ΤΑ ΕΜΒΛΗΜΑΤΙΚΑ ΚΤΙΡΙΑ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ – 4 ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΕΣ ΑΠΑΝΤΟΥΝ

Η Αθήνα, μια πόλη με πλούσια αρχιτεκτονική κληρονομιά, αναδεικνύει την πολλαπλή ιστορική της ταυτότητα μέσα από τα κτίριά της.

Επιβλητικά αρχοντικά και μαρμάρινα νεοκλασικά του 19ου αιώνα αναμειγνύονται με σύγχρονες πολυκατοικίες, διαμορφώνοντας το ιδιόμορφο αστικό τοπίο της πρωτεύουσας.

Ρωτήσαμε τέσσερις αρχιτέκτονες να μας πουν ποιο είναι για τον καθένα και την καθεμιά το πιο σπουδαίο αρχιτεκτονικά κτίριο της πόλης (εκτός των ιστορικών μνημείων).

Κατερίνα Βαλσαμάκη, Άγις Μουρελάτος, Εύα Χριστίνα Δημουλά και Ρόη Γιαννοπούλου μιλούν για τα σπουδαία κτίρια της Αθήνας, αυτά που συνθέτουν τον πολιτιστικό ιστό μιας πόλης που “κουβαλά” τα ίχνη του χρόνου και των εποχών που τη διαμόρφωσαν.

Μέσα από τις επιλογές των τεσσάρων αυτών αρχιτεκτόνων, αναδεικνύεται η πολυδιάστατη φύση της Αθηναϊκής αρχιτεκτονικής και η συνεχής αναζήτηση της παραδοσιακής, αλλά και της σύγχρονης ταυτότητας της πόλης.

Κατερίνα Βαλσαμάκη: Βαρβάκειος Αγορά, του Ιωάννη Κουμέλη

«Το πιο σπουδαίο ιστορικό κτίριο της Αθήνας»! Δύσκολο να το βρεις, πόσο μάλλον να το γράψεις! Εδώ σε ρωτάνε για την πιο σπουδαία ταινία του κινηματογράφου και ζητάς παράταση χρόνου και 10 επιλογές! Καλά το σπουδαίο, αλλά και το επίθετο ιστορικό δεν είναι λιγότερο δύσκολο να το προσδιορίσεις. Σαν φτερό στον άνεμο μεταβάλλεται ο προσδιορισμός του και ελέγχεται η απονομή του.

Αν πιαστούμε από το «ιστορικό», γνωρίζουμε πως τα κτίρια γίνονται ιστορικά όταν τα σημαδεύει η Ιστορίας μας: όπως οι ουλές από τις σφαίρες στα προσφυγικά της Αλεξάνδρας, η επιγραφή στην πολυκατοικία Πατησίων 61 του Κιτσίκη που λέει «Στο σπίτι αυτό έζησε η Μαρία Κάλλας», ή έξι μέτρα κάτω από τον πεζόδρομο Κοραή, στον αριθμό 4, όπου στα υπόγεια βρίσκονταν στη Κατοχή τα κρατητήρια της Γερμανικής Διοίκησης, της Komandantur. Αλλά, σαν και αυτά, υπάρχουν στην Αθήνα όσα και τα αρχαία στο υπέδαφός της.

Αν δοκιμάσουμε, για σιγουριά, το «σπουδαίο ιστορικό κτίριο» ως προς την αρχιτεκτονική του, ένα κτίριο που η εμφάνιση του άλλαξε το πως είδαμε τον Κόσμο μας και έβαλε σε ένα άλλο χρονικό πλαίσιο τη ζωή στον τόπο αυτό -αυτό είναι το ζητούμενο- θα τολμήσω να πω πως τέτοιο δεν υπάρχει! Όχι ότι είναι λειψή η Ελληνική Αρχιτεκτονική αλλά δεν το επεδίωξε πραγματικά ποτέ. Στιγμές μερικής αποκάλυψης υπάρχουν: το κυκλικό σχολείο του Ζενέτου, η μονοκατοικία Ξύδη του Κωνσταντινίδη, οι πολυκατοικίες του Βαλεντή Στουρνάρη και Ζαΐμη και του Ζενέτου στην Ηρώδου Αττικού, το Κέντρο Κατανομής Ηλεκτρικού Φορτίου της ΔΕΗ στην 3ης Σεπτεμβρίου του Κραντονέλλη, κ.α..

Αλλά, αν κι εδώ όχι, τότε που το σπουδαίο ιστορικό κτίριο, τι επεδίωξε τελικά η αρχιτεκτονική εδώ; Το αντίστροφο έχτισε, το σχήμα του κενού -έξω, κάτω από τον ουρανό και ανάμεσα στα κτισμένα, τις αυλές και τους κήπους, τις πλατείες, και τις αγορές- εκεί όπου και η ζωή στο σύνολό της. Για αυτό και προτείνω την Βαρβάκειο Αγορά της Αθήνας του Ιωάννη Κουμέλη.

Κοντά 140 χρόνια στέκεται στο κέντρο της πόλης, με κάτοψη ιδεώδους πολιτείας την αναπαριστά και με τομή σαν τα φτερά των Ψαριανών γερακιών που δώσανε όνομα στον Βαρβάκη.

Δύο δρόμοι, πολίτες της, την διασχίζουν, Αρμοδίου και Αριστογείτονος, έρωτας και θάνατος την τακτοποιούν, ενώ απέναντι, στη λαχαναγορά, ο κήπος της.

Όλα καλά καμωμένα: χρώματα, ήχοι, ζώα, ψάρια και πτηνά, μυρωδιές νωπές και τσίκνα, άνθρωποι και φωνές, όλων των ειδών· μια κιβωτός των αισθήσεων και η ταυτότητα της βρώσης, γόνιμο πολιτισμικό έδαφος.

Εξάλλου αν, όπως λέει ο Περικλής Γιαννόπουλος «Ο βίος εν Ελλάδι είναι υπαίθριος», γιατί να τον κλείνουμε μέσα, για το ψιλόβροχο;

Άγις Μουρελάτος: Ωδείο Αθηνών, του Ιωάννη Δεσποτόπουλου

Αν πρέπει να αναφερθώ σε ένα μόνο κτίριο της Αθήνας αυτό θα ήταν σίγουρα το Ωδείο Αθηνών του αρχιτέκτονα Ιωάννη Δεσποτόπουλου. Το μοναδικό κτίριο που υλοποιήθηκε από μία πολύ μεγαλύτερη πρόταση του αρχιτέκτονα για το Πνευματικό Κέντρο Αθηνών της δεκαετίας του 1960.

Με το συγκεκριμένο κτίριο έχω μία προσωπική σχέση καθώς αποτελεί για εμένα, τις περισσότερες ηλιόλουστες μέρες του χρόνου, το μεσημεριανό μου διάλειμμα από το γραφείο. Αυτό που με συγκινεί ιδιαίτερα στο κτίριο όταν το πλησιάζω πεζός είναι ο τρόπος με τον οποίο έχει τοποθετηθεί στην πόλη.

Στραμμένο σχεδόν ελευθέρα σε σχέση με τους παρακείμενους δρόμους έχεις πάντα σαν παρατηρητής μία τριών τετάρτων αντίληψη της όψης και της ογκοπλασίας του κτιρίου. Γεγονός που ανατρέπει τον τρόπο που έχουμε συνηθίσει να αντιλαμβανόμαστε το κτισμένο περιβάλλον στο αστικό τοπίο και θυμίζει περισσότερο τον τρόπο με τον οποίο προσεγγίσουμε έναν αρχαιοελληνικό ναό. Ίσως δεν είναι τυχαίο που ο προσανατολισμός του κτιρίου είναι παράλληλος με του Παρθενώνα.

Τοποθετημένο πιο ψηλά από τη Βασιλέως Κωσταντίνου ο Δεσποτόπουλος δημιουργεί ένα ιδεατό κρηπίδωμα, μία βάση, που σε εισάγει στην μακρόστενη στοά που αποτελεί τον πιο ζωτικό χώρο του κτίσματος.

Με συγκινεί ιδιαίτερα όταν αντιλαμβάνομαι πόσο κρίσιμος είναι αυτός ο ημιπαίθριος χώρος της στοάς. Σπουδαστές της σχολής κατεβαίνουν από τις αίθουσες διδασκαλίας και κάνουν πρόβες τους ρόλους τους, άλλοι χορεύουν ενώ πιο μακριά κάποιοι κάνουν skate.

Την ίδια στιγμή περαστικοί διανύουν τον χώρο εκμεταλλευόμενοι τη σκιά του και κάποιοι όπως εγώ κάθονται στα σκαλάκια του ορίου της στοάς και χαζεύουν όλα αυτά που συμβαίνουν.

Παρατηρώ τη γεωμετρία και τις αναλογίες που έχει η στοά που με περιβάλλει. Το αττικό φως εισέρχεται γλυκά και με ρυθμό. Εκείνη τη στιγμή καταλαβαίνω τι είναι ένας πραγματικός δημόσιος χώρος.

Ο Δεσποτόπουλος σχεδιάζοντας το Ωδείο Αθηνών νομίζω ότι στοχάστηκε σοβαρά πάνω στην ιδέα της αρχαίας αγοράς και κατάφερε να προτείνει έναν σύγχρονο τρόπο η ελληνική αρχιτεκτονική να επανεξετάσει τις αρχετυπικές ιδέες που γεννούν αλλά κυρίως νοηματοδοτούν τους χώρους που κατοικούμε.

Εύα Χριστίνα Δημουλά: Στρογγυλό σχολείο, του Τάκη Ζενέτου

Αρχικά πρέπει να αναρωτηθούμε τι είναι αυτό που κάνει ένα κτίριο σπουδαίο και ιστορικό. Κάθε κτίριο σε μία πόλη έχει σπουδαιότητα και αποκτά μερίδιο στην ιστορικότητα με το πέρασμα του χρόνου μιας και αποτελεί κομμάτι και μέρος της ιστορικής εξέλιξής της. Ωστόσο υπάρχουν κτίρια που γίνονται ιστορικά τοπόσημα και σημεία αναφοράς χάρη στη διαχρονικότητα της χρήσης και της ζωής που αναπτύσσεται μέσα ή γύρω από αυτά και κατά συνέπεια την κοινωνική και πολεοδομική επιρροή τους στην πόλη.

Κτίρια που ξεχωρίζουν λόγω της ιστορικής αξίας τους, της χρήσης τους, της σπουδαιότητας και του πλήθους των χρηστών τους, αλλά και του κατά πόσο συζητιούνται από το κοινό. Αποτελούν αξιόλογα και ξεχωριστά δείγματα αρχιτεκτονικών ρευμάτων ή έργα σπουδαίων αρχιτεκτόνων και σημεία τομής και εξέλιξης για την κατασκευή τεχνικών έργων σε κτιριακή κλίμακα, είτε σε επίπεδο τεχνολογικής προόδου είτε σε επίπεδο εννοιολογικού σχεδιασμού.

Με βάση τα παραπάνω, το σχολικό συγκρότημα Αγίου Δημητρίου, γνωστό ως Στρογγυλό σχολείο, είναι αδιαμφισβήτητα ένα τέτοιο κτίριο.

Σχεδιασμένο το 1969 από τον αρχιτέκτονα Τάκη Ζενέτο και με την κατασκευή του να ολοκληρώνεται το 1974, αποτελεί τη μετουσίωση σε κτίριο των πρωτοποριακών ιδεών και του τεχνολογικού οράματος του σπουδαίου αυτού αρχιτέκτονα.

Είναι ένα χαρακτηριστικό δείγμα μοντέρνας αρχιτεκτονικής στην Αθήνα, στο οποίο όμως εντάσσεται και ο επαναπροσδιορισμός του σχεδιασμού και της λειτουργίας ενός σχολικού κτιρίου. Το στρογγυλό σχολείο, ξεφεύγει από τη συνηθισμένη γραμμική διάταξη που έχουν τα σχολικά κτίρια της εποχής του αλλά και τα μεταγενέστερά του δημόσια σχολεία.

Ο κυκλικός σχηματισμός του, πέρα από τη σχεδιαστική του διάσταση, αφορά και τον επανασχεδιασμό της εκπαιδευτικής διαδικασίας, αφού το σχήμα αυτό σύμφωνα με τις προθέσεις του αρχιτέκτονα θα εξυπηρετούσε την ένταξη ηλεκτρονικών δικτύων και τη διάδοση πληροφοριών μέσω του πυρήνα των διαδικασιών και δραστηριοτήτων που είναι κυριολεκτικά (και γεωμετρικά) το κέντρο του σχολείου.

Ένα δημόσιο εκπαιδευτικό κτίριο αποτελεί ένδειξη και σημάδι εξέλιξης του πολιτισμού μιας σύγχρονης κοινωνίας. Η βαρύτητα που δίνεται στο ζήτημα της εκπαίδευσης και των προοπτικών της, ο ριζοσπαστικός και πρωτοποριακός χαρακτήρας του κτιρίου τόσο στην αρχιτεκτονική του έκφραση όσο και στο σχεδιασμό της εκπαιδευτικής διαδικασίας σε συνδυασμό με την τεχνολογική πρόοδο, καθιστούν το Στρογγυλό σχολείο αν όχι το σπουδαιότερο σίγουρα ένα από τα σπουδαιότερα και ιστορικότερα κτίρια της Αθήνας.

Ρόη Γιαννοπούλου: Ο Walter Gropius και η Αμερικανική Πρεσβεία στην Αθήνα

Ο Walter Gropius, ιδρυτής της σχολής Bauhaus, άφησε ανεξίτηλο το στίγμα του στο παγκόσμιο αρχιτεκτονικό τοπίο.

Το όραμά του για λειτουργικό, μινιμαλιστικό σχεδιασμό βρήκε την έκφρασή του, συν τοις άλλοις, στο κτίριο της Αμερικανικής Πρεσβείας στην Αθήνα.

Οι δύο αρχές του Gropius για τον σχεδιασμό του κτιρίου έγκειται στις παρακάτω σκέψεις/δηλώσεις: «Το κτίριον της πρεσβείας θα είναι ανοικτό, χωρίς τοίχους, διαζώματα ή προσόψεις που να εμποδίζουν τη θέα του εσωτερικού. Το κτίριο θα είναι ανοικτό σε όλους και άρα δημοκρατικό» και « Καταβάλαμε κάθε δυνατή προσπάθεια για να συνδυάσουμε τις παραδόσεις της πόλεως (Αθήνα) με τις δικές μας αρχιτεκτονικές αντιλήψεις. Αλλά το να συνεχίζεις τις παραδόσεις δε σημαίνει τυφλή απομίμηση. Με αφετηρία την παράδοση πρέπει να προσπαθήσουμε να βρούμε τη γλώσσα εκείνη η οποία μπορεί να εκφράσει τη σημερινή πραγματικότητα».

Η έμφαση στην απλότητα, τη λειτουργικότητα και η χρήση σύγχρονων υλικών (σκυρόδεμα με επένδυση μαρμάρου, αλουμίνιο και γυαλί), κυριαρχούν στο σχεδιασμό της πρεσβείας.

Οι καθαρές γραμμές, η γεωμετρική/κυβιστική σύνθεση της κάτοψης, η απλότητα των όψεων χωρίς διακοσμήσεις, η διαφάνεια μέσω των γυάλινων επιφανειών και η στρατηγική χρήση των υλικών αντικατοπτρίζουν τη δέσμευση του Gropius να δημιουργήσει χώρους που είναι οπτικά εντυπωσιακοί και εξαιρετικά πρακτικοί.

Το κτίριο, καθώς βρίσκεται στην πλαγιά ενός λόφου με θέα στην πόλη της Αθήνας, εναρμονίζεται άψογα με το φυσικό του περιβάλλον. Οι εκτεταμένοι εξωτερικοί χώροι του, θολώνουν τα όρια της σχέσης εσωτερικού – εξωτερικού, ενισχύοντας την αίσθηση σύνδεσης με το τοπίο. Αυτή η στοχαστική ενσωμάτωση με το περιβάλλον είναι εμβληματική της πίστης του Gropius στην εναρμόνιση της αρχιτεκτονικής με τη φύση.

Οι αξίες της διαφάνειας, της δημοκρατίας και του νεωτερισμού σε μια διαρκή και ακλόνητη σχέση με την ανάγκη του αρχιτέκτονα για αποδέσμευση από το παρελθόν και προσαρμογή στο παρόν, αποτελούν απόδειξη της ακλόνητης δέσμευσής του να ξεπεράσει τα όρια της αρχιτεκτονικής καινοτομίας.