ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΑΝΤΕΞΕ ΣΤΗΝ ΠΑΝΔΗΜΙΑ

«Σαν παιδάκια σε μαγαζί με καραμέλες» χαρακτήρισαν οι Βρετανοί βιβλιοπώλες τους αναγνώστες που κατέκλυσαν τα βιβλιοπωλεία, αμέσως μόλις τα τελευταία άνοιξαν τις πύλες τους στις 12 Απριλίου. Τα νούμερα που καταγράφει η Guardian είναι εντυπωσιακά: συνολικά 3,7 εκ. βιβλία πουλήθηκαν μέσα πέντε μέρες σημειώνοντας αύξηση της τάξης τους 32,5%.

Πιο συγκεκριμένα, οι fiction εκδόσεις μοιάζουν να ευνοήθηκαν περισσότερο αφού κατά τη διάρκεια του 2020 σημείωσαν αύξηση πωλήσεων κατά 16%. Δυστυχώς, ακόμα δεν έχουμε αντίστοιχα στατιστικά στοιχεία για την Ελλάδα, κρίνοντας όμως με βάση τα προηγούμενα χρόνια, ακόμα και αν οι πωλήσεις δεν αυξήθηκαν στους μήνες της πανδημίας, το βιβλίο άντεξε. Μόνο για το μήνα Απρίλιο, με βάση πάντα τα όσα δημοσιεύει το Βιβλιονέτ, είχαμε περισσότερες από 400 εκδόσεις, σχεδόν διπλάσιες από ότι πέρσι δηλαδή, αλλά και περίπου τις μισές από το 2019. Not great, not terrible με άλλα λόγια.

«Μετά από 13 μήνες πανδημίας μπορώ πλέον να πω με σχετική σιγουριά ότι φαίνεται πως οι Έλληνες διάβασαν λίγο περισσότερο απ’ όσο τα προηγούμενα χρόνια» αναφέρει η εκδότρια των εκδόσεων Μεταίχμιο, Ελένη Παπαγεωργίου. Πώς όμως και κυρίως γιατί συνέβη αυτό; «Οι λιγότερες επιλογές ψυχαγωγίας και κοινωνικοποίησης, τα κλειστά σχολεία και οι μειωμένες εξωσχολικές δραστηριότητες για τα παιδιά σε συνδυασμό με τα πολλά και καλά νέα βιβλία που συνέχισαν να κυκλοφορούν από τους εκδότες έπαιξαν φυσικά ρόλο σε αυτό».

Η εκδικηση ενος αδικημενου αγαθου

Ανία, επαναληψιμότητα, εγκλεισμός. Η καραντίνα σίγουρα δεν αποτελεί ιδανική συνθήκη ζωής. Μάλιστα, αρκετοί άνθρωποι εκεί έξω κατέφυγαν για να την παλέψουν στην περιβόητη ρήση που μοιραζόταν ο ιστορικός ηγέτης του ΚΚΕ με τους πολιτικούς τους συντρόφους, Νίκος Ζαχαριάδης: «Τρώγε το φαΐ σου, αγάπα το κελί σου και διάβαζε πολύ».

Τι έκαναν όμως οι εκδότες για να ανταπεξέλθουν στις νέες, πρωτόγνωρες συνθήκες; «Σίγουρα η νέα πραγματικότητα των διαδοχικών lockdowns, μας ώθησε να δώσουμε περισσότερο βάρος στο site μας, που λειτουργεί και ως e-shop, ώστε να μπορούν οι αναγνώστες να βρουν περισσότερες πληροφορίες για τα αγαπημένα τους βιβλία και να πραγματοποιήσουν τις αγορές τους από τα ηλεκτρονικά βιβλιοπωλεία που προτιμούν» λέει ο εμπορικός διευθυντής των εκδόσεων Ψυχογιός, Βασίλης Μωιτσίδης, πριν συνεχίσει: «Καθώς ένα μεγάλο μέρος του αναγνωστικού κοινού διαμορφώνει άποψη και τελικά αποφασίζει κατά τη διάρκεια της επίσκεψης στο βιβλιοπωλείο (φυσικό ή ηλεκτρονικό), η αποστολή μας είναι να μπορέσουμε να του παρέχουμε όλες τις πληροφορίες που χρειάζεται και αυτό είναι κάτι που ήρθε για να μείνει».

Μόνο για το μήνα Απρίλιο, με βάση πάντα τα όσα δημοσιεύει το Βιβλιονέτ, είχαμε περισσότερες από 400 εκδόσεις, σχεδόν διπλάσιες από ότι πέρσι δηλαδή, αλλά και περίπου τις μισές από το 2019.

Ο συγκεκριμένος εκδοτικός οίκος είναι ένας γίγαντας της εγχώριας αγοράς, αφού ακόμα και το 2020 ο κύκλος εργασιών του κινήθηκε σε περισσότερα από 14 εκ. ευρώ. Τι συνέβη, όμως, με εκείνες τις εκδοτικές επιχειρήσεις που λειτουργούν σε μία πιο περιορισμένη βάση όσον αφορά τους πόσους ανθρώπους απασχολούν, κατά τη διάρκεια της πανδημικής κρίσης;

«Η κρίσιμη επιλογή έγινε με την απόφαση να παραμείνει ανοιχτός ο εκδοτικός κατά τη διάρκεια των περιοριστικών μέτρων και να προσπαθήσει να υλοποιήσει το εκδοτικό του πρόγραμμα» τονίζει η Γιώτα Κριτσέλη, εκδότρια της Κίχλης. «Έτσι, παρά τις ιδιαιτέρως αντίξοες οικονομικές συνθήκες, καταφέραμε να εκδώσουμε τον ίδιο αριθμό τίτλων όπως την προηγούμενη χρονιά, χωρίς να αλλοιώσουμε τη φιλοσοφία των επιλογών μας».

O εκδότης των εκδόσεων Βακχικόν, Νέστορας Πουλάκος, ανοίγει τη συζήτηση καθώς κάνει μία πιο γενική παρατήρηση: «Το βιβλίο είναι ένα πολύ αδικημένο αγαθό (ή και προϊόν), όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά και παγκοσμίως, το οποίο βρήκε τη θέση του στα σπίτια και τις συνήθειες των ανθρώπων στους μήνες του εγκλεισμού. Το ότι μπήκε στα σπίτια και βρήκε -επιτέλους- τον χρόνο που του αξίζει, λειτούργησε στο να έχει πωλήσεις και να επιβιώσει κάπως όλο αυτό το διάστημα».

E-shops, το νεο trend

«Τη μεγάλη μείωση του τζίρου καταφέραμε να την αντισταθμίσουμε προσπαθώντας να ανταποκριθούμε στην αυξημένη ζήτηση του ηλεκτρονικού εμπορίου, εγκαινιάζοντας νέες συνεργασίες με βιβλιοπωλεία της Αττικής και της περιφέρειας, αλλά και δημιουργώντας τη δική μας ιστοσελίδα» αφηγείται η Γιώτα Κριτσέλη, κάνοντας αναφορά στους δύσκολες μήνες της Covid-19, οι οποίοι συνεχίζονται. «Μέσω του e-shop καταφέραμε να βελτιώσουμε την αναλογία των πωλήσεων μεταξύ των νέων και των παλαιότερων βιβλίων, να ενεργοποιήσουμε μεγαλύτερο μέρος του καταλόγου μας και να βελτιώσουμε τις πωλήσεις στην περιφέρεια».

Μάλιστα, η Ελένη Παπαγεωργίου των εκδόσεων Μεταίχμιο πιστεύει ότι οι αλλαγές που επήλθαν είχαν να κάνουν και με τη νοοτροπία των αναγνωστών, καθώς οι ηλεκτρονικές αγορές και το click away έφεραν μια αλλαγή που επηρέασε σημαντικά την εκδοτική δουλειά: η προσοχή του κοινού δεν περιορίστηκε στις νέες εκδόσεις. «Οι αναγνώστες επιλέγουν πλέον από όλο το εύρος του καταλόγου, προτιμούν παλιότερους, κλασικούς τίτλους, αναζητούν και βρίσκουν βιβλία που δεν είναι πια στις προθήκες και στους πάγκους» λέει η εκδότρια, δίνοντας στη συνέχεια έμφαση στις αλλαγές που έγιναν στην εκδοτική πλευρά: «Αυτό είχε ως αποτέλεσμα και εμείς οι εκδότες να κοιτάμε και πάλι με προσοχή τον κατάλογό μας, να επανεκδίδουμε αγαπημένα βιβλία, να φροντίζουμε οι τίτλοι που εκδίδουμε να παραμένουν σε κυκλοφορία».

Πότε όμως και πώς ακριβώς συνέβη αυτό; «Δύο ήταν οι χρονικές περίοδοι που ευνόησαν το βιβλίο: η πρώτη καραντίνα που λειτούργησε “ψυχοθεραπευτικά” για πολύ κόσμο, ο οποίος είδε αυτή την περίοδο σαν ένα long term time out από τη φρενήρη καθημερινότητα και ασχολήθηκε με πράγματα, όπως το βιβλίο, που δεν είχε τον χρόνο προηγουμένως» τονίζει ο Νέστορας Πουλάκος, των εκδόσεων Βακχικόν πριν συνεχίσει: «Αντίστοιχα, και την περίοδο των χριστουγεννιάτικων γιορτών τα βιβλιοπωλεία ήταν τα μοναδικά και εύκολα προσεγγίσιμα μαγαζιά του λιανεμπορίου, επομένως όλοι στράφηκαν στο βιβλίο για να κάνουν δώρα. Από εκεί και πέρα βέβαια, για να είμαστε ειλικρινείς, πέραν αυτών των δύο μηνών αθροιστικά, το βιβλίο γύρισε και, για την ακρίβεια, πισωγύρισε στα χρόνια της κρίσης και των χαμηλών πωλήσεων».

Εκτακτα μετρα και αστοχιες

Τα όσα συνέβησαν στην αγορά εξαιτίας της Covid-19 ξεπερνούν τη φαντασία, ενώ δυστυχώς τα αποτελέσματα αυτής της απορρύθμισης είναι κάτι που πιθανόν θα δούμε σε μερικά χρόνια από τώρα. Έγιναν, όμως, τελικά όλα λάθος όσον αφορά την κρατική πολιτική για το βιβλίο; «Οι εκδοτικές επιχειρήσεις και τα βιβλιοπωλεία ωφελήθηκαν, ως πληττόμενοι από την πανδημία κλάδοι, από τα γενικότερα μέτρα στήριξης των επιχειρήσεων, τα οποία ήταν σε γενικές γραμμές θετικά, κυρίως ως προς την ταχύτητα με την οποία ελήφθησαν αλλά και τις διορθωτικές κινήσεις που έγιναν» επισημαίνει η Γιώτα Κριτσέλη της Κίχλης, πριν, βέβαια, πει κάποιες σκληρές αλήθειες: «Στον χώρο του βιβλίου ωστόσο, αν εξαιρέσουμε την απόφαση της πολιτείας να παραμείνουν ανοιχτά τα βιβλιοπωλεία κατά την περίοδο των γιορτών, απόφαση που βοήθησε τον χειμαζόμενο κλάδο μας και θα έπρεπε να επεκταθεί χρονικά, δεν υπήρξαν άλλα ειδικά μέτρα στήριξης του βιβλίου».

Τα περισσότερα βιβλία που είχαν προγραμματιστεί εκδόθηκαν έστω και με κάποια -μικρή- καθυστέρηση, ενώ είδαμε ότι υπήρξε ιδιαίτερη αύξηση στη ζήτηση κλασικών/διαχρονικών τίτλων λογοτεχνίας καθώς και τίτλων αυτοβοήθειας, μαγειρικής και άλλων κατηγοριών non fiction.

Σε παρόμοιο τόνο, η Ελένη Παπαγεωργίου των εκδόσεων Μεταίχμιο αναφέρει πώς «σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες τα βιβλιοπωλεία δεν έκλεισαν ποτέ ή πάντως δεν έκλεισαν από το δεύτερο κύμα της πανδημίας και έπειτα. Θεωρήθηκε απαραίτητο να λειτουργούν εφόσον και η σχολική δραστηριότητα συνέχιζε με κάποιον τρόπο, φυσικά με αυστηρά μέτρα ασφαλείας». Τι διαφορετικό όμως συνέβη στη χώρα μας; «Αυτό θα μπορούσε να γίνει και στην Ελλάδα και έγινε όντως αλλά για ένα μικρό χρονικό διάστημα τον Δεκέμβρη 2020. Ήταν μια σωτήρια απόφαση για τον κλάδο του βιβλίου και βοήθησε τα μικρά βιβλιοπωλεία να αντισταθμίσουν τις απώλειες που είχαν υποστεί από την πώληση βιβλίων μέσω των e-shops το προηγούμενο διάστημα. Έδωσε επίσης λύση στα μεγάλα προβλήματα που είχαν προκύψει με την αποστολή βιβλίων με εταιρείες κούριερ που δεν μπορούσαν να ανταποκριθούν στον φόρτο. Είναι ένα αίτημα που επαναλαμβάνουμε ως εκδότες, ελπίζοντας βέβαια ότι τα βιβλιοπωλεία δε θα χρειαστεί να κλείσουν ξανά».

Τελικά, η ερώτηση των πολλών εκατομμυρίων ευρώ δεν είναι άλλη από την εξής: ήταν οι τελευταίοι 12 μήνες επιτυχημένοι ή αποτυχημένοι; «Είναι αδιαμφισβήτητα επιτυχημένοι για έναν και μόνο λόγο: μέσα σε όλες αυτές τις πρωτοφανείς συνθήκες, το αναγνωστικό κοινό παρέμεινε πιστό στις αρχές και τις συνήθειές του» αναφέρει ο Βασίλης Μωιτσίδης των εκδόσεων Ψυχογιός, πριν συνεχίσει: «Τα περισσότερα βιβλία που είχαν προγραμματιστεί εκδόθηκαν έστω και με κάποια -μικρή- καθυστέρηση, ενώ είδαμε ότι υπήρξε ιδιαίτερη αύξηση στη ζήτηση κλασικών/διαχρονικών τίτλων λογοτεχνίας καθώς και τίτλων αυτοβοήθειας, μαγειρικής και άλλων κατηγοριών non fiction. Ίσως, τελικά, η υπερέκθεση στους υπολογιστές και τις οθόνες γενικότερα, να λειτούργησαν υπέρ της απόδρασης στον πάντα ασφαλή κόσμο των βιβλίων».

Λυσεις και προβληματα

Τα βιβλία σε μία παράξενη στροφή της τύχης έπαψαν να αποτελούν για μεγάλη μερίδα του κοινού απλά ένα αξεσουάρ για την παραλία. Έγιναν ένας ιδανικός σύντροφος σε πρωτόγνωρες συνθήκες. Βοήθησαν, δηλαδή, ο κόσμος να ξεφύγει από τον εγκλεισμό και τις αρνητικές σκέψεις. Φυσικά, δεν είναι όλα τέλεια στον κόσμο των ελληνικών εκδόσεων και -κυρίως- του πολιτισμού.

«Χωρίς παρουσιάσεις, εκδηλώσεις, φεστιβάλ και εκθέσεις βιβλίων, και φυσικά χωρίς ανοιχτά βιβλιοπωλεία, η πλειοψηφία των βιβλίων σημείωσε ιστορικό χαμηλών πωλήσεων. Τίτλοι που σίγουρα σε κανονικές συνθήκες θα πουλούσαν τον τριπλάσιο και τον τετραπλάσιο αριθμό αντιτύπων, είχαν έως και 70% πτώση» λέει, δίχως να μασά τα λόγια, ο Νέστορας Πουλάκος. Πώς όμως το γνωρίζει αυτός ο εκδότης των Εκδόσεων Βαχικόν; «Είμαστε σίγουροι για αυτό επειδή είναι βιβλία ήδη δοκιμασμένων συγγραφέων και η αντιπαραβολή είναι εύκολη. Με άλλα λόγια, καταλήγοντας, το βιβλίο άντεξε χάρη στην καλή διάθεση των συγγραφέων να εκτεθούν σε μη κανονικές συνθήκες και στην αυταπάρνηση των εκδοτών να προχωρήσουν στην υλοποίηση του εκδοτικού τους προγράμματος για να επιβιώσουν και να παραμείνουν στην αγορά».

Υπάρχει άραγε κάποια βιώσιμη λύση στον χώρο του βιβλίου τόσο για τη χρονική περίοδο που θα διαρκέσει η πανδημία όσο για την επόμενη μέρα; «H οικονομική αναβάθμιση των δημόσιων και δημοτικών βιβλιοθηκών, που αποτελούν έτσι και αλλιώς κομβικό παράγοντα για τη διεύρυνση της φιλαναγνωσίας, θα βοηθούσε αποφασιστικά στην απορρόφηση μέρους της βιβλιοπαραγωγής» προτείνει η Γιώτα Κριτσέλη της Κίχλης. «Γενικότερα, ήταν και παραμένει αισθητή η απουσία ενός φορέα για το βιβλίο, που θα εισηγούνταν στην πολιτεία συγκεκριμένα μέτρα ελάφρυνσης από τις απώλειες της πανδημίας αλλά και μέτρα επενδυτικού χαρακτήρα».

Τελικά, όλα δείχνουν πως το βιβλίο άντεξε στην πανδημία. Η ερώτηση, όμως, είναι για πόσο ακόμη θα το κάνει χωρίς μία καταρτισμένη και διαχρονική πολιτική; Οι μηχανές μπορούν να λειτουργήσουν στο αυτόματο, ή με βάση το φιλότιμο, κάποια όμως στιγμή τελειώνει και αυτό.