ΤΟΜΑΣ ΟΣΤΕΡΜΑΙΕΡ: “ΟΙ ΟΥΡΑΝΟΙ ΕΙΝΑΙ ΑΔΕΙΟΙ, ΔΕΝ ΥΠΑΡΧΟΥΝ ΘΕΟΙ”
Μία χειμαρρώδης συζήτηση στην Επίδαυρο με τον Γερμανό σκηνοθέτη και καλλιτεχνικό διευθυντή της Σαουμπίνε Τόμας Όστερμάιερ και την επίσης Γερμανίδα συγγραφέα και δραματολόγο Μάγια Τσάντε που δίχασε και προκάλεσε πολλά ερωτήματα.
Μία δημοσιογραφική βόλτα μέχρι την Επίδαυρο κάναμε την Πέμπτη 6/8 προκειμένου να γνωρίσουμε και να συζητήσουμε με τον εξαιρετικά αγαπητό στο ελληνικό κοινό Γερμανό σκηνοθέτη και καλλιτεχνικό διευθυντή της Σαουμπίνε, Τόμας Όστερμάιερ, και την επίσης Γερμανίδα συγγραφέα και δραματολόγο Μάγια Τσάντε. Αφορμή της κλειστής αυτής συνέντευξης Τύπου στάθηκε ο νέος Οιδίποδας που ετοίμασαν από κοινού και θα παρουσιαστεί σε παγκόσμια πρεμιέρα το τριήμερο 3- 5 Σεπτεμβρίου στο Αρχαίο θέατρο Επιδαύρου.
Παρούσα ήταν και η Καλλιτεχνική Διευθύντρια του Φεστιβάλ Αθηνών, Κατερίνα Ευαγγελάτου, που δήλωσε εξαιρετικά υπερήφανη για την παράσταση που θα “κλείσει” τα φετινά Επιδαύρια. Με αυτή ολοκληρώνεται και ο κύκλος «Σύγχρονοι αρχαίοι» (Contemporary Ancients), στον οποίο πέντε σύγχρονοι συγγραφείς (τέσσερις Έλληνες και μία Γερμανίδα) κλήθηκαν και έγραψαν ισάριθμα νέα έργα εμπνεόμενοι από αρχαιοελληνικές τραγωδίες. Μάλιστα, αυτός ο «Οιδίποδας» θα είναι το πρώτο νέο, άπαιχτο έργο που θα κάνει την πρεμιέρα του στο αρχαίο θέατρο της Επιδαύρου κατά τους νεότερους χρόνους (τα τέσσερα ελληνικά παίχτηκαν το φετινό καλοκαίρι στη Μικρή Επίδαυρο και το φθινόπωρο θα παρουσιαστούν και στην Αθήνα). “Το έργο αυτό αποτελεί μία δραματουργική πρόταση για το πώς επεξεργαζόμαστε την κληρονομιά των αρχαίων. Είναι ένα νέο έργο απολύτως εμπνευσμένο από τον Σοφόκλειο μύθο. Έχουμε πίστη στο εγχείρημα αυτό. Γίνεται μεγάλος λόγος για το τι έργα πρέπει να παρουσιάζονται στην Επίδαυρο. Ο διάλογος δε φαίνεται να έχει μπει σ΄έναν δρόμο. Υπάρχουν πολλές αντιρρήσεις. Αυτή είναι μία κατάθεση που επιθυμεί να προσφέρει κάτι γόνιμο στον διάλογο αυτό. Μας ενδιαφέρει να δίνουμε τέτοια έργα στο κοινό μας” είπε χαρακτηριστικά η Κ Ευαγγελάτου.
Τον λόγο πήραν στη συνέχεια ο Τόμας Οστερμάιερ και η Μάγια Τσάντε και τα όσα είπαν ήταν πραγματικά χειμαρρώδη. Μίλησαν για όλα: για το αργολικό θέατρο, την αρχαία τραγωδία εν γένει, αλλά και για τους σύγχρονους τρόπους προσέγγισής της. Πολλά από αυτά που ακούστηκαν δίχασαν, ενώ κοινό ήταν το ερώτημα όλων μας το τι θα συνέβαινε αν αυτά ακούγονταν από το στόμα ενός Έλληνα σκηνοθέτη…
Αλλά ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή….
“Οι αρχαίοι Έλληνες θα γελούσαν με εμάς αν ήξεραν ότι 2500 χρόνια μετά παίζουμε τα έργα τους με τον ίδιο τρόπο”
Ο Τόμας Οστερμάιερ αποκάλυψε πως η Κατερίνα Ευαγγελάτου ήταν η μόνη που κατάφερε να τον πείσει να ασχοληθεί με την αρχαία τραγωδία. “Μου είπε να φέρω στην Ελλάδα ένα ελληνικό έργο και το έκανα. Κατάφερε κάτι που δεν είχαν καταφέρει άλλοι στο παρελθόν. Μου αρέσει η Κατερίνα γιατι αντιπροσωπεύει τη νέα γενιά” είπε χαρακτηριστικά και συνέχισε προκαλώντας ιδιαίτερη αίσθηση: «Νομίζω πως οι αρχαίοι Έλληνες θα γελούσαν με εμάς αν ήξεραν ότι 2500 χρόνια μετά παίζουμε τα έργα τους με τον ίδιο ακριβώς τρόπο. Θα μας λυπόντουσαν ίσως που ασχολούμαστε ακόμη μαζί τους. Το γεγονός πως σήμερα δεν μπορούμε να γράψουμε κάτι καλύτερο, είναι δείγμα ενός πολιτισμού σε αδυναμία. Ωστόσο, η γενιά μας, επαναλαμβάνει και επαναπροσεγγίζει. Το να δώσεις τη δική σου ματιά σε κάτι παλιό είναι κάτι που έχει αξία σήμερα. Και στον Οιδίποδα δεν υπάρχει μία εκδοχή του, αλλά πολλές. Ο μύθος του υπήρχε πριν τον Σοφοκλή. Ο Σοφοκλής έγραψε μία εκδοχή αυτού του μύθου και τώρα η Μάγια Τσάντε έγραψε μία άλλη εκδοχή του ίδιου μύθου».
Ένα νέο έργο στο οποίο η Ιοκάστη επιβιώνει…
Ο Οιδίποδας που θα παρουσιαστεί σε παγκόσμια πρεμιέρα την Παρασκευή 3 Σεπτεμβρίου είναι ένα τελείως διαφορετικό έργο. Αυτό το έκανε απολύτως σαφές η Μάγια Τσάντε στην κουβέντα μας: “Με τον Τόμας συμφωνούμε πως δεν πιστεύουμε στη μοίρα και στους Θεούς. Δε θέλαμε να βασιστούμε στην ιδέα αυτή. Έτσι στο έργο μας οι θεοί απουσιάζουν. Θέλαμε να κινηθούμε στην περιοχή της ελεύθερης βούλησης και των αποφάσεων που παίρνουν οι άνθρωποι”.
Η συγγραφέας έκανε σαφές πως δε θέλησε να διορθώσει το έργο, παρά μόνο να συνομιλήσει μαζί του. Στον δικό της Οιδίποδα – που η αρχική σκέψη ήταν να έχει τον τίτλο “Οιδίποδας και Ιοκάστη”- εστίασε σε 3 πράγματα: Στο ότι υπάρχουν στιγμές που όλα στη ζωή μας πάνε καλά, αλλά όταν “φύγει” το χαλί κάτω από τα πόδια μας, τότε ξεκινάμε να πιστεύουμε πως ίσως φταίμε εμείς, στο πως διαχειριζόμαστε την εξουσία που έχουμε σήμερα και στη θέση της γυναίκας μέσα στην κοινωνία. “Δεν ήθελα να είναι η ιστορία αυτή μία ιστορία ενός άνδρα, του Οιδίποδα. Γι’ αυτό κι αναδεικνύω την Ιοκάστη ως κεντρική φιγούρα, δημιουργώντας μάλιστα μια ισορροπία τεσσάρων προσώπων, δύο γυναικών και δύο αντρών». Η δική της Ιοκάστη δεν είναι μια σιωπηλή παρουσία που αυτοκτονεί, αλλά μια σύγχρονη γυναίκα που παντρεύεται έναν νεότερο άντρα και διοικεί μια μεγάλη επιχείρηση.
Ο Τόμας Οστερμάιερ πρόσθεσε πως τον ενδιαφέρει πολύ η θέση της γυναίκας σ΄ένα απόλυτο εξουσιαστικό περιβάλλον. “Με απασχόλησε πολύ η συσχέτιση του μύθου με τον Μινωικό Πολιτισμό, όπου μία βασίλισσα παντρευόταν κάθε χρόνο έναν νέο άνδρα και σκότωνε τον παλιό. Πρόκειται για ένα ισχυρό μητριαρχικό καθεστώς που σταδιακά πέρασε στην πατριαρχία μέσα από τις τραγωδίες. Σκεφτείτε πως ισχυρές γυναίκες της μυθολογίας, όπως η Κλυταιμνήστρα και η Ιοκάστη δεν έμειναν χωρίς άνδρα όταν έχασαν τους δικούς τους. Βλέπω, λοιπόν, το έργο αυτό σαν μία προπαγάνδα να αλλάξει ο ρόλος της γυναίκας στην κοινωνία”.
“Πώς μπορεί να μιλήσει κάποιος σήμερα για πεθαμένους βασιλιάδες, μυθικά πλάσματα και Θεούς;”
Γιατί ο σπουδαίος σκηνοθέτης μέχρι σήμερα δεν είχε ασχοληθεί με την αρχαία τραγωδία; “Δίσταζα να ασχοληθώ με τα κείμενα αυτά γιατί ποτέ δε μου άρεσε η έννοια της μοίρας. Δεν μπορώ να ταυτιστώ μ΄αυτή. Όλη μου η δουλειά έχει να κάνει με το πως σπάμε γύρω μας τα ταμπού στην υποταγή. Κοιτάξτε τον ουρανό. Είναι άδειος, δεν υπάρχουν Θεοί. Άλλωστε και ο Νίτσε είπε: Οι Θεοί Πέθαναν. Το ίδιο και οι Αρχαίοι Θεοί. Οι τελευταίοι αντικαταστάθηκαν από τον Χριστιανισμό. Σήμερα δεν υπάρχει καμία θεϊκή επιρροή. Πώς μπορεί λοιπόν να μιλήσει κάποιος στη σύγχρονη κοινωνία για πεθαμένους βασιλιάδες, μυθικά πλάσματα, όπως η Σφίγγα, για αινίγματα και Θεούς; Εμείς μιλάμε στη γλώσσα του σήμερα…”
“Όταν δείχνουμε κάποιον με το δάχτυλο, υπάρχουν ακόμα τέσσερα δάχτυλα που δείχνουν εμάς.”
“Στη Γερμανία, όταν ακούει κάποιος τη λέξη Οιδίποδας, το μυαλό του πηγαίνει στον Φρόυντ και στο Οιδιπόδειο σύμπλεγμα. Αυτό εμένα δε με ενδιαφέρε. Άλλωστε ο Οιδίποδας μαθαίνει πως παντρεύτηκε τη μητέρα του στο τέλος του έργου. Κρατώ, όμως, αυτή την επιθυμία για τη μητέρα, όπως και το γεγονός ότι παντρεύεται μία πολύ πιο μεγάλη γυναίκα Αυτό το τελευταίο είναι ένα πολύ μοντέρνο στοιχείο του μύθου. Εμένα ωστόσο, με απασχολεί κάτι βαθύτερο. Πως τελικά ο εχθρός βρίσκεται μέσα μας. Το Γνώθι σ΄αυτόν. Ο Οιδίποδας δεν καταλαβαίνει ποιος είναι, δεν μπορεί να φανταστεί την εμπλοκή του στην κατάσταση” ανέφερε ο Οστερμάιερ.
Αυτό σύμφωνα με τον Γερμανό σκηνοθέτη ακουμπά εκπληκτικά στο σήμερα: στην κλιματική αλλαγή, στην πανδημία, στην τρομοκρατία που δε θα υπήρχε αν δεν υπήρχε η επέκταση του Δυτικού Πολιτισμού. “Γιατί εμείς οι ίδιοι είμαστε η πηγή του προβλήματος. Και αυτό ακριβώς ψάχνει και ο Οιδίποδας, την αιτία της καταστροφής. Και η αιτία είναι ο ίδιος” είπε χαρακτηριστικά και συνέχισε “Όταν διαβάζει κάποιος το έργο αυτό βλέπει το πως κρύβει ο ήρωας τις ευθύνες του. Ο Οιδίποδας ψάχνει τον δολοφόνο του Λαϊου. Ενώ έχει σκοτώσει έναν άνθρωπο, το έχει απωθήσει αυτό. Αυτό είναι πολύ περίεργο. Πέρα από την εγκληματολογική διάσταση του πράγματος με ενδιαφέρει πολύ η ικανότητά μας να ξεχνάμε τις αλήθειες. Οι σύγχρονες κοινωνίες πάσχουν από λήθη. Αν σήμερα αναλογιζόμασταν τις ευθύνες μας, δε θα μπορούσαμε να ζούμε. Ίσως να θέλαμε να τυφλωθούμε. Ζούμε γιατί δημιουργούμε μία πραγματικότητα που όλα είναι καλά. Ξεχνάμε τη συμμετοχή μας στην καταστροφή την ατομική και τη συλλογική… Όταν δείχνουμε κάποιον με το δάχτυλο, υπάρχουν ακόμα τέσσερα δάχτυλα που δείχνουν εμάς.”
Το Μπατακλάν και ο Οιδίποδας
Πώς όμως μπορεί η επίθεση στο Μπατακλάν να έκανε τον Οστερμάιερ να καταλάβει τον Οιδίποδα; Ο ίδιος αποκάλυψε πως “το περιστατικό που με κινητοποιήσε να ασχοληθώ με το έργο ήταν το Μπατακλάν. Στις 13 Νοεμβρίου του 2015 συνέβη στο Παρίσι το τρομοκρατικό χτύπημα στο Μπατακλάν. Την επόμενη ημέρα είχαμε εμείς παράσταση στο Theatre de la Ville με τη Σαουμπίνε και ο Ρομέο Καστελούτσι με έναν δικό του «Οιδίποδα». Πολλοί ήταν αυτοί που φοβόντουσαν να δώσουν παράσταση, καθώς δεν “ξέραμε πού και ποιοι ήταν οι τρομοκράτες. Ωστόσο η παράσταση έγινε και εγώ βλέποντας τον Οιδίποδα κατάλαβα απόλυτα το έργο. Είδα την τρομοκρατία μέσα μας. Το πως ο Δυτικός Πολιτισμός την προκάλεσε. Συγκλονίστηκα όταν έμαθα πως οι τρομοκράτες ήταν όλοι περιθωριοποιημένα άτομα της γαλλικής κοινωνίας, όχι από κάπου άλλού. Αυτό με έκανε να σκεφτώ πως το πρόβλημα πηγάζει από μέσα. Από εμάς τους ίδιους. Όπως και στον Οιδίποδα που συνειδητοποίησε πως ο ίδιος είναι η ρίζα της καταστροφής”.
“Αμφιβάλλω για την ακουστική του θεάτρου”
Ερωτηθείς για το πώς αισθάνεται που το έργο αυτό θα παρουσιαστεί στο αρχαίο θέατρο της Επιδαύρου είπε πως “το θέατρο αυτό με μαγεύει για το τοπίο του, την αρχιτεκτονική του και την αύρα του. Κάθετι είναι τοποθετημένο εκεί που πρέπει. Ακόμη και το ίδιο το θέατρο είναι άριστα βαλμένο μέσα στη φύση. Αποπνέει ένα είδος μαγείας που προκύπτει από τη χωροθέτηση των πάντων. Άλλωστε οι αρχαίοι είχαν άριστη γνώση της προοπτικής του θεάτρου. Ωστόσο, δεν είμαι σίγουρος για την ακουστική του, παρόλο που όλοι υποκλίνονται σ΄αυτή. Δεν ξέρω πώς να παίξω χωρίς μικρόφωνο. Άλλωστε και Έλληνες συνάδελφοί μου παίζουν με μικρόφωνα πλέον”.
“Προετοιμάζω την έξοδό μου”
Παλιότερα ο Οστερμάιερ είχε δηλώσει πως μετά τα 40 τους χρόνια οι σκηνοθέτες πρέπει να αποσύρονται. Και σήμερα είναι 53 ετων. Σε σχετική ερώτηση είπε πως “Σιγά σιγά προετοιμάζω την έξοδό μου, γιατί πλέον πέρασα τα 40 χρόνια κατά πολύ. Την ημέρα της παγκόσμιας πρεμιερας μας (3 Σεπτεμβρίου) θα γίνω 53 ετών, ωστόσο αισθάνομαι ακόμη νέος και σε καμία περίπτωση πάνω από 40. Νεαρός μαθητής στο σχολείο που προσπαθώ να δείχνω πιο έξυπνος από τους άλλους και που πρέπει να λογοδοτήσω στους μεγάλους”.
