Γιατί χωρίς ισχυρό δημόσιο δεν μπορεί να υπάρξει ιδιωτικός τομέας

* Το άρθρο του ιστορικού οικονομικών, καθηγητή δημόσιας πολιτικής και ιστορίας στο πανεπιστήμιο Ντιουκ στη Β. Καρολίνα και συνεργάτη στο Kenan Institute for ​Ethics, Dirk Philipsenis δημοσιεύτηκε στο Aeon. Τo Αeon, είναι διαδικτυακό περιοδικό, που θέτει μεγάλα ερωτήματα, αναζητώντας φρέσκες απαντήσεις και μια νέα οπτική στην κοινωνική πραγματικότητα, την επιστήμη, τη φιλοσοφία και τον πολιτισμό. Το NEWS 24/7 αναδημοσιεύει κάθε εβδομάδα μια ιστορία για όσους λατρεύουν την πρωτότυπη σκέψη πάνω σε παλιά και νέα ζητήματα.

Ο Άνταμ Σμιθ είχε μια εκλεπτυσμένη ιδέα όταν έθεσε επί τάπητος τη περιβόητη δυσκολία που αντιμετωπίζουν οι άνθρωποι προσπαθώντας να είναι έξυπνοι, αποτελεσματικοί και ηθικοί. Στο The Wealth of Nations (1776), υποστήριξε ότι ο αρτοποιός ψήνει ψωμί όχι από καλοσύνη, αλλά από συμφέρον. Χωρίς αμφιβολία, δημόσια οφέλη μπορούν να προκύψουν όταν οι άνθρωποι επιδιώκουν αυτό που προκύπτει πιο εύκολα: το συμφέρον τους.

Και όμως: η λογική του ιδιωτικού ενδιαφέροντος – η ιδέα ότι πρέπει να “αφήσουμε την αγορά να το χειριστεί” – έχει σοβαρούς περιορισμούς. Ιδιαίτερα στις Ηνωμένες Πολιτείες, η έλλειψη αποτελεσματικής πολιτικής για την υγεία και την κοινωνία ως απάντηση στην εκδήλωση της νόσου του κορονοϊού (COVID-19) ενίσχυσε τις αντιφάσεις.

Σε όλο τον κόσμο, η ελεύθερη αγορά ανταμείβει τον ανταγωνισμό, την κατοχή θέσης και τον παραγκωνισμό, οπότε αυτά έχουν γίνει τα πιο επιθυμητά προσόντα που μπορούν να έχουν οι άνθρωποι. Η ενσυναίσθηση, η αλληλεγγύη ή η ανησυχία για το δημόσιο αγαθό υποβιβάζονται στην οικογένεια, στους χώρους λατρείας ή στον ακτιβισμό. Εν τω μεταξύ, η αγορά και το ιδιωτικό κέρδος δεν λαμβάνουν υπόψη την κοινωνική σταθερότητα, την υγεία ή την ευτυχία. Ως αποτέλεσμα, από το Κέιπ Τάουν έως την Ουάσινγκτον, το σύστημα της αγοράς έχει εξαντλήσει και καταστρέψει τη δημόσια σφαίρα – δημόσια υγεία, δημόσια εκπαίδευση, πρόσβαση του κοινού σε ένα υγιές περιβάλλον – υπέρ του ιδιωτικού κέρδους.

Ο COVID-19 αποκαλύπτει ένα ακόμη παράλογο στοιχείο: τα άτομα που κάνουν ουσιαστική δουλειά – φροντίδα ασθενών, αποκομιδή απορριμάτων, παράδοση φαγητού, διασφάλιση πρόσβασης σε νερό, ηλεκτρικό ρεύμα και WiFi – είναι συχνά οι ίδιοι άνθρωποι που κερδίζουν λιγότερα, χωρίς οφέλη ή ασφαλή συμβόλαια. Από την άλλη πλευρά, όσοι έχουν συχνά λίγες χρήσιμες δεξιότητες – οι δογματιστές και οι επικεφαλής που περιθωριοποιούν υπαλλήλους – συνεχίζουν να είναι οι νικητές. Σκεφτείτε το: ποια είναι η ζημιά εάν τα γραφεία των διοικητικών στελεχών ιδιωτικών επενδυτικών κεφαλαίων, εταιρίες εταιρικού δικαίου και μάρκετινγκ κλείσουν κατά τη διάρκεια της καραντίνας; Εκτός εάν το χαρτοφυλάκιο μετοχών σας επωφελείται άμεσα από τις δραστηριότητές τους, η απάντηση είναι πιθανώς: καμία. Αλλά είναι αυτοί οι άνθρωποι που κερδίζουν εκατομμύρια – μερικές φορές τόσα πολλά σε μια ώρα όσα οι εργαζόμενοι στην υγειονομική περίθαλψη ή το προσωπικό delivery σε έναν ολόκληρο χρόνο.

Με απλά λόγια, ένα σύστημα αγοράς που έχει κίνητρο τα ιδιωτικά συμφέροντα δεν έχει ποτέ προστατεύσει και ποτέ δεν θα προστατεύει τη δημόσια υγεία, τους απαραίτητους τύπους ελευθερίας και την κοινωνική ευημερία.

Πολλοί έχουν επισημάνει την ανηθικότητα του συστήματος απληστίας και εγωκεντρικού κέρδους που έχουμε, την αναποτελεσματικότητά του, τη σκληρότητα του, την κοντόφθαλμη προσέγγισή που έχει και τον κίνδυνο που φέρει για τον πλανήτη και τους ανθρώπους. Αλλά, πάνω απ’ όλα, η λογική του προσωπικού συμφέροντος είναι επιφανειακή καθόσον δεν αναγνωρίζει το προφανές: κάθε ιδιωτικό επίτευγμα είναι δυνατό μόνο με βάση τα ακμάζοντα κοινά – μια σταθερή κοινωνία και ένα υγιές περιβάλλον. Πώς έγινα καθηγητής σε επίλεκτο πανεπιστήμιο; Λίγο πνεύμα και σκληρή δουλειά, ελπίζει κανείς. Όμως ως επί το πλείστον χρωστάω την επιλογή μου στους καλούς γονείς. Γεννημένος την κατάλληλη στιγμή και στο σωστό μέρος, άριστα δημόσια σχολεία, καθαρός αέρας, καλό φαγητό, υπέροχοι φίλοι. Πολλοί άνθρωποι που παρέχουν συνεχώς και αξιόπιστα όλα όσα δεν μπορώ: υγειονομική περίθαλψη, υγιεινή, ηλεκτρικό ρεύμα, δωρεάν πρόσβαση σε ποιοτικές πληροφορίες. Και, φυσικά, όπως ξεκάθαρα παρουσίασε ο μελετητής Ρόμπερτ Φρανκ στο Πανεπιστήμιο του Κορνέλ στο βιβλίο του 2016 για τον μύθο της αξιοκρατίας: καθαρή και απλή τύχη.

Σχολιάζοντας τον τρόπο παρακολούθησης της απόδοσης στις σύγχρονες οικονομίες – μετρώντας την παραγωγή όχι το αποτέλεσμα, την ποσότητα όχι την ποιότητα, τις τιμές όχι τις δυνατότητες – ο γερουσιαστής των ΗΠΑ Ρόμπερτ Κένεντι είπε το 1968 ότι μετράμε “τα πάντα, εν συντομία, εκτός από αυτό που κάνει τη ζωή να αξίζει”. Το αποκορύφωμα: ελευθερία, ευτυχία, αντοχή – όλα βασίζονται σε ένα εύρωστο δημόσιο. Στηρίζονται στη συλλογική μας ικανότητα να επωφελούμαστε από πράγματα όπως τον καθαρό αέρα, την ελεύθερη ομιλία, την καλή δημόσια εκπαίδευση. Εν ολίγοις: όλοι βασίζουμε σε εύρωστα κοινά. Ωστόσο, η πιο ισχυρή μέτρηση παγκοσμίως, το ακαθάριστο εγχώριο προϊόν (ΑΕΠ), δεν μετρά κανένα από αυτά.

Ο όρος “κοινά” διαδόθηκε ευρέως και εξακολουθεί να μελετάται από τους περισσότερους πανεπιστημιακούς φοιτητές, χάρη σε ένα δοκίμιο ενός προηγουμένως ελάχιστα γνωστού Αμερικανού ακαδημαϊκού, του Γκάρετ Χάρντιν, που ονομάζεται The Tragedy of the Commons (1968). Ο βασικός ισχυρισμός του: η κοινή ιδιοκτησία όπως η δημόσια γη ή οι πλωτές οδοί θα χαλάσουν εάν αφεθούν στη χρήση ατόμων που υποκινούνται από το συμφέρον τους. Ένα πρόβλημα με τη θεωρία του, όπως αργότερα παραδέχτηκε και ο ίδιος: ήταν στο μεγαλύτερο μέρος της λάθος.

Το πραγματικό μας πρόβλημα, αντ’ αυτού, μπορεί να ονομαστεί “η τραγωδία του ιδιωτικού”. Από την άγονη γη της δεκαετίας του 1930 έως την κλιμακούμενη κλιματική κρίση σήμερα, από την παραπληροφόρηση στο διαδίκτυο έως την αποτυχημένη υποδομή δημόσιας υγείας, είναι ο ακόρεστος ιδιωτικός τομέας που συχνά καταστρέφει τα κοινά αγαθά που είναι απαραίτητα για τη συλλογική επιβίωση και ευημερία μας. Ποιος, σε αυτό το σύστημα που βασίζεται στον ιδιωτικό τομέα, φέρει ευθύνη για τη βιομηχανία ορυκτών καυσίμων που μας ώθησε στο χείλος της εξαφάνισης; Τι συμβαίνει με τη γη και τις βουνοκορφές και τους ωκεανούς που καταστρέφονται για πάντα με βίαιη εξαγωγή για ιδιωτικό κέρδος; Τι θα κάνουμε όταν ο ιδιωτικός πλούτος καταστρέψει τη δημοκρατία μας;

Η ιδιωτικά ελεγχόμενη εταιρική αγορά έχει, με τα ακριβή λόγια του εκλιπόντα συγγραφέα οικονομικών Jonathan Rowe, “ένα μοιραίο χαρακτηριστικό ελάττωμα – δηλαδή, μια ανικανότητα να σταματήσει να μεγαλώνει. Ανεξάρτητα από το πόσο μεγάλωσε χθες, πρέπει να συνεχίσει να το κάνει αύριο, και ακόμα περισσότερο. Αλλιώς ο μηχανισμός θα καταρρεύσει”.

Για να ολοκληρώσουμε τα θέματα που σπάνια συζητάμε: χωρίς μαζική δημόσια βοήθεια, o σε προχωρημένο στάδιο εξορυκτικός καπιταλισμός, υπερσυμπιεσμένος από το ιδιωτικό ενδιαφέρον και την απληστία, θα ήταν εδώ και καιρό νεκρός. Το περιορισμένο είδος της μακροοικονομικής σκέψης που κυριαρχεί επί του παρόντος στις κυβερνητικές και ακαδημαϊκές αίθουσες επικαλείται έναν απλοϊκό έφηβο που ποικιλοτρόπως μαλώνει και αποδοκιμάζει τους γονείς του, μόνο για να γυρίσει σπίτι, ξανά και ξανά, όταν δεν έχει ιδέες, χρήματα ή υποστήριξη. Boeing, Goldman Sachs, Bank of America, Exxon – όλες θα χρεοκοπήσουν χωρίς δημόσια διάσωση και φοροαπαλλαγές και επιδοτήσεις. Κάθε φορά που το ιδιωτικό σύστημα λειτουργεί σε κρίση, τα δημόσια κεφάλαια το διαφυλάσσουν – στην τρέχουσα κρίση, με ρυθμό τρισεκατομμυρίων δολαρίων. Όπως έχουν σημειώσει και άλλοι, για περισσότερο από έναν αιώνα, είναι μια έξυπνη μηχανή που ιδιωτικοποιεί τα κέρδη και κοινωνικοποιεί το κόστος.

Όταν οι ιδιωτικές εταιρείες υποστηρίζονται και λειτουργούν, δεν λογοδοτούν στο κοινό που τις διέσωσε. Όπως μαρτυρούν οι δραστηριότητες από τη διάσωση το 2008 των Wells Fargo, American Airlines και AIG, εταιρείες που έχουν διασωθεί, συχνά επιστρέφουν στο “άρμεγμα” του κοινού.

Εστιάζοντας στις αλλαγές της ιδιωτικής αγοράς εις βάρος του κοινωνικού αγαθού, οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής και οι οικονομολόγοι είχαν μια ιδέα που είναι καλή υπό σαφώς καθορισμένες και πολύ περιορισμένες συνθήκες και την επέκτειναν σε μια δηλητηριώδη και τυφλή ιδεολογία. Τώρα είναι η ώρα να επιβεβαιωθεί το προφανές: χωρίς ισχυρό δημόσιο, δεν μπορεί να υπάρξει ιδιωτικός τομέας. Η υγεία μου εξαρτάται από τη δημόσια υγεία. Η ελευθερία μου εξαρτάται από την κοινωνική ελευθερία. Η οικονομία είναι ενσωματωμένη σε μια υγιή κοινωνία με λειτουργικές δημόσιες υπηρεσίες και όχι το αντίστροφο.

Αυτή η στιγμή του πόνου και της κατάρρευσης μπορεί να χρησιμεύσει ως κλήση αφύπνισης. Συνειδητοποίηση ότι το δημόσιο είναι το μεγαλύτερο μας καλό, όχι το ιδιωτικό. Κοιτάξτε έξω από το παράθυρο για να δείτε: χωρίς ένα ζωντανό και σταθερό δημόσιο, η ζωή μπορεί γρήγορα να γίνει φτωχή, άσχημη, σκληρή και σύντομη.