ΕΙΝΑΙ ΔΥΝΑΤΟΝ ΝΑ ΥΠΑΡΞΕΙ ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΦΟΡΟΛΟΓΙΚΗ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗ;

Η συλλογιστική σε ό,τι αφορά τις φορολογικές ανισότητες συνήθως πάει κάπως έτσι: Το χρονικό κουβάρι της παγκοσμιοποίησης μπορεί να καθιστά, όσο ξετυλίγεται, πιο εύκολη την πρόσβαση σε αγαθά και υπηρεσίες, μπορεί να δημιουργεί ευκαιρίες εργασίας και πλουτισμού για κάποιους, ωστόσο μονιμοποιεί και αυξάνει την αδικία κατά έναν πολύ συγκεκριμένο τρόπο. Οι πλούσιοι μπορούν να φοροαποφεύγουν νόμιμα και παράνομα σε φορολογικούς παραδείσους, πιέζοντας τις κυβερνήσεις για περαιτέρω μειώσεις φόρων, αν οι τελευταίες θέλουν οι επιχειρήσεις να μείνουν και να παράγουν πλούτο στον τόπο τους. Αυτή η εγκαθιδρυμένη συνθήκη είναι περίπου μοίρα, όποτε κάθε προσπάθεια ανάταξής της είναι ατελέσφορη: Θα συνεχίσουμε να ζούμε σε έναν κόσμο αδικίας κι ανισότητας και μάλιστα αυτό, τον 21ο αιώνα, θα επιταθεί. Ισχύει όμως κάτι τέτοιο; 

Ο Gabriel Zucman, ένας νεαρός οικονομολόγος του Πανεπιστημίου του Berkeley, συν-συγγραφέας ερευνών με τον διάσημο και στην Ελλάδα Thomas Piketty, επιβλέποντα του διδακτορικού του, με τις πλέον επιδραστικές δημοσιεύσεις του να αφορούν τους φορολογικούς παραδείσους, απαντά παραδόξως αρνητικά. Μάλιστα, ο 37χρονος Γάλλος, επικεφαλής πλέον του Φορολογικού Παρατηρητηρίου, ενός ερευνητικού εργαστηρίου του Paris School of Economics που χρηματοδοτείται από την ΕΕ, δεν ζητάει να γίνει κάποια παγκόσμια επανάσταση έτσι ώστε να έχουμε περισσότερη φορολογική δικαιοσύνη. Σε συνέντευξή του πριν λίγες μέρες στο Βήμα της Κυριακής τόνιζε πως ο συνδυασμός ενός ελάχιστου φόρου 20% στις πολυεθνικές και 2% στον πλούτο τον υπερπλούσιων θα μπορούσε να αποδώσει τουλάχιστον 500 δισεκατομμύρια δολάρια, ποσό αρκετό έτσι ώστε να αντιμετωπίσουν την κλιματική αλλαγή οι αναπτυσσόμενες χώρες. 

Τα σημαντικά νούμερα, οι προτάσεις πολιτικής 

 O Ζucman και δυο οικονομολόγοι του Πανεπιστημίου της Κοπεγχάγης δημοσίευσαν το 2018 μια μελέτη τους με τον χαρακτηριστικό τίτλο «Τα χαμένα κέρδη των Εθνών», σε προφανή πρόθεση συνομιλίας με τον θεμελιωτή της κλασικής οικονομικής θεωρίας Adam Smith και το magnus opus του Ο Πλούτος των Εθνών.  Οι τρεις τους πιστεύουν πως το 40% από τα 1,7 τρισεκατομμύρια των κερδών των πολυεθνικών σε παγκόσμιο επίπεδο μεταφέρθηκε σε φορολογικούς παραδείσους. Μάλιστα, εκτιμούν πως το ποσοστό αυτό είναι πιθανότατα συντηρητικό. Τονίζουν παράλληλα πως μεταξύ του 1985 και του 2018 ο παγκόσμιος μέσος συντελεστής εταιρικού φόρου έχει μειωθεί περισσότερο από το μισό, από 49% σε 24%. Ο συχνότερα αναφερόμενος λόγος αυτής της ραγδαίας πτώσης είναι η παγκοσμιοποίηση και το συνακόλουθο γεγονός πως η προσέλκυση κεφαλαίων από τα κράτη προκύπτει μόνο από τις ανταγωνιστικές μειώσεις στη φορολογία.

Το Ινστιτούτο για την Έρευνα και την Κοινωνική Αλλαγή Eteron, μέσω του project του για την οικονομική δικαιοσύνη παραθέτει εύληπτα τα κύρια ευρήματα της πρώτης έκθεσης για την παγκόσμια φοροδιαφυγή από το EU Tax Observatory. Σε αυτά μπορούμε να σταχυολογήσουμε ως εξαιρετικά σημαντικά τα παρακάτω: 

Η έκθεση καταλήγει και σε προτάσεις πολιτικής. Πέραν του 25% ως ελάχιστου παγκόσμιου εταιρικού φόρου χωρίς παραθυράκια και του 2% φορολόγησης των δισεκατομμυριούχων επί του πλούτου τους, το EU Tax Observatory προτείνει μηχανισμούς για τη φορολόγηση των πλουσίων που κατοικούν επί μακρόν σε μια χώρα και επιλέγουν να μετακομίσουν σε μια χώρα με χαμηλή φορολογία και τη δημιουργία Διεθνούς Μητρώου Περιουσιακών Στοιχείων, ανάμεσα σε άλλα. 

Παναγιώτης Νικολαΐδης: Αύξηση ανισοτήτων αλλά και μετρημένη αισιοδοξία

Η αλήθεια είναι πως ξεκίνησα αυτήν την έρευνα έχοντας ελάχιστη πίστη ότι κάτι, πράγματι, μπορεί να συμβεί σχετικά με την φορολογική δικαιοσύνη – πολλώ δε μάλλον σε παγκόσμιο επίπεδο. Διαβάζοντας την μελέτη του Παρατηρητηρίου αυξήθηκε κατά τι η αισιοδοξία μου, ωστόσο δεν άλλαξε η αρχική μου υπόθεση. Τα νούμερα που παρατίθενται άλλωστε το αποδεικνύουν. Παρ’ όλα αυτά, θέλησα να πειστώ, να μετατοπιστώ έστω και λίγο. Γι’ αυτόν τον λόγο, έψαξα και ρώτησα τον οικονομολόγο Παναγιώτη Νικολαΐδη, Διευθυντή Έρευνας του EU Tax Observatory, να μου πει αν ειλικρινά πιστεύει πως μπορεί να γίνει κάτι με πραγματικό και διαρκή αντίκτυπο. 

Ο κ. Νικολαΐδης μού είπε, αυτονόητα, πως «οι ανισότητες έχουν αυξηθεί σημαντικά. Η παγκοσμιοποίηση σχετίζεται με τους πλούσιους που μπορούν να μεταφέρουν ή να κρύβουν τον πλούτο και το εισόδημά τους, αλλά και να μεταφέρουν πιο εύκολα τη φορολογική τους έδρα». Ταυτόχρονα, όμως, μου τόνισε πως υπάρχουν δύο συγκεκριμένες επιπτώσεις όταν οι πολυεθνικές προβαίνουν στην μεταφορά κερδών (profit shifting). Προκύπτουν: «α) υψηλότεροι φόροι για τους υπόλοιπους (μικρές επιχειρήσεις, εργαζόμενους) β) ακόμα χαμηλότεροι φόροι για τους πλούσιους (επειδή η κυριότητα των επιχειρήσεων είναι συγκεντρωμένη σε υψηλά εισοδήματα)». Στην απάντησή του κατέληξε πως είναι «αρκετά πιο αισιόδοξος για τη σταδιακή αντιμετώπιση του προβλήματος» κι αυτό επειδή «την τελευταία δεκαετία έχουν επιτευχθεί μεγάλα βήματα στην αυτόματη ανταλλαγή πληροφοριών από τις τράπεζες στις φορολογικές αρχές και στις φορολογικές αρχές μεταξύ τους», παρόλο που «υπάρχουν ακόμα τρόποι απόκρυψης». Τέλος, ο κ. Νικολαΐδης είπε πως το 15% του παγκόσμιου φορολογικού συντελεστή είναι χαμηλό, κατέληξε όμως με νόημα: «Προς το παρόν. Αναμένω ότι στο μέλλον ο μόνος δρόμος είναι ανοδικός».

Tax the rich! 

Μετά την επικοινωνία μας με τον κ. Νικολαΐδη σκέφτηκα πως μπορεί να επίκειται μια αλλαγή παραδείγματος στον τρόπο που η παγκοσμιοποίηση εκτυλίσσεται. Αλλά από ποιον και για ποιο σκοπό; Θυμήθηκα πως η καμπάνια των Financial Times «The New Agenta» το 2019 προέτρεπε τις εταιρίες «να διατυπώνουν έναν σκοπό πέρα από την απλή μεγιστοποίηση των κερδών […] να εξασφαλίσουν ότι δεν δρουν έτσι ώστε να αποφύγουν πληρωμές φόρων».  Η οικονομική αναλύτρια της εφημερίδας Rana Foroohar σε άρθρο της με τίτλο «Η εποχή της συσσώρευσης πλούτου τελείωσε» προσδιόριζε πιο συγκεκριμένα ότι: «Μια από τις μεγάλες πολιτικές μάχες θα αφορά  το ποιος παίρνει τι μερίδιο σε […] μια βραδύτερα αναπτυσσόμενη πίτα […] Μια άλλη μάχη θα είναι μεταξύ κεφαλαίου και εργασίας. Οι αυξανόμενοι μισθοί μειώνουν τα εταιρικά περιθώρια κέρδους των ΗΠΑ και, ειλικρινά, πρέπει […] υφίσταται σήμερα μια ευρεία υποστήριξη για επιβολή υψηλότερων φόρων στους πιο πλούσιους». Ψάχνοντας, είδα πως όντως τον Σεπτέμβριο του 2023 τέθηκε υπ’ όψιν των ηγετών των G20 μία ανοιχτή επιστολή που συνυπέγραφαν εκατομμυριούχοι, οικονομολόγοι και εξέχοντες πολιτικοί ζητώντας τους να φορολογηθούν οι υπερπλούσιοι. 

Εντούτοις, δεν είναι μόνο «οι από πάνω» που ζητάνε τη δίκαιη και προοδευτική φορολόγηση. Γνωρίζουμε πως οι Μαρξ και Ένγκελς έθεταν το ζήτημα από το Κομμουνιστικό Μανιφέστο του 19ου αιώνα. Και τώρα, όμως, το ζήτημα παραμένει ψηλά στην ατζέντα. Στις δύο καμπάνιες του για το χρίσμα των Δημοκρατικών στις ΗΠΑ το 2016 και το 2020, ο αριστερός Bernie Sanders είχε στην αιχμή του δόρατος των προτάσεών του την φορολόγηση του μεγάλου πλούτου. Η Ευρωπαϊκή Αριστερά ζητά μετ’ επιτάσεως «να φορολογηθούν οι πλούσιοι» ενώ κινήματα, όπως η παγκόσμια συμμαχία «Fight inequality», παράγουν λόγο και πράξεις ενάντια στην ανισότητα που προκύπτει από την άδικη φορολογία. 

Ζούμε το τέλος των οικονομικών της προσφοράς; Βρισκόμαστε στην συγκυρία όπου πλούσιοι και φτωχοί έχουν συνομολογήσει να προκύψει ένας δικαιότερος κόσμος; 

Σε ό,τι αφορά το πρώτο φαίνεται πως οικονομικοί και πολιτικοί παράγοντες συνειδητοποιούν πως η επιβράδυνση των ρυθμών ανάπτυξης στη Δύση αφορά, ανάμεσα σε άλλα, και την μείωση της ζήτησης από ολοένα και περισσότερους πολίτες. Για να συνεχίσει το σύστημα πρέπει να προσαρμοστεί, και σε αυτό σίγουρα δεν συμφωνούν όλοι. Σε ό,τι αφορά το δεύτερο, αν οι στόχοι των προοδευτικών πολιτών και πολιτικών δεν επικεντρωθούν στο μέλλον ως ρήξη κι έχουν πειστεί απολύτως για την μονιμότητα του συστήματος, τότε θα ζήσουν τους επόμενους οικονομικούς κύκλους όπως τη μέρα της μαρμότας. Οι Piketty και Zucman από το 2014 έχουν προειδοποιήσει ότι η ανισότητα του πλούτου θα παίξει μεγαλύτερο ρόλο τον 21ο αιώνα απ’ ό,τι στην περίοδο μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο σε ό,τι αφορά τη συνολική δομή ανισότητας. Αν ο φορολογικός ανταγωνισμός συνεχίζει να επιτρέπει την απόκρυψη του πλούτου σε υπεράκτιους φορολογικούς παραδείσους δεν μπορεί να αποκλειστεί η ανάπτυξη ενός νέου κύματος αντιπαγκοσμιοποίησης και αντικεφαλαιακών πολιτικών. 

Πολίτες και πολιτικοί χρειάζεται να κινητοποιηθούν έτσι ώστε να γίνει κοινή πίστη, αφενός, πως «η φοροδιαφυγή δεν είναι νόμος της φύσης αλλά πολιτική επιλογή», όπως γράφει στον New Yorker o John Cassidy, και, αφετέρου, ότι «δεν υπάρχει αντίφαση μεταξύ ισότητας και αποτελεσματικότητας», αντιθέτως, «οι κοινωνίες ισότητας δεν είναι λιγότερο δυναμικές από τις κοινωνίες ανισότητας, αλλά είναι πιο ειρηνικές και πιο υγιείς», όπως αναφέρει ο κοινωνιολόγος François Dubet στο βιβλίο του Ο καιρός των θλιμμένων παθών που θα κυκλοφορήσει από την Τρίτη στα ελληνικά από τις εκδόσεις Πόλις.