Γιώργος Σταθάκης: Ο Τραμπ και η οικονομία

Οι ΗΠΑ, ήταν, και είναι μία σχετικά «κλειστή» οικονομία. Εξάγει μόλις το 5% του ΑΕΠ και εισάγει μόλις το 10%. Το εμπορικό έλλειμμα το χρηματοδοτεί με την έκδοση δολαρίων που αποθεματοποιούν οι άλλοι. Μετά την κρίση του 2008, ο ομοσπονδιακός προϋπολογισμός τρέχει μεγάλα δημοσιονομικά ελλείμματα της τάξης του 6-7% του ΑΕΠ. Και αυτό καλύπτεται με δανεισμό, κυρίως, από την Κεντρική Τράπεζα. Το δημόσιο χρέος πλησιάζει πλέον το 100% του ΑΕΠ. Όσο το δολάριο παραμένει ισχυρό, τα διπλά ελλείμματα δεν αποτελούν πρόβλημα. Η «Νέα Νομισματική Θεωρία», το επιβεβαιώνει. Η έκδοση χρήματος υπό προϋποθέσεις, δεν προκαλεί πληθωρισμό (οι Μονεταριστές είχαν λάθος).

Ως γνωστόν οι Ρεμπουμπλικάνοι δημιουργούν νέο δημόσιο χρέος για να καλύψουν τις «φοροαπαλλαγές των πλουσίων». Το έκανε ο Τραμπ στην πρώτη θητεία. Τώρα δηλώνει ότι θα κάνει περικοπή δαπανών και θα έχει έσοδα από τους δασμούς για να κάνει τις φοροαπαλλαγές. Μόνο που κανένα από τα δύο δεν βοηθάει στην ανάπτυξη.

Στην πραγματικότητα τα τελευταία τριάντα χρόνια οι κοινωνικές ανισότητες στις ΗΠΑ εκτινάχθηκαν. Το 1% κατέχει πλέον το 20% του ετήσιου εισοδήματος και το κάτω 20% του πληθυσμού, μόλις το 2-3% του εισοδήματος. Ενδιάμεσα το πάνω 20% κερδίζει συνεχώς με το υπόλοιπο 80% να χάνει. Ο ωριαίος κατώτατος μισθός έχει κολλήσει στο 7 δολάρια για δεκαετίες, ενώ με βάση την παραγωγικότητα θα έπρεπε να είναι στα 25. Στις δημοκρατικές, πιο πλούσιες πολιτείες (Καλιφόρνια, Νέα Υόρκη, κλπ) είναι στα 12 με 15 δολάρια.

Η αμερικανική οικονομία μετά την κρίση του 2008 «πάει καλά». Ήταν ισοδύναμη σε ονομαστικό ΑΕΠ με την ευρωπαϊκή 15 χρόνια πριν. Τώρα είναι 20% μεγαλύτερη από τη στάσιμη ευρωπαϊκή. Λογικό, αφού η Ευρώπη παρέμεινε στη λιτότητα και οι ΗΠΑ είχαν δημοσιονομική επέκταση. Η ανάπτυξη χρειάζεται εργατικά χέρια. Οι «μετανάστες χωρίς χαρτιά» είναι 15 εκατομμύρια (ρεκόρ δεκαετιών), σε σύνολο 160 εκατομμυρίων εργαζομένων. 3,5 εκατομμύρια αναμένουν στην ουρά του αργόσυρτου «ασύλου». Οι υπόλοιποι διεκδικούν κάποιας μορφής προσωρινότητα. Η αυξημένη ροή μεταναστών συνάδει πλήρως με τη συνεχή αύξηση της απασχόλησης. Η ανεργία είναι εξαιρετικά χαμηλή και η ανάπτυξη σημαίνει, για μια οικονομία υπηρεσιών, εργατικό δυναμικό (υγεία, φροντίδα στο σπίτι, λιανεμπόριο, εστίαση).

Οι μετανάστες, το ελλειμματικό εμπόριο και το δημοσιονομικό έλλειμμα ήταν οι βασικοί παράγοντες της πρόσφατης οικονομικής ανόδου των ΗΠΑ. Μένουν δύο σημαντικοί παράγοντες ακόμα. Το Χρηματοπιστωτικό σύστημα, με διαφορά το πιο σημαντικό κομμάτι της αμερικανικής οικονομίας διεθνώς, πρωτεργάτης της παγκοσμιοποίησης και βασικός κερδισμένος από αυτήν. Και οι 7 τεχνολογικές εταιρείες που βρίσκονται στην κορυφή του αμερικάνικου χρηματιστηρίου.

Η Sillicon Valley

Δύο εξελίξεις ερμηνεύουν τη στροφή των τελευταίων υπέρ του Τραμπ. Οι μύθοι που περιβάλλουν τη Sillicon Valley έχουν καταρρεύσει. H Sillicon Valley ήταν για δεκαετίες το σύμβολο του αντισυμβατικού αυτοδημιούργητου επιχειρηματία-διάνοια με το αντισυμβατικό t-shirt, του φιλελεύθερου κοινωνικά και πολιτισμικά, του συμπεριληπτικού εργασιακού περιβάλλοντος, του περιβαλλοντικά υπεύθυνου, του «smart», που μεταμορφώνει την επικοινωνία, τη μεταφορά, την κατοικία, την ψυχαγωγία, το εμπόριο, τελικά την ίδια την εργασία. Οι ανακαλύψεις της δεν ήταν λίγες και κυρίως φάνταζαν ασταμάτητες. Εξέλιξη υπολογιστών, internet, social media, smartphone, ηλεκτρονικό εμπόριο, ηλεκτρικό αυτοκίνητο, τα υπερτσίπς. Οι 7 μεγάλες εταιρείες που φιγουράρουν στην κορυφή της αμερικανικής και της παγκόσμιας οικονομίας είναι αυτές ακριβώς (Microsoft, Apple, Meta-Fb, Google, Amazon, Tesla, NVidia).

Όμως σήμερα η Sillicon Valley μετατρέπεται στην πιο «βρωμική», ενεργειακά, βιομηχανία της Αμερικής. Είναι ήδη και η πιο αντί εργατική, – μετά τις παροιμιώδεις μάχες που έδωσαν κατά της ίδρυσης συνδικάτων (Tesla,Amazon). Το AI, η τεχνητή νοημοσύνη απαιτεί πολύ ενέργεια, υπερβολικά πολύ ενέργεια. Αν τα ενεργοβόρα data centres, αποτέλεσαν το σύμβολο της τεχνολογίας cloud, τα νέα data centres της AI τεχνολογίας απαιτούν πολλαπλάσιες, εκθετικής μορφής, ενεργειακές εισροές. Και οι 7 εταιρείες δηλώνουν έτοιμες να αγοράσουν πυρηνικούς σταθμούς παροπλισμένους ή νεότερους (μέχρι και το Tree Mile Island, το εργοστάσιο της πυρηνικού ατυχήματος).

Οι 7 διαγωνίζονται στη νέα τεχνολογία επειδή απειλεί την ύπαρξη τους. Το AI θα καταστήσει τις μηχανές αναζήτησης, τα σόσιαλ μίντια και άλλες δραστηριότητες παρωχημένες. Ταυτόχρονα, ως μονοπωλιακές εταιρείες, αναπτύσσουν την τεχνολογία με τον μόνο τρόπο που ξέρουν: μεγάλη κλίμακα, μέγκατσιπς, πολύ ενέργεια, πολλά κεφάλαια, κλειστά προγράμματα, εμπορευματοποίηση παντού.

Το σοκ της κινέζικης DeepSeek ήταν ότι με το 1% των κεφαλαίων, το 5% της κατανάλωσης ενέργειας, με απλά φτηνά τσιπς και με ελεύθερο ανοικτό λογισμικό έφερε ακριβώς το ίδιο αξιόπιστο αποτέλεσμα. Απαξίωσε αμέσως επενδύσεις δισεκατομμυρίων των 7, μαζί και το νέο data center που εξήγγειλε ο Τραμπ των 500 δις. Ταυτόχρονα προειδοποίησε ότι η ίδια η πορεία των 7 εταιρειών, ως χρηματοπιστωτική αξία, τίθεται εν αμφιβόλω, αν επακολουθήσει νέο κύμα «τεχνολογικών αποκαλύψεων».

Το σίγουρο είναι ότι οι 7 δοκιμάζονται. Με καλά μεν αποτελέσματα κερδοφορίας μέχρι στιγμής, καθώς το μονοπώλιο κέρδος είναι ασυναγώνιστο, αλλά αβέβαιο μέλλον. Στα ηλεκτρικά αυτοκίνητα, στις μπαταρίες, τα τσιπ, τις τεχνολογίες μεταφοράς δεδομένων, παντού οι άλλοι, κυρίως η Κίνα είναι «καλύτεροι, εξίσου καλοί ή πολύ κοντά». Η Silicon Valley χρειάζεται κρατική αρωγή. Δημόσιο χρήμα για υποδομές και έρευνα, επιλεκτική προστασία (υποχρεωτική εξαγορά του ΤικΤοκ στις ΗΠΑ, μη πώληση πατεντών στην Κίνα), πολλά κρατικά συμβόλαια, και άπειρη φτηνή ενέργεια.

Το χρηματοπιστωτικό σύστημα

Η πραγματική δύναμη των ΗΠΑ είναι το χρηματοπιστωτικό κεφάλαιο. Το τελευταίο μεγάλο πλεονέκτημα των ΗΠΑ. Ηγεμονικό στην συγκέντρωση της παγκόσμιας αποταμίευσης, ηγεμονικό στην παγκόσμια χρηματοδότηση. Οι επενδυτικές τράπεζες είναι παρούσες σε τεράστιο μέρος της παγκόσμιας παραγωγής υπηρεσιών (ασφαλιστικές εταιρείες, τράπεζες, υγεία), εν μέρει στη βιομηχανία, μαζί και μέρος την κινεζικής (ο μεγαλύτερος επενδυτής της BYD είναι ο Μπάφετ), στις υποδομές, την ενέργεια και το εμπόριο. Δεν ασχολείται με τις «αερομαχίες» του Τραμπ με τους δασμούς. Συνολικά ο απειλούμενος «εμπορικός πόλεμος του Τραμπ» αφορά το 4-5% του αμερικανικού ΑΕΠ, και κυρίως τους φιλικούς γείτονες (Καναδάς, Μεξικό) και την Ευρώπη. Μαζί με την Κίνα είναι το 80% του εξωτερικού εμπορίου των ΗΠΑ.

Μόνο που οι ΗΠΑ είναι πλέον μόλις το 25% της παγκόσμιας οικονομίας. Η Κίνα είναι κοντά στο 20%. Η Ευρώπη στο 17%. Σε πραγματική αγοραστική δύναμη οι τρεις πόλοι είναι ακριβώς ισοδύναμοι. Το 1-3% του Παγκόσμιου ΑΕΠ που απειλεί με εμπορικό πόλεμο ο Τραμπ, είναι σημαντικό, αλλά πεπερασμένο.

Ο μεταπολεμικός κόσμος ήταν πρωτίστως αμερικανικός, ήταν αγγλοσαξωνικός. Ο νεοφιλελευθερισμός και η παγκοσμιοποίηση ήταν δικό τους δημιούργημα μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου. Και οι δύο όμως υπαναχώρησαν. Οι μεν με το Brexit, οι δε με τον Τραμπ. Ο κόσμος άλλαξε ραγδαία.

Οι αναπτυσσόμενες χώρες αναπτύσσονται γρηγορότερα από τις ανεπτυγμένες επί 30-40 χρόνια. Καλύπτουν το τεχνολογικό και βιομηχανικό κενό, όπως έκαναν πολλές ευρωπαϊκές χώρες, οι ίδιες οι ΗΠΑ, η Ιαπωνία και άλλες στο παρελθόν. Η τεχνολογία που ήταν ο παράγοντας που ξεχώρισε τον Αγγλοσαξωνικό κόσμο και τη Δύση από τον υπόλοιπο κόσμο δεν αποτελεί αποκλειστικό της προνόμιο πια. Έχει διαχυθεί για τα καλά. Η παγκοσμιοποίηση τελικά ευνόησε, οικονομίες με δυνατά εκπαιδευτικά και πανεπιστημιακά συστήματα και διαθέσιμο εργατικό δυναμικό. Την Κίνα, την Ινδία, τη ΝΑ Ασία, αλλά όχι μόνο. Και το αγγλοσαξωνικό χρηματοπιστωτικό σύστημα ήταν οι πρωτεργάτες σε αυτό.

Η μακρά διάρκεια 1800-2000

Η ματιά της μακράς διάρκειας το επιβεβαιώνει. Στο όχι τόσο μακρινό 1800 ο παγκόσμιος πληθυσμός ήταν μόλις 1 δις. Η Κίνα (30% της παγκόσμιας οικονομίας), η Ινδία (20%), και η Ευρώπη (20%) ήταν τα οικονομικά κέντρα. Οι οικονομίες ήταν ακόμα αγροτικές. με παρεμφερή επίπεδα παραγωγικότητας. Ο πληθυσμός μετρούσε. Ήταν η βιομηχανική επανάσταση με κέντρο την Βρετανία που άλλαξε τον κόσμο. Η βρετανική ηγεμονία, στην αποικιοκρατική και ιμπεριαλιστική εκδοχή της, ισοπέδωσε οικονομικά πρώτα την Ινδία και μετά την Κίνα. Η Ευρώπη εν συνόλω όλες τις αποικίες τους, πριν προχωρήσουν στο διαμελισμό της Αφρικής.

Το 1900 ο πληθυσμός της γης ήταν 2 δις. Η Ευρώπη ήταν το Κέντρο, με χαοτικές πλέον διαφορές από τον υπόλοιπο κόσμο και με τις ΗΠΑ ανερχόμενες, πριν κυριαρχήσουν στον 20ο αιώνα. Στην κορύφωση της Pax Americana, στη δεκαετία του 1960, οι ΗΠΑ και η Δυτική Ευρώπη αντιπροσώπευαν το 65% της παγκόσμιας οικονομίας, και το αντίπαλο δέος, η Σοβιετική Ένωση, το 17%. Ο υπόλοιπος κόσμος παρέμενε πρωτίστως φτωχός.

Τώρα ο πληθυσμός είναι σχεδόν 8 δις. Η πληθυσμιακή έκρηξη του 20ου αιώνα προέκυψε από την εκρηκτική άνοδο της οικονομίας και τη πρόοδο της ιατρικής. Σήμερα η ίδια γη τρέφει τεταραπλάσιο πληθυσμό, και καλύτερα, με συνεχώς μειούμενη την ακραία φτώχεια και με συντριπτικά λιγότερο παραγωγικό αγροτικό πληθυσμό. Η εντατική γεωργία δεν είναι ότι καλύτερο για το περιβάλλον, αλλά εν προκειμένω οι τεχνικές παραγωγής έχουν διαδοθεί ευρέως. Το ίδιο συμβαίνει στη διάχυση της βιομηχανίας. Τώρα πια στην ίδια την παραγωγή νέας τεχνολογίας.

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι το περίφημο βιομηχανικό και τεχνολογικό κενό που χαρακτήριζε για δύο σχεδόν αιώνες τον κόσμο, με τις ανεπτυγμένες και υπανάπτυκτες χώρες έχει απομειωθεί, χωρίς να έχει εκλείψει, φυσικά. Κοινώς ο πληθυσμός και η απασχόληση επανέρχονται ως σημαντικός παράγοντας για όσες οικονομίες έχουν ίδιο ή συγκλίνοντα επίπεδο παραγωγικότητας της εργασίας. Οι διευρυνόμενοι Brics επενδύουν στο μέλλον. Σε μία νέα ισορροπία, όχι ανατρεπτική, αλλά αντίστοιχη των αλλαγών της οικονομικής ισχύος. Οι Βρετανοί συντηρητικοί, οι αμερικανοί τραμπιστές, οι ακροδεξιοί στην Ευρώπη επενδύουν στο Παρελθόν. Με ιδεολογισμούς παλιάς κοπής. Make Britain Great Again, Make America Great Again.

Οι πραγματικά ισχυροί του χρηματοπιστωτικού συστήματος, σε ΗΠΑ και Βρετανία, που είναι παρόντες παντού, σε όλες τις οικονομίες του κόσμου, «απλά σφυρίζουν αδιάφορα». Περιμένοντας να διορθώσουν οποιαδήποτε Τραμπική εκτροπή ή τρέλα όπως έκαναν με τους Βρετανούς Συντηρητικούς και την συντομότερη πρωθυπουργό στην Ιστορία, την Τρας. Εξάλλου το Χρηματιστήριο και η τιμή του δολαρίου είναι τα πρώτα που κοιτάει ο Τραμπ κάθε πρωί.

* Ο Γιώργος Σταθάκης είναι πρ. Υπουργός και πρ. αντιπρύτανης του Παν. Κρήτης.