ΤΟ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΣΤΕΓΑΣΗΣ ΚΑΙ ΓΙΑΤΙ ΔΕΝ ΤΟ ΛΥΝΟΥΜΕ

Δεν είναι μόνο τα Εξάρχεια ή το Παγκράτι. Φαίνεται πως από το Μπρούκλιν και το Χάρλεμ μέχρι την Πασαντίνα, από τις ιλουστρασιόν γειτονιές της «γαλλικής» Σαγκάης μέχρι το «μποέμικο» Νιουτάουν του Σίδνεϊ, κι από το Δελχί ως τη Σεντσέν και το Λάγος της Νιγηρίας, που θα είναι η μεγαλύτερη αστική περιοχή του κόσμου στο τέλος του αιώνα, όλες οι μεγάλες πόλεις του κόσμου αντιμετωπίζουν τεράστια στεγαστική κρίση την ίδια ώρα που οι πληθυσμοί τους αυξάνονται χωρίς ανάλογη αύξηση του οικιστικού αποθέματος. Και οι προβλέψεις δείχνουν πως η αστικοποίηση  θα αυξηθεί κατά τη διάρκεια του  21ου αιώνα, ενώ ταυτόχρονα θα δημιουργηθούν και νέες μεγαπόλεις. Μπορεί όμως να συνεχιστεί η επικίνδυνη, κακή ή ακριβή στέγαση τόσο πολλών ανθρώπων; Γιατί δεν λύνουμε αυτό το τεράστιο πρόβλημα; 

Η σύντομη απάντηση είναι πως αν ξεμπλέκαμε σύντομα με αυτόν το βραχνά, δεν θα τα πήγαιναν τόσο καλά ο τομέας του τουρισμού, που το μερίδιό του στην πίτα της οικονομίας γίνεται όλο και πιο τροφαντό, ο κατασκευαστικός τομέας, που ανακάμπτει έπειτα από την κρίση του Covid-19 με το χτίσιμο, την οικολογική ανακαίνιση και τον εξευγενισμό ολόκληρων πόλεων ή γειτονιών, και ο ηγεμονικός χρηματοπιστωτικός τομέας, με τις παγίδες του χρέους ως νεοαποικιακό εργαλείο του επενδυτικού ιμπεριαλισμού. Τομείς που συχνά συντονίζονται, συγχωνεύονται ή ανήκουν στους ίδιους υπερπλούσιους κάνουν δισεκατομμύρια ανθρώπους να υποφέρουν από την απληστία του κέρδους. Όπως ελπίζω να φανεί, αυτό το κακό «δεν είναι της μοίρας μας γραφτό». 

ΤΑ ΚΑΚΑ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΑ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΠΟΛΛΟΥΣ

Τα στοιχεία είναι τραγικά. Ας πούμε, σύμφωνα με την απογραφή των ΗΠΑ του 2020, το 46% των Αμερικανών ενοικιαστών επιβαρύνονται με πάνω από το 30% του εισοδήματός τους για τα πάγια στεγαστικά τους έξοδα ενώ το 23% δίνει πάνω από τo μισό μηνιάτικο. Το υπουργείο Στέγασης και Αστικής Ανάπτυξης των Ηνωμένων Πολιτειών ορίζει ως προσιτή τη στέγαση στην οποία ο ένοικος δεν πληρώνει περισσότερο από το 30 % του ακαθάριστου εισοδήματος για έξοδα στέγασης, συμπεριλαμβανομένων των υπηρεσιών κοινής ωφέλειας. Φαίνεται πως οι τιμές για τα ενοίκια στις ΗΠΑ θα συνεχίσουν να ανεβαίνουν, γιατί η ζήτηση είναι στις πεντέμισι εκατομμύρια κατοικίες παραπάνω από όσες διατίθενται. Στη χώρα αυτή προσθέστε πως σχεδόν 14 εκατομμύρια άνθρωποι ζουν σε εξαιρετικά φτωχές γειτονιές, χωρίς πρόσβαση σε βασικές ανέσεις, με τον αριθμό αυτό να είναι διπλάσιος από το 2000.

Και στην Ευρώπη, όμως, τα πράγματα είναι χειρότερα από ποτέ, σύμφωνα με το Housing Europe, την Ευρωπαϊκή Ομοσπονδία Δημόσιας, Συνεταιριστικής και Κοινωνικής Στέγασης. Το ποσοστό ιδιοκατοίκησης πέφτει, ολοένα και περισσότεροι νέοι μένουν με τους γονείς τους συγκριτικά με λίγα χρόνια πριν, τα στεγαστικά κόστη ανεβαίνουν δυσανάλογα περισσότερο από τις όποιες αυξήσεις των μισθών. Τα προβλήματα όμως δεν σταματούν εδώ. Οι μισές κατοικίες στην Ένωση είναι χτισμένες πριν τη δεκαετία του 1970, με αποτέλεσμα να είναι ιδιαιτέρως ενεργοβόρες, ενώ, ταυτόχρονα και εδώ, η ετήσια προσφορά νέων κατοικιών είναι λιγότερη από τη ζήτηση με το κενό αυτό να μην αναμένεται να γεφυρωθεί σύντομα. Η εντεινόμενη στεγαστική κρίση σε όλες σχεδόν τις γωνιές της Ευρώπης ανάγκασε, πριν λίγες μόνο ημέρες, τους 27 υπουργούς που είναι υπεύθυνοι για τη στέγαση εντός της ΕΕ να ζητήσουν επίσημα μια Ευρωπαϊκή Νέα Συμφωνία για Οικονομικά Προσιτή και Κοινωνική Στέγαση. Όπως διαπιστώνουν εκεί, «το μέσο κόστος ενός σπιτιού στην Ευρωπαϊκή Ένωση ήταν σχεδόν 50% υψηλότερο το 2023 σε σχέση με το 2010». Σύμφωνα με τη βασική μακροοικονομική πρόβλεψη του ΔΝΤ για την Ευρώπη που εκδόθηκε το 2023, το μερίδιο των νοικοκυριών που μπορεί να δυσκολευτούν στη κάλυψη των βασικών δαπανών τους που περιλαμβάνουν και τα έξοδα στέγασης είναι πολύ πιθανό να αυξηθεί κατά 10 ποσοστιαίες μονάδες, φτάνοντας το ένα τρίτο του συνόλου. 

1,2 δισεκατομμύρια κάτοικοι πόλεων –ένας στους τρεις ανθρώπους που ζουν σε αστικές περιοχές– δεν έχουν πρόσβαση σε οικονομικά προσιτή και ασφαλή στέγαση.

Αυτά συμβαίνουν στον πάλαι ποτέ δυτικό κόσμο που βρίσκεται από όλες τις απόψεις σε καλύτερη μοίρα από όλα τα υπόλοιπα μέρη του πλανήτη. Η McKinsey & Company, μια πολυεθνική εταιρία συμβούλων στρατηγικής και διαχείρισης που προσφέρει επαγγελματικές υπηρεσίες σε εταιρίες, κυβερνήσεις και άλλους οργανισμούς, σε έρευνά της το 2014 τόνιζε πως περισσότεροι από 1,2 δισεκατομμύρια κάτοικοι πόλεων –ένας στους τρεις ανθρώπους που ζουν σε αστικές περιοχές– δεν έχουν πρόσβαση σε οικονομικά προσιτή και ασφαλή στέγαση. Το 2025 ο αριθμός αυτός θα έχει ξεπεράσει το ενάμισι δις. Βάλτε στο μείγμα και το εξής: Στην Ασία και την Αφρική 2,25 δισεκατομμύρια άνθρωποι αναμένεται να προστεθούν στους αστικούς πληθυσμούς έως το 2050, και σκεφτείτε τον αντίκτυπο. 

Αναμείξτε σε όλα τα παραπάνω, λες και είναι λίγα, πως 15 εκατομμύρια άνθρωποι εκδιώκονται βίαια κάθε χρόνο από τα σπίτια τους, 150 εκατομμύρια ζουν ως άστεγοι και πάνω από ένα δις άνθρωποι ζουν σε «ανεπίσημους, υπερπλήρεις οικισμούς χωρίς διαρκή πρόσβαση σε νερό, καθαριότητα, τροφή και μεταφορές», όπως είναι ο ορισμός των παραγκουπόλεων. Το 2050 ο αριθμός όσων θα ζουν σε τέτοιες συνθήκες θα είναι πάνω από 3 δις άνθρωποι. Όσοι και όσες θεωρούν πως οι επαναστάσεις αφορούσαν το παρελθόν ας το σκεφτούν ξανά.

ΤΑ ΚΑΛΑ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΑ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΛΙΓΟΥΣ

Αυτά είναι τα τραγικά δεδομένα, όμως δεν χάνουν όλοι, ίσα ίσα. Θα έπρεπε να φαντάζει τρελό που μέσα σε όλη αυτή τη στεγαστική φτώχεια κάποιοι κερδίζουν αμύθητα ποσά.  Σύμφωνα με την urbanet, έναν διεθνή οργανισμό συνδεδεμένο με το Ομοσπονδιακό Υπουργείο Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης της Γερμανίας, τo οικιστικό real estate έχει εκτιμώμενη αξία 260 τρισεκατομμυρίων δολαρίων –δυόμισι φορές πάνω από το παγκόσμιο ΑΕΠ–, αποτελεί το 79% της συνολικής παγκόσμιας αξίας του real estate και καταλαμβάνει περίπου το 60% της αξίας όλων των περιουσιακών στοιχείων παγκοσμίως. Τόσο μεγάλη, τόσο γιγαντιαία είναι μπίζνα. 

Έτσι, η στέγαση βρίσκεται στο επίκεντρο ενός ιστορικού, δομικού μετασχηματισμού των παγκόσμιων επενδύσεων. Εδώ, όμως, δεν μιλάμε απλώς για εκτεταμένες επενδύσεις στο δομημένο χώρο από εταιρίες real estate, σε αυτόν, δηλαδή, τον λιγότερο αβέβαιο τομέα της οικονομίας. Έχουμε να κάνουμε με την πρωτοφανή κυριαρχία των χρηματοπιστωτικών αγορών στον τομέα της στέγασης. Αυτή είναι η «χρηματοπιστωτικοποίηση της στέγασης»: η αντιμετώπισή της, δηλαδή, ως εμπορεύσιμο αγαθό, ως εγγύηση για χρηματοπιστωτικά μέσα που εμπορεύονται σε παγκόσμιες αγορές, ως μέσο επέκτασης της χρηματοπιστωτικής σφαίρας. Σπίτια και γη για σπίτια αγοράζουν τράπεζες, ασφαλιστικά ταμεία, συνταξιοδοτικά ταμεία, εταιρίες ιδιωτικού επενδυτικού κεφαλαίου. Είναι η κότα που κάνει χρυσά αυγά και θα συνεχίσει να κάνει επειδή δισεκατομμύρια άνθρωποι ζητούν στέγαση: το urbanet μάς πληροφορεί πως χτίζουμε μια πόλη σαν το Παρίσι κάθε βδομάδα. 

Κάπως έτσι, το μέσο υπόλοιπο του στεγαστικού χρέους το 2023 ανά νοικοκυριό ήταν 241.815 δολάρια (με τους millennials να χρωστάνε περίπου 300 χιλιάδες), περίπου 40.000 δολάρια περισσότερα από το 2017. Κάπως έτσι, τα στεγαστικά δάνεια αντιπροσωπεύουν το μεγαλύτερο μέρος του ιδιωτικού χρέους των Αμερικανών (70,2%) ενώ στην Ευρώπη το αντίστοιχο ποσοστό κυμαίνεται από 20% έως 60%. Αν σκεφτείτε πως αυτό το τεράστιο χρέος πρέπει υποχρεωτικά να πληρώνεται κάθε μήνα, αλλιώς δεκάδες εκατομμύρια οικογένειες θα μείνουν άστεγες, τότε μπορείτε να φανταστείτε πόσο πειθήνιοι εργαζόμενοι, ψηφοφόροι και καταναλωτές γίνονται οι πολίτες αυτοί. Πόσο πολύ ευνοούνται οι εταιρίες στις οποίες εργάζονται και οι κυβερνήσεις στις οποίες πρέπει να χρωστούν ευγνωμοσύνη για κάθε διευκόλυνση. Αυτό σημαίνει να κανοναρχείται κανείς από το χρέος: μια διαρκή στάση σχετικής δουλοπρέπειας. 

ΔΙΑΠΙΣΤΩΣΕΙΣ, “ΛΥΣΕΙΣ” ΚΑΙ ΛΥΣΗ

Αυτά τα προβλήματα ήταν γνωστά στις πολιτικές τάξεις όλων των χωρών στην Ανατολή, τη Δύση, το Νότο και το Βορρά. Τα Ηνωμένα Έθνη από το 1991 αναγνώρισαν πως η προσιτότητα αποτελεί κρίσιμο στοιχείο του δικαιώματος στην επαρκή στέγαση. Στο Πρόγραμμα Βιώσιμης Ανάπτυξης για το 2030, όλες οι χώρες δεσμεύτηκαν να εξασφαλίσουν την καθολική πρόσβαση σε ασφαλή και προσιτή στέγαση και βασικές υπηρεσίες έως το 2030 (στόχος 11.1). Η Νέα Αστική Ατζέντα επαναβεβαιώνει επίσης το όραμα των συμπεριληπτικών πόλεων, επικεντρώνοντας στην προσιτότητα, την ανθεκτικότητα και τη βιωσιμότητα για την προώθηση της ευημερίας όλων των κατοίκων. ΜΚΟ και συμβουλευτικές εταιρίες ερευνούν όλες τις πτυχές και προτείνουν σοβαρές, κοστολογημένες λύσεις. 

Ωστόσο, δεν εφαρμόζουμε «καλές πρακτικές», δεν επιλύουμε έστω στο μέσο χρόνο των δέκα-είκοσι ετών το πρόβλημα. Είναι σαφές ωστόσο πως ένας απίστευτα μεγάλος αριθμός νέων κατοικιών είναι επιτακτικά απαραίτητο να δημιουργηθεί. Όταν η Annie Lowrey του The Atlantic ρώτησε τον καθηγητή David Garcia του Πανεπιστημίου του Μπέρκλεϊ να της δώσει μια τάξη μεγέθους ως προς το πόσες πρέπει να είναι για τις ΗΠΑ, της είπε πως πρόκειται για έναν κολοσσιαίο αριθμό που πιθανότατα, ακόμα κι αν προσπαθήσουμε να τον υπολογίσουμε, θα τον υποεκτιμήσουμε. Από την άλλη, ακόμα κι αν ξεκινούσαμε να χτίζουμε από ήλιο σε ήλιο σε όλα τα μήκη και τα πλάτη του πλανήτη, δεν θα λύναμε ακριβώς το πρόβλημα. Σύμφωνα με το betterdwelling, το μεγαλύτερο ανεξάρτητο ειδησεογραφικό μέσο για τη στέγαση στον Καναδά, πρέπει να συνειδητοποιήσουμε πως η επιτάχυνση της προσφοράς σε σύντομο χρονικό διάστημα θα δημιουργήσει υπερβολική ζήτηση στις κατασκευές, με αποτέλεσμα να αυξηθεί δυσανάλογα το κόστος τους.

Οπότε καταλήγουμε σε αδιέξοδο; Δεν είναι έτσι ακριβώς. Οι αγορές προτάσσουν και θα εξακολουθήσουν να προτάσσουν τρόπους που ευνοούν την κερδοφορία τους, επιβάλλοντας στις κυβερνήσεις προγράμματα στέγασης καταδικασμένα σε αποτυχία. Λύση δεν είναι ούτε η κατάληψη των άδειων σπιτιών, αν και περίπου 42 εκατομμύρια σπίτια είναι άδεια στις χώρες του ΟΟΣΑ, περίπου ένα στα δέκα. 

Το πρόβλημα θα το λύσουμε όταν καταλάβουμε γιατί δημιουργήθηκε. O γεωγράφος David Harvey προσπαθεί να εξηγήσει εδώ και περίπου μισό αιώνα τις στεγαστικές φούσκες και εν γένει τις κρίσεις αναλύοντάς τες από τη σκοπιά της υπερσυσσώρευσης κεφαλαίου. Συγκεκριμένοι χωροχρονικοί σταθεροποιητικοί μηχανισμοί (spatiotemporal fixes) προκύπτουν κάθε φορά που πρέπει να υπάρξουν δυναμικές προσαρμογές στον τρόπο κυκλοφορίας του πλούτου αλλά είναι ατελείς, με νέες κρίσεις να ξεσπούν περιοδικά. Στις νέες χωροχρονικές σταθερές που συνεχώς αναδύονται από τις «απαραίτητες» διευθετήσεις, οι κάθε φορά ισχυροί θέλουν να ισχυροποιούνται περισσότερο. 

Κάποια στιγμή πρέπει να σταματήσουν να κερδίζουν εις βάρος της συντριπτικής πλειοψηφίας μέσω της χρέωσης, της εκδίωξης, της συσσώρευσης μέσω υφαρπαγής, της υπερτιμημένης ή αχρείαστης μονοπωλιακής ή ολιγοπωλιακής κατασκευαστικής εργασίας. Κάποια στιγμή πρέπει να σπάσουμε αυτόν το φαύλο κύκλο, τον τροχό της κερδοφορίας.  

Γνωρίζουμε πως το δέρμα της Γης δεν χαράζεται μόνο σύμφωνα με όσα θέλουν αυτοί που έχουν χρυσό, χρήμα, μετοχές και εξαγοράζουν πολιτική δύναμη. Γνωρίζουμε από παλιά πως η παραγωγή του χώρου είναι σαν ένα τανγκό. Δεν το χορεύουν μόνο οι από πάνω, αλλά και εκείνοι που τώρα πλήττονται υπέρμετρα σε ό,τι αφορά τη στέγη, τους δημόσιους χώρους, την υγιεινή, την ασφάλεια. Μπορούν, ή ίσως πρέπει, να το χορέψουν πολύ πιο επιθετικά και να επιβάλουν πολιτικές που να ευνοούν τη δημιουργία χώρων πέρα από το έδαφος που ριζώνει η αδηφαγία της συσσώρευσης. Ή, πιο κοφτά, να την ξεριζώσουν, δηλαδή να δράσουν κατά κυριολεξία με ριζοσπαστικό τρόπο.