Είναι εφικτό να εργαζόμαστε λιγότερο και να ζούμε καλύτερα;

* Το άρθρο του επικεφαλής έρευνας και πολιτικής στο Pathways for Prosperity Commission στη Σχολή Κυβέρνησης Blavatnik του πανεπιστημίου της Οξφόρδης, Toby Phillips δημοσιεύτηκε στο Aeon. Τo Αeon, είναι διαδικτυακό περιοδικό, που θέτει μεγάλα ερωτήματα, αναζητώντας φρέσκες απαντήσεις και μια νέα οπτική στην κοινωνική πραγματικότητα, την επιστήμη, τη φιλοσοφία και τον πολιτισμό. Το NEWS 24/7 αναδημοσιεύει κάθε εβδομάδα μια ιστορία για όσους λατρεύουν την πρωτότυπη σκέψη πάνω σε παλιά και νέα ζητήματα.

Το 1930, την περίοδο της Μεγάλης Ύφεσης, ο Τζον Μέιναρντ Κέινς κάθισε να γράψει για τις οικονομικές δυνατότητες των εγγονιών του. Παρά την εκτεταμένη κατήφεια καθώς η παγκόσμια οικονομική τάξη “γονάτιζε”, ο Βρετανός οικονομολόγος παρέμεινε αισιόδοξος, λέγοντας ότι “η επικρατούσα παγκόσμια ύφεση… μας τυφλώνει να δούμε τι συμβαίνει κάτω από την επιφάνεια”. Στο δοκίμιό του, προέβλεψε ότι σε 100 χρόνια, δηλαδή το 2030, η κοινωνία θα έχει προχωρήσει τόσο πολύ που μετά βίας θα χρειάζεται να εργαζόμαστε. Το κύριο πρόβλημα που θα αντιμετωπίζουν χώρες όπως η Βρετανία και οι Ηνωμένες Πολιτείες θα είναι η πλήξη και οι άνθρωποι μπορεί να χρειάζεται να μοιράσουν την εργασία τους σε “τρίωρες βάρδιες ή 15 ώρες την εβδομάδα για να αποφύγουν το πρόβλημα“. Με την πρώτη ματιά, ο Κέινς φαίνεται ότι έκανε οικτρή δουλειά προβλέποντας το μέλλον. Το 1930, ο μέσος εργαζόμενος στις ΗΠΑ, το Ηνωμένο Βασίλειο, την Αυστραλία και την Ιαπωνία περνούσε 45 έως 48 ώρες στη δουλειά. Σήμερα, αυτό είναι ακόμα περίπου 38 ώρες.

Ο Κέινς είναι μια θρυλική μορφή ως ένας από τους πατέρες της σύγχρονης οικονομίας, υπεύθυνος για μεγάλο κομμάτι του τρόπου σκέψης μας για τη νομισματική και δημοσιονομική πολιτική. Είναι επίσης διάσημος για την ατάκα του σε οικονομολόγους που ασχολούνται μόνο με μακροπρόθεσμες προβλέψεις: “Μακροπρόθεσμα, είμαστε όλοι νεκροί”. Και η πρόβλεψή του για 15 ώρες εργασίας την εβδομάδα μπορεί να ήταν περισσότερο επίκαιρη από ό,τι φαίνεται αρχικά.

Αν θέλαμε να παράγουμε τόσα όσα οι συμπατριώτες του Κέινς τη δεκαετία του 1930, δεν θα χρειαζόταν όλοι να δουλεύουν ούτε 15 ώρες την εβδομάδα. Εάν προσαρμοστείς στην αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας, θα μπορούσε να γίνει 7 ή 8 ώρες, 10 στην Ιαπωνία (δες το γράφημα παρακάτω). Αυτές οι αυξήσεις στην παραγωγικότητα προέρχονται από έναν αιώνα αυτοματισμού και τεχνολογικών προόδων: μας επιτρέπουν να παράγουμε περισσότερα προϊόντα με λιγότερη εργασία. Υπό αυτή την έννοια, οι σύγχρονες ανεπτυγμένες χώρες έχουν ξεπεράσει κατά πολύ την πρόβλεψη του Κέινς. Πρέπει να εργαζόμαστε μόνο τις μισές ώρες που προέβλεψε για να υπάρξει αντιστοίχιση με τον τρόπο ζωής του.

Η πρόοδος τα τελευταία 90 χρόνια δεν είναι εμφανής μόνο όταν εξετάζουμε την αποτελεσματικότητα στο χώρο εργασίας, αλλά και όταν λαμβάνουμε υπόψη τον ελεύθερο χρόνο μας. Σκεφτείτε πρώτα τη συνταξιοδότηση: μια συμφωνία με τον εαυτό σου για να εργαστείς σκληρά όσο είσαι νέος και να απολαύσεις τον ελεύθερο χρόνο σου όταν είσαι μεγαλύτερος. Το 1930, οι περισσότεροι άνθρωποι δεν έφταναν ποτέ σε ηλικία συνταξιοδότησης, απλώς εργάζονταν μέχρι να πεθάνουν. Σήμερα, οι άνθρωποι ζουν πολύ μετά τη συνταξιοδότηση, ζουν το 1/3 της ζωής τους χωρίς εργασία. Αν λάβεις υπόψη τη δουλειά που κάνουμε ενώ είμαστε νέοι και την κατανείμεις σε μια συνολική διάρκεια ενήλικης ζωής, υπολογίζεται σε λιγότερο από 25 ώρες την εβδομάδα. Υπάρχει ένας δεύτερος παράγοντας που ενισχύει τον ελεύθερο χρόνο που απολαμβάνουμε: η μείωση των οικιακών εργασιών. Η πανταχού παρουσία των πλυντηρίων ρούχων, των ηλεκτρικών σκουπών και των φούρνων μικροκυμάτων σημαίνει ότι το μέσο νοικοκυριό των ΗΠΑ κάνει σχεδόν 30 ώρες λιγότερες δουλειές του σπιτιού την εβδομάδα σε σχέση με τη δεκαετία του 1930. Αυτές οι 30 ώρες δεν μετατρέπονται όλες σε αμιγώς ελεύθερο χρόνο. Πράγματι, ορισμένες από αυτές έχουν μετατραπεί σε τακτική εργασία, καθώς περισσότερες γυναίκες – που επωμίζονται το μεγαλύτερο μερίδιο της απλήρωτης οικιακής εργασίας – έχουν μετακινηθεί στο αμειβόμενο εργατικό δυναμικό. Το σημαντικό είναι ότι, χάρη στην πρόοδο στην παραγωγικότητα και την αποτελεσματικότητα, όλοι έχουμε περισσότερο έλεγχο στον τρόπο με τον οποίο περνάμε τον χρόνο μας.

Αν λοιπόν οι σημερινές προηγμένες οικονομίες έχουν φτάσει (ή και ξεπεράσει) το σημείο παραγωγικότητας που προέβλεψε ο Κέινς, γιατί οι 30 έως 40 ώρες εβδομαδιαίως εξακολουθούν να είναι στάνταρ στον χώρο εργασίας; Και γιατί δεν νιώθεις ότι έχουν αλλάξει πολλά; Αυτό είναι ένα ερώτημα τόσο για την ανθρώπινη φύση – τις διαρκώς αυξανόμενες προσδοκίες μας για μια καλή ζωή – καθώς και για το πώς η εργασία είναι δομημένη στις κοινωνίες.

Μέρος της απάντησης είναι ο πληθωρισμός του τρόπου ζωής: οι άνθρωποι έχουν μια ακόρεστη όρεξη για περισσότερα. Ο Κέινς μίλησε για επίλυση “του οικονομικού προβλήματος, του αγώνα για επιβίωση”, αλλά λίγοι άνθρωποι θα επέλεγαν να αρκεστούν στην απλή επιβίωση. Οι άνθρωποι ζουν σε μια ηδονική ρουτίνα: πάντα θέλουμε περισσότερα. Οι πλούσιοι Δυτικοί μπορούμε αναμφίβολα να εργαζόμαστε 15 ώρες την εβδομάδα, αν παραιτηθούμε από τις παγίδες της σύγχρονης ζωής: νέα ρούχα και Netflix και διακοπές στο εξωτερικό. Αυτό μπορεί να φαίνεται τετριμμένο όταν μιλάμε για καταναλωτικά αγαθά, αλλά οι ζωές μας είναι καλύτερες και σε πολλές άλλες σημαντικές διαστάσεις. Η ίδια λογική που ισχύει για το Netflix ισχύει και για τα εμβόλια, τα ψυγεία, τις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας και τις οικονομικές οδοντόβουρτσες. Σε παγκόσμιο επίπεδο, οι άνθρωποι απολαμβάνουν ένα βιοτικό επίπεδο πολύ υψηλότερο από ό,τι το 1930 (και πουθενά δεν ισχύει αυτό περισσότερο από τις δυτικές χώρες για τις οποίες έγραψε ο Κέινς). Δεν θα ήμασταν ικανοποιημένοι με μια καλή ζωή σύμφωνα με τα πρότυπα των παππούδων μας.

Έχουμε επίσης περισσότερα άτομα που δουλεύουν σε θέσεις εργασίας που απέχουν αρκετά βήματα από την παραγωγή για επιβίωση. Καθώς οι οικονομίες γίνονται πιο αποδοτικές, η απασχόληση μετατοπίζεται από τη γεωργία και τη μεταποίηση στις βιομηχανίες υπηρεσιών. Χάρη στην πρόοδο της τεχνολογίας και της παραγωγικότητας, μπορούμε να αντιμετωπίσουμε όλες τις βιοτικές μας ανάγκες με πολύ λίγη εργασία, απελευθερώνοντάς μας για άλλα πράγματα. Πολλοί άνθρωποι σήμερα εργάζονται ως σύμβουλοι ψυχικής υγείας, καλλιτέχνες εικαστικών εφέ, λογιστές, vlogger. Και όλοι τους κάνουν δουλειά που δεν απαιτείται για να επιβιώσουν. Το δοκίμιο του Κέινς υποστηρίζει ότι περισσότεροι άνθρωποι θα είναι σε θέση να ακολουθήσουν “τις τέχνες της ζωής καθώς και τις δραστηριότητες του σκοπού” στο μέλλον, θεωρώντας σιωπηρά αυτές τις δραστηριότητες ως ξεχωριστές από τον ταπεινό κόσμο της εργασίας για επιβίωση. Στην πραγματικότητα, ο κόσμος της εργασίας απλώς επεκτάθηκε για να συμπεριλάβει περισσότερες δραστηριότητες –όπως κοινωνική εργασία, τέχνες και εξυπηρέτηση πελατών – που δεν παρουσιάζονται ως σημαντικές στην εκτίμηση του Κέινς για την επίλυση του προβλήματος της οικονομικής επιβίωσης.

Τέλος, η επίμονη κοινωνική ανισότητα βοηθά επίσης να συνεχίσει να υφίσταται η 40ωρη εργασία εβδομαδιαίως. Πολλοί άνθρωποι πρέπει να εργάζονται 30 έως 40 ώρες την εβδομάδα για να τα βγάλουν πέρα. Ως κοινωνία, συνολικά, είμαστε σε θέση να παράγουμε αρκετά για όλους. Αλλά αν η κατανομή του πλούτου δεν γίνει πιο ισότιμη, πολύ λίγοι άνθρωποι μπορούν να αντέξουν οικονομικά στη μείωση στις 15 ώρες εργασίας την εβδομάδα. Σε ορισμένες χώρες, όπως οι ΗΠΑ, η σύνδεση παραγωγικότητας και αμοιβής έχει σπάσει: οι αυξήσεις στην παραγωγικότητα ωφελούν μόνο την ανώτερη βαθμίδα της κοινωνίας. Στο δοκίμιό του, ο Κέινς προέβλεψε το αντίθετο: μια εξισορρόπηση κατά την οποία οι άνθρωποι θα εργάζονταν για να διασφαλίσουν ότι οι ανάγκες των άλλων λαών ικανοποιούνταν. Κατά μία έννοια, μπορείς να το δεις στο δίχτυ κοινωνικής ασφάλειας που δεν υπήρχε το 1930. Προγράμματα όπως η κοινωνική ασφάλιση και η δημόσια στέγαση βοηθούν τους ανθρώπους να ξεπεράσουν το χαμηλό πήχη του “οικονομικού προβλήματος” της βασικής επιβίωσης, αλλά είναι ανεπαρκείς για να βγάλουν σωστά τους ανθρώπους από τη φτώχεια και ανεπαρκείς για να ανταποκριθούν στο ιδανικό του Κέινς για προσφορά σε όλους μιας καλής ζωής.

Στο δοκίμιό του, ο Κέινς περιφρόνησε ορισμένες από τις βασικές τάσεις του καπιταλισμού, αποκαλώντας το κίνητρο του χρήματος “μια κάπως απεχθή νοσηρότητα” και παραπονούμενος ότι “έχουμε εξυψώσει μερικές από τις πιο προσβλητικές ανθρώπινες ιδιότητες”. Φυσικά, αυτές οι ανθρώπινες ιδιότητες – “απληστία και τοκογλυφία και προφύλαξη” – οδηγούν την πρόοδο. Και η προσπάθεια για πρόοδο δεν είναι κάτι κακό: ακόμα και ο Κέινς αναγνώρισε ότι αυτές οι τάσεις είναι απαραίτητες για να “μας οδηγήσουν έξω από το τούνελ της οικονομικής αναγκαιότητας”. Αλλά κάποια στιγμή θα πρέπει να κοιτάξουμε πίσω για να δούμε πόσο μακριά έχουμε φτάσει. Ο Κέινς είχε δίκιο για τις εκπληκτικές εξελίξεις που θα απολάμβαναν τα εγγόνια του, αλλά άδικο για το πώς αυτό θα άλλαζε τα γενικά πρότυπα εργασίας και κατανομής, τα οποία παραμένουν πεισματικά σταθερά. Δεν χρειάζεται να είναι έτσι.

Στις ανεπτυγμένες χώρες, τουλάχιστον, έχουμε την τεχνολογία και τα εργαλεία ώστε όλοι να εργάζονται λιγότερο και να συνεχίζουν να έχουν εξαιρετικά ευημερούσες ζωές, αρκεί να δομήσουμε τη δουλειά και την κοινωνία μας προς αυτόν τον στόχο. Οι σημερινές συζητήσεις για το μέλλον της εργασίας καταλήγουν γρήγορα σε φανταστικές προβλέψεις πλήρους αυτοματισμού. Πιθανότατα, θα συνεχίσουν να υπάρχουν νέες και ποικίλες θέσεις εργασίας για την κάλυψη μιας πενθήμερης εβδομάδας εργασίας. Και έτσι οι σημερινές συζητήσεις πρέπει να προχωρήσουν πέρα από το παλιό σημείο για τα θαύματα της τεχνολογίας και να ρωτήσουν πραγματικά: σε τι χρησιμεύουν όλα αυτά; Χωρίς μια ιδέα για μια καλή ζωή, χωρίς έναν τρόπο να διακρίνουμε την πρόοδο που είναι σημαντική από αυτή που μας κρατά στην ηδονική ρουτίνα, η συλλογική μας αδράνεια θα σημαίνει ότι δεν θα φτάσουμε ποτέ στη 15ωρη εβδομάδα εργασίας του Κέινς.