άγγιγμα. Αν με μπερδεύει και δε ξέρω τι νιώθω, χρειάζεται να το συζητήσω με κάποιον ενήλικα που εμπιστεύομαι για να με βοηθήσει.

Πως μπορούμε να μιλήσουμε στα παιδιά για το σεξ και τη συναίνεση χωρίς να τα γεμίσουμε με το άγχος του κινδύνου;

Στα παιδιά μας μιλάμε καθημερινά για πολλούς κινδύνους. Η γνώση των κινδύνων είναι κομμάτι επιβίωσης και δεν είναι κάτι που θα κρατήσουμε μακριά από τα παιδιά. « Μη πιάνεις το αναμμένο μάτι γιατί θα καείς», « Καλύτερα να μη πηγαίνεις στην άκρη του γκρεμού γιατί μπορεί να πέσεις» είναι φράσεις που θα χρησιμοποιήσουμε. Το σεξ και η συναίνεση είναι και τα δύο όμορφες έννοιες, για τα οποία τα παιδιά θα μάθουν πράγματα αναλόγως της αναπτυξιακής τους φάσης. Δε χρειάζεται να τα τρομοκρατήσουμε αλλά να τονίσουμε το δικαίωμα τους να λένε « όχι» σε ένα άγγιγμα που δε τα κάνει να αισθάνονται καλά και την ευθύνη τους να δέχονται το «όχι» ενός άλλου. Εργαλεία που μπορούν να μας βοηθήσουν σε αυτή τη συζήτηση είναι παραμύθια, παιδικά βίντεο, βιωματικά εργαστήρια που μιλούν για το θέμα μέσα από ιστορίες άλλων ηρώων και δημιουργούν μια απόσταση μεταξύ του κινδύνου και του παιδιού.