ΓΙΑΤΙ ΕΝΩ ΕΙΜΑΣΤΕ ΜΟΝΟΙ ΑΙΣΘΑΝΟΜΑΣΤΕ ΟΤΙ ΑΚΟΥΜΕ ΦΩΝΕΣ;

Αν έχει τύχει να είσαι μόνος/μόνη στο σπίτι και να νιώθεις μια παρουσία στο χώρο, που δεν είναι φυσική -δεν τη βλέπεις και δεν την ακούς-, κατ’ αρχάς μην νιώθεις άσχημα.

Το φαινόμενο αυτό είναι τόσο συχνό που έχει αναγνωριστεί και έχει αποκτήσει όνομα: λέγεται Felt Presence Phenomenon (FPP).

Η αισθητή παρουσία έχει τεκμηριωθεί από τη νευρολογία, τη νευροψυχολογία και έρευνες που έχουν γίνει για το πένθος.

Μπορεί να χαρακτηριστεί ως ένας τύπος παραισθήσεων, αλλά διαφέρει από άλλους, καθώς συνήθως περιλαμβάνει μια αίσθηση κοινωνικής παρουσίας ή σύνδεσης.

Έρευνα για το FPP έχει δείξει ότι μπορεί να προκληθεί από διάφορους παράγοντες, όπως το άγχος, η στέρηση ύπνου και την αισθητηριακή στέρηση.

Για παράδειγμα, άτομα που βρίσκονται σε απομόνωση ή σε περιορισμένους χώρους για παρατεταμένες χρονικές περιόδους μπορεί να βιώσουν το FPP ως τρόπο αντιμετώπισης της έλλειψης κοινωνικής αλληλεπίδρασης.

Έχει συνδεθεί με μια σειρά από παθήσεις ψυχικής υγείας, συμπεριλαμβανομένων των αγχωδών διαταραχών, της διαταραχής μετατραυματικού στρες και της σχιζοφρένειας.

• Σε άτομα με αγχώδεις διαταραχές, μπορεί να σχετίζεται με αυξημένη ευαισθησία στα κοινωνικά σημάδια και φόβο κοινωνικής απόρριψης.
• Σε άτομα με διαταραχή μετατραυματικού στρες, ενδέχεται να είναι ένας τρόπος αντιμετώπισης των συναισθημάτων μοναξιάς και αποσύνδεσης.
• Σε άτομα με σχιζοφρένεια, δεν αποκλείεται να είναι σύμπτωμα της ίδιας της διαταραχής.

Σε κάθε περίπτωση, δεν είναι πάντα ενδεικτικό μιας κατάστασης ψυχικής υγείας και μπορεί να εμφανιστεί από άτομα χωρίς υποκείμενα ψυχιατρικά συμπτώματα.

Μερικοί άνθρωποι το εμφανίζουν ως απάντηση σε θετικές συναισθηματικές καταστάσεις, όπως συναισθήματα αγάπης ή ευγνωμοσύνης, ή ως τρόπο αντιμετώπισης της θλίψης ή της απώλειας.

Κράτα πως πρόκειται για πολύπλοκο ψυχολογικό φαινόμενο, που ακόμα δεν είναι πλήρως κατανοητό.

Πιθανότατα επηρεάζεται από συνδυασμό κοινωνικών, ψυχολογικών και νευρολογικών παραγόντων και απαιτείται περισσότερη έρευνα για να γίνουν ξεκάθαροι οι υποκείμενοι μηχανισμοί, αλλά και αν υπάρχουν επιπτώσεις στη ψυχική υγεία.

Το κενό στην έρευνα

Μέχρι πρόσφατα δεν είχε γίνει πολλή δουλειά σε σχέση με την αισθητή παρουσία και τη ψυχοπαθολογία. Αυτό το κενό, θέλησε να το καλύψει ο Αναπληρωτής Καθηγητής Ψυχολογίας στο Durham University, Ben Alderson-Day.

Όπως έγραψε στο Conversation “προσπάθησα να εντοπίσω τις ομοιότητες στις παρουσίες από κλινικές αναφορές, πνευματική πρακτική και αθλήματα αντοχής (τα οποία είναι ευρέως γνωστά για την παραγωγή μιας σειράς παραισθησιολογικών φαινομένων -συμπεριλαμβανομένης της παρουσίας).

Σε όλες αυτές τις καταστάσεις, πολλές πτυχές της αίσθησης μιας παρουσίας ήταν πολύ παρόμοιες: για παράδειγμα, το υποκείμενο ένιωθε ότι η παρουσία ήταν ακριβώς πίσω τους.

Οι παρουσίες που σχετίζονται με τον ύπνο περιγράφηκαν και από τις τρεις ομάδες, κάτι που ίσχυσε και για αυτές που οδηγήθηκαν από συναισθηματικούς παράγοντες, όπως η θλίψη και το πένθος.

Παρά τις αιωνόβιες καταβολές της, η επιστήμη της αισθητής παρουσίας έχει πραγματικά μόλις αρχίσει.

Η επιστημονική έρευνα θα καταφέρει κάποια στιγμή να μας δώσει μια γενική εξήγηση ή μπορεί να χρειαζόμαστε πολλές θεωρίες για να εξηγήσουμε όλα αυτά τα παραδείγματα παρουσίας”.

Η επιστήμη πίσω από τα ‘φαντάσματα’

Το περιοδικό Time ακολούθησε μια άλλη διαδρομή για να εξηγήσει τι μας συμβαίνει.

Άρχισε με το να ενημερώσει πως η αίσθηση αυτή απασχόλησε “τους προπάτορες της ψυχολογίας για μεγάλο χρονικό διάστημα, συμπεριλαμβανομένου του William James, μέλους της Εταιρία Ψυχικής Έρευνας (Society for Psychical Research -SPR) που είχε ιδρυθεί το 19ο αιώνα για να εξετάσει την αλήθεια πίσω από την τηλεπάθεια, τον πνευματισμό και τις οπτασίες.

Το 1886 η Εταιρία δημοσίευσε το Phantasms of the Living, με 701 περιπτώσεις τηλεπάθειας, προαισθήσεων και άλλων ασυνήθιστων φαινομένων. Ιστορίες όπως αυτή του Αιδεσιμότατου, P H Newnham, που παραμονή του ταξιδιού του από την Αγγλία για τη Νέα Ζηλανδία είδε ‘μια νυχτερινή παρουσία’ που τον προειδοποιούσε να μην μπει στο πλοίο. Μπήκε και πνίγηκε, μαζί με όλους τους άλλους επιβάτες.

Το 1894 το SPR δημοσίευσε την “Απογραφή των Παραισθήσεων”, έρευνα στην οποία πήραν μέρος περισσότεροι από 17.000 ανθρώπους στη Μεγάλη Βρετανία, τις ΗΠΑ και την Ευρώπη.

Ο στόχος ήταν να γίνει ξεκάθαρο πόσο συνηθισμένο ήταν για τους ανθρώπους να έχουν φαινομενικά αδύνατες ‘επισκέψεις’ που προμήνυαν θάνατο.

Κατέληξε στο συμπέρασμα ότι τέτοιες εμπειρίες συνέβαιναν πολύ συχνά για να είναι τυχαίες (σε 1 στους 43 συμμετέχοντες).

Σε στήλη του στο Varieties of Religious Experience, ο James είχε γράψει επί ενός αισθήματος “αντικειμενικής παρουσίας, μια αντίληψη αυτού που μπορούμε να ονομάσουμε ‘υπάρχει κάτι εκεί’, πιο βαθύ και γενικότερο από οποιαδήποτε από τις ειδικές και ιδιαίτερες ‘αισθήσεις’ μας”.

Aναγνώρισε αυτήν την εμπειρία ως ‘κλειδί’ για -κατά πολλούς- ένα πνευματικό γεγονός, που συχνά συνοδευόταν με έναν δυσοίωνο παραισθητικό αέρα.

Ένας φίλος του James διηγήθηκε μια νυχτερινή συνάντηση που είχε ως μαθητής. “Δεν αναγνώρισα με καμία συνηθισμένη έννοια την παρουσία, παρ’ όλα αυτά υπήρχε μια φρικτά δυσάρεστη ‘αίσθηση’ που συνδεόταν με αυτήν. Ταρακούνησε κάτι περισσότερο στις ρίζες της ύπαρξής μου από οποιαδήποτε συνηθισμένη αντίληψη’”.

Όπως γράφει σήμερα το Time “δεν επρόκειτο για ιστορία φαντασμάτων. Μηδέ για περιστατικό έκτης αίσθησης. Ήταν κάτι που βρίσκεται στις ρίζες της ύπαρξης μας.

Η σύγχρονη νευρολογία, η γνωστική νευροεπιστήμη και η ψυχιατρική μας δείχνουν ότι τέτοιες παρουσίες μάς ανήκουν πραγματικά, επειδή συνδέονται με το πώς το σώμα και το μυαλό μας μας δίνουν μια αίσθηση του εαυτού μας”.

Ο εγκέφαλος που κάνει ό,τι θέλει

Η πρώτη απόδειξη του φαινομένου προέρχεται από περιπτωσιολογικές μελέτες ατόμων που επηρεάζονται από επιληψία, όγκους εγκεφάλου και άλλες σημαντικές αλλαγές στη λειτουργία του οργάνου που αποφασίζει για όλα.

Για παράδειγμα, σε μελέτη του 2006, ένας 41χρονος άνδρας εμφανίστηκε σε ένα νοσοκομείο παραπονούμενος για κόπωση, ζάλη και επιληπτικές κρίσεις.

Έγινε εισαγωγή και το βράδυ ξύπνησε, με την αίσθηση ότι είχε ‘κοπεί’ σε τρία μέρη: ένιωθε κανονικά την αριστερή του πλευρά, τη δεξιά την ένιωθε κάπως αποκολλημένη και στα δεξιά του ήταν ένας άνδρας που δεν ήταν αυτός. Η φιγούρα του αντικατόπτριζε τη θέση του σώματός του 41χρονου και ένιωθε πως μοιράζονταν την ίδια ψυχή.

Πάνω από τον άνδρα που αισθανόταν, υπήρχε μια γυναίκα και δίπλα κάτι κορίτσια. Είπε πως ήταν η οικογένεια του.

Μετά κάποιες ημέρες η εικόνα των μορφών υποχώρησε, εν τούτοις η παρουσία τους παρέμεινε.

Αποδείχθηκε πως όλα ήταν προϊόν ενός επιθετικού όγκου στο αριστερό ημισφαίριο του εγκεφάλου του που επηρέαζε δυο περιοχές: της επεξεργασίας εσωτερικών πληροφοριών, σχετικά με το σώμα μας -καρδιακός ρυθμός, έντερο κ.α.- και της ενσωμάτωσης των αισθήσεων που ‘δίνουν’ το χάρτη για το πού βρισκόμαστε στο χώρο.

Είχε αλλάξει το εσωτερικό μοντέλο για το πού αισθανόταν πως βρίσκεται και για αυτό έβλεπε (δηλαδή, ο εγκέφαλος του τον έκανε να βλέπει) μια παρουσία, με την οποία μοιράζονταν μια ψυχή.

Το πείραμα με ανθρώπους που έχουν Πάρκινσον

Το επόμενο παράδειγμα προέρχεται από τη γνωστική νευροεπιστήμη και μια ομάδα με επικεφαλής τον νευρολόγο Olaf Blanke στη Γενεύη.

Από το 2014, χρησιμοποιούν ένα ρομπότ για να προκαλέσουν συναισθήματα παρουσίας σε υγιή άτομα και κλινικές διαταραχές, όπως η νόσος του Πάρκινσον.

Το ρομπότ λειτουργεί για να διαταράξει τις αισθητηριακές προσδοκίες των ασθενών.

Κάθε φορά που κάνουμε μια κίνηση, ο εγκέφαλος πιστεύεται ότι κάνει μια σειρά από προβλέψεις σχετικά με το τι θα συμβεί στις αισθήσεις μας.

Για παράδειγμα, όταν είμαστε έτοιμοι να χτυπήσουμε παλαμάκια, ο εγκέφαλος είναι έτοιμος για τον ήχο και το χτύπημα στο σωστό timing.

Οι ερευνητές ‘πείραξαν’ αυτή τη διαδικασία και οι ασθενείς αισθάνονταν πως δεν τους ανήκαν τα μέλη τους.

Με την παρουσία ρομπότ, οι ασθενείς έκαναν πιεστικές κινήσεις στον αέρα μπροστά τους, ενώ το μηχάνημα τους πίεζε από πίσω εκείνη την ακριβή στιγμή.

Ο εγκέφαλος ‘εισέπραττε’ (μέσω και των αισθήσεων) πως πίεζαν οι ίδιοι την πλάτη τους και ’κατέληγε’ πως όλα γίνονται από τον ίδιο άνθρωπο.

Όταν χάθηκε ο συγχρονισμός, οι ασθενείς άρχισαν να νιώθουν πως ένας άλλος άνθρωπος ελέγχει όσα συμβαίνουν στην πλάτη τους, καθώς η ασθένεια τους έχει ούτως ή άλλως ως συνέπεια τις αισθητές παρουσίες και άρα ήταν πολύ ευαίσθητοι στα φανταστικά αγγίγματα του ρομπότ.

Το θέμα της ψύχωσης και των φωνών που ακούς

Όπως αναφέρει το Time, τα τελευταία χρόνια αναγνωρίζεται όλο και περισσότερο πως τα συναισθήματα παρουσίας είναι ένα κομμάτι που λείπει από την ιστορία της ψύχωσης.

Η ψύχωση είναι όρος που χρησιμοποιείται για να περιγράψει την απώλεια της αίσθησης της πραγματικότητας. Μπορεί να προκληθεί από σωματικά προβλήματα υγείας, όπως ένας όγκος στον εγκέφαλο. Ενδέχεται να είναι μια μεμονωμένη εμπειρία ή να συνδέεται με άλλες μακροπρόθεσμες παθήσεις ψυχικής υγείας. Μερικοί άνθρωποι μπορούν να αναρρώσουν πλήρως. Επίσης, δεν υπάρχει ενιαία αιτία.

Υπήρχαν διάσπαρτες αναφορές στα πρώτα εγχειρίδια ψυχιατρική, αλλά δεν υπήρξε συνέχεια.

“Τώρα είναι διαθέσιμα στοιχεία που αναφέρουν ότι τα άτομα που ακούν φωνές (ή έχουν ακουστικές παραισθήσεις) περιγράφουν επίσης υψηλά ποσοστά αισθητής παρουσίας: φωνές που είναι ‘εκεί’, αλλά δεν μπορούν να μιλήσουν.

Οι εργασίες βάσης όπως το Rethink Psychosis, με επικεφαλής άτομα που έχουν εμπειρία ψύχωσης, ζητούν περισσότερη αναγνώριση και κατανόηση του φαινομένου μέσω έργων όπως το “Psychosis Outside the Box”, μια συλλογή από τις πιο παραμελημένες και ασυνήθιστες πτυχές της ψύχωσης.

Το παράδοξο αυτών των παρουσιών κάνει δύσκολο για τους γιατρούς την αναγνώριση τους, κατά τη διάρκεια των ραντεβού. Για πολλούς, έχει μεγαλύτερη σημασία το ποιος είναι πίσω από τη φωνή ή το όραμα.

Η σκέψη για παρουσίες, και όχι μόνο για φωνές, θέτει μια εντελώς νέα σειρά προκλήσεων για τα επιστημονικά μας μοντέλα ψύχωσης και τον τρόπο με τον οποίο παρέχουμε ψυχοθεραπεία”.

Στο επίκεντρο βρίσκεσαι εσύ (εγώ)

Το Time καταλήγει στο ότι “στις δυτικές κοινωνίες, έχουμε συνηθίσει την ιδέα ενός ενιαίου, συνεπούς εαυτού. Του πυρήνα που δεν αλλάζει ποτέ. Την ίδια ώρα, οι ψυχολόγοι και οι νευροεπιστήμονες γνωρίζουν ότι ο εαυτός είναι κάτι που μπορεί να διαταραχθεί με πολλούς τρόπους.

Ο εαυτός μας είναι λιγότερο μονομελής μπάντα και περισσότερο κομμάτι συνόλου.

Στις κλινικές διαταραχές, με αναφορές περιπτώσεων ή μέσα από έξυπνα πειράματα, μπορούμε να παρατηρήσουμε πόσο ριζικά μπορεί να αλλάξει ο εαυτός για να δημιουργήσει μια παρουσία.

Δεν σταματά όμως, εκεί.

Με τις κατάλληλες συνθήκες, όλοι μας θα μπορούσαμε να έχουμε αυτή την εμπειρία, είτε ως αποτέλεσμα θλίψης, εξάντλησης, τραύματος ή ακόμα και προβλημάτων ύπνου.

Με αυτόν τον τρόπο, η νέα επιστήμη της παρουσίας δεν έχει να κάνει με έναν μυστηριώδη ‘άλλο’, αλλά είναι ένας τρόπος να μάθουμε περισσότερα για τον εαυτό μας”.