Ο “σκοτεινός υπόκοσμος”: Οι άδηλες διαδρομές του σύγχρονου λαθρεμπορίου καπνικών

To 25,4% της αγοράς καπνικών στην Ελλάδα “ανήκει” στην παράνομη αγορά, την ώρα που με βάση μελέτη του 2022 της KPMG, διεθνώς ένα στα τέσσερα τσιγάρα που καταναλώνονται είναι παράνομο. Την “εικόνα” συμπληρώνει, επίσης, το ότι μόλις το 2% των παγκοσμίως διακινούμενων container υπόκεινται σε έλεγχο, την ώρα που 370 εκατ. παράνομα τσιγάρα κατασκευάζονται διεθνώς.

Παράλληλα, σύμφωνα με την Παγκόσμια Τράπεζα και το Δ.Ν.Τ., οι κυβερνήσεις παγκοσμίως εκτιμάται ότι χάνουν 40-50 δισεκατομμύρια δολάρια ετησίως μόνο σε ειδικούς φόρους κατανάλωσης, επειδή οι καταναλωτές παρασύρονται να αγοράσουν παράνομα προϊόντα καπνού.

Κι αυτό την ώρα που τα υψηλά επίπεδα φορολογίας ενισχύουν την τάση του καταναλωτικού κοινού για παράνομα προϊόντα. Αυτό, δε, δεν ωφελεί ούτε τις κυβερνήσεις που, παγκοσμίως, εκτιμάται ότι χάνουν, όπως προαναφέρθηκε, 40-50 δισεκατομμύρια δολάρια φορολογικών εσόδων ετησίως, ούτε τον καταναλωτή, ο οποίος παρασύρεται να αγοράσει παράνομα προϊόντα κακής ποιότητας και κακής κατασκευής.

Αυτά ήταν ορισμένα από τα βασικά σημεία νέας μελέτης με τίτλο “Αντιμετωπίζοντας τον σκοτεινό υπόκοσμο: Πώς το παράνομο εμπόριο καπνού απειλεί να μας κατακλύσει”, που πραγματοποιήθηκε από την Intrinsic Insight Ltd σε συνεργασία με την JTI και παρουσιάστηκε στο πλαίσιο του Ευρωπαϊκού Εκδοτικού Συνεδρίου στη Βιέννη στις 19 & 20 Ιουνίου, του οποίου διαχρονικός υποστηρικτής είναι η Japan Tobacco International.

Είναι ενδεικτικό ότι με βάση τη μελέτη οι καταναλωτές εμφανίζονται πιο “ευάλωτοι” σε καπνικά προϊόντα, που διακινούνται μέσω διαδικτύου παράνομα. Όπως αναφέρεται, πάνω από ένας στους τέσσερις (28%) καπνιστές έχουν πρόσφατες προσφορές για αγορές τσιγάρων από το διαδίκτυο ή από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Το, δε, 14% ισχυρίστηκε επίσης ότι έχει πρόσφατα αγοράσει παράνομο καπνό αξιοποιώντας εναλλακτικά κοινωνικά δίκτυα.

Οι φόροι

Παράλληλα, το παράνομο εμπόριο επωφελείται από τον αυξανόμενο αριθμό καταναλωτών που είναι πρόθυμοι να μετακινηθούν σε παράνομα προϊόντα για να παρακάμψουν τα θεωρούμενα “άδικα επίπεδα φορολογίας του καπνού”  και να εξοικονομήσουν χρήματα.

Εγκληματικά δίκτυα και ΑΙ

Πέρα, όμως, από την “αιμορραγία εσόδων” για τα κράτη, τη διακινδύνευση των καταναλωτών με αμφιβόλου προέλευσης προϊόντα, το παράνομο εμπόριο καπνικών βρίσκεται “πίσω” από μορφές “βαριάς” εγκληματικότητας αποτελώντας μια σύγχρονη ‘γάγγραινα” για τις κοινωνίες.

Επίσης, όπως αναφέρεται, η αξιοποίηση του ηλεκτρονικού εμπορίου και η ανάπτυξη της Τεχνητής Νοημοσύνης (AI) θα οδηγήσει στην αύξηση της πολυπλοκότητας της παραγωγής, διανομή και πώληση παράνομων εμπορευμάτων καπνικών προϊόντων.

Γι’ αυτό η αντιμετώπιση των νέων “εργαλείων” που αξιοποιούν τα παράνομα δίκτυα απαιτείται, όπως αναφέρει η μελέτη, να είναι πιο “αναβαθμισμένη” καθώς π.χ. μόνο το κλείσιμο παράνομων διαδικτυακών κόμβων δεν αρκεί. Απαιτείται, όπως τονίζεται αποτελεσματική “τεχνολογική επιβολή”, καθώς οι εγκληματικές οργανώσεις έχουν αποδείξει το πόσο εύκολο είναι να “μετακομίσουν” κόμβους διακίνησης σε νέες IP διευθύνσεις και ιστοσελίδες. Αυτό, περαιτέρω, υπογραμμίζει την πρόσθετη πρόκληση της αναχαίτισης παράνομων προϊόντων που παραδίδονται στους καταναλωτές μέσω ταχυδρομείου υπηρεσιών και ταχυμεταφορών.

Σημειώνεται ότι μελέτη εστίασε σε τέσσερις χώρες με υψηλά επίπεδα στο παράνομο εμπόριο καπνού: Καναδάς, Γαλλία, Φιλιππίνες και Ηνωμένο Βασίλειο, ωστόσο δίνει μια συνολική οπτική για το πώς τα ασταθή γεωπολιτικά περιβάλλοντα, οι εύθραυστες οικονομίες και η έλλειψη σοβαρών αποτρεπτικών μέτρων δημιουργούν τις ιδανικές συνθήκες για έξαρση της εγκληματικής δραστηριότητας και αυξημένα κέρδη για τα εγκληματικά δίκτυα.

Η υπερρύθμιση

Καθώς, όπως ανέφερε η μελέτη, οι κυβερνήσεις ενισχύουν τις πολιτικές που έχουν σχεδιαστεί για να εξαλείψουν το κάπνισμα, φαίνονται αδιάφορες για το ότι οι δράσεις τους είναι πιθανό να οδηγήσουν στην ενίσχυση της παράνομης αγοράς. Όπως αναφέρεται, με αυστηρότερους νόμους και κανονισμούς που αφορούν την πώληση και την προώθηση νόμιμων  προϊόντα καπνού, οι κυβερνήσεις ακούσια διευκολύνουν τη λειτουργία των εγκληματικών δικτύων.

Λόγω, δε, της προόδου στην παραγωγή και την εκτύπωση

τεχνολογίας, απομιμητικά προϊόντα εύκολα μπορούν να παραχθούν να διακινηθούν. Αυτό όχι μόνο επιτρέπει στα παράνομα δίκτυα να μιμούνται τα νόμιμα τσιγάρα πιο αβίαστα, αλλά και να “πλασάρουν” τα προϊόντα τους με οπτικά παρόμοιο τρόπο, παραπλανώντας τους καταναλωτές.

Οι αιτίες του “κακού”

Επίσης  η έκθεση επισημαίνει αιτίες που επιφέρουν την ανάπτυξη του παράνομου εμπορίου. “Ένας συνδυασμός παραγόντων που κυμαίνονται από ανεπαρκείς συνοριακούς ελέγχους και αναποτελεσματικές κυρώσεις έως τη διαφθορά, την υπερβολική φορολογία και τη νομοθεσία, συμβάλλουν τόσο στην αύξηση της ζήτησης για παράνομα προϊόντα, ενώ διευκολύνουν τους εγκληματίες να αναπτύξουν σημαντικές εγκληματικές αυτοκρατορίες», δήλωσαν στελέχη της JTI  μιλώντας με δεκάδες εκπροσώπους του τύπου που μετείχαν στο εν λόγω συνέδριο.

Συγκεκριμένα, όπως καταγράφεται και στη μελέτη:

1. Η κρίση κόστους ζωής οδηγεί στη μαύρη αγορά

Η οικονομική συγκυρία και η απειλή υποβάθμισης του επιπέδου ζωής δημιουργεί ώριμα περιβάλλοντα για εγκληματίες ώστε να ωθήσουν μεγαλύτερο αριθμό καπνιστών προς φθηνότερα παράνομα προϊόντα. Η αγορά παράνομων προϊόντων καπνού κινδυνεύει να γίνει κανονικότητα, με τέσσερις στους 10 (43%) ενήλικες καπνιστές που ερωτήθηκαν σε αυτές τις τέσσερις χώρες, που εστίασε η μελέτη, να νιώθουν άνετα με την ιδέα να αγοράσουν τσιγάρα, ακόμα κι αν γνωρίζουν ότι παράγονται ή πωλούνται παράνομα.

2. Η υπερβολική φορολογία και η απώλεια κρατικών εσόδων χρηματοδοτούν παγκοσμίως την εγκληματική δραστηριότητα

Καθώς οι παράνομες πωλήσεις συνεχίζουν να “ροκανίζουν” τη νόμιμη αγορά καπνού, οι κυβερνήσεις αντιμετωπίζουν μείωση των φορολογικών εσόδων. Σύμφωνα με την Παγκόσμια Τράπεζα, οι κυβερνήσεις παγκοσμίως εκτιμάται ότι χάνουν 40-50 δισεκατομμύρια δολάρια ετησίως μόνο σε ειδικούς φόρους κατανάλωσης, επειδή οι καταναλωτές παρασύρονται να αγοράσουν παράνομα προϊόντα καπνού. Σύμφωνα με το 88% των ερωτηθέντων, η αδυναμία των κυβερνήσεων να εισπράξουν φορολογικά έσοδα λόγω του παράνομου εμπορίου είναι ένα σημαντικό ζήτημα.

3. Η αυξανόμενη τεχνολογική πρόοδος αποτελεί πρόκληση για την επιβολή του νόμου

Η στροφή των παράνομων δικτύων  προς το ηλεκτρονικό εμπόριο και η άνοδος της Τεχνητής Νοημοσύνης οδηγεί σε αυξημένη πολυπλοκότητα της παραγωγής, της διανομής και της πώλησης παράνομων αγαθών.

4. Πάταξη του παράνομου εμπορίου καπνού για τον περιορισμό άλλων σοβαρών εγκλημάτων

Όχι μόνο χάνονται τα χρήματα για τις κυβερνήσεις, περιορίζοντας έτσι την ικανότητά τους να χρηματοδοτούν δημόσιες υπηρεσίες, αλλά το παράνομο εμπόριο καπνού είναι μια άμεση πύλη για άλλα σοβαρά εγκλήματα, όπως η εμπορία ανθρώπων και η τρομοκρατία. Η μελέτη διαπίστωσε ότι οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής υποτιμούν την έκταση της ανησυχίας, με το 50% των ερωτηθέντων να αναφέρει το παράνομο εμπόριο καπνού ως απειλή για τη χώρα τους, κάτι που είναι σχεδόν ισοδύναμο με εκείνους που επικαλούνται ναρκωτικά/ναρκωτικά (54%) και την τρομοκρατία (49%) ως εθνικοί κίνδυνοι. Η πώληση παράνομου καπνού δεν είναι έγκλημα χωρίς θύματα, σύμφωνα με το 61% των ερωτηθέντων.

5. Οι υπάρχουσες ποινές δεν είναι αρκετά αυστηρές για να αποτρέψουν τους εγκληματίες

Απαιτείται περισσότερη συνεργασία για την πάταξη του παράνομου εμπορίου και των περίπλοκων διεθνών εγκληματικών δικτύων του. Σύμφωνα με το 61% των ερωτηθέντων, οι αρχές δεν παίρνουν την κατάσταση όσο σοβαρά θα έπρεπε. Το Γραφείο των Ηνωμένων Εθνών για τον Έλεγχο των Ναρκωτικών και την Πρόληψη του Εγκλήματος εκτιμά ότι δεν ελέγχεται περισσότερο από το 2% των παγκόσμιων εμπορευματοκιβωτίων πλοίων, γεγονός που σηματοδοτεί στις εγκληματικές συμμορίες ότι το παράνομο εμπόριο είναι μια σχετικά “ακίνδυνη” επιχείρηση με μεγάλα οικονομικά οφέλη.

“Ενώ οι παράγοντες που τροφοδοτούν το παράνομο εμπόριο είναι εμφανείς τόσο σε καθεμία από τις τέσσερις χώρες, αλλά έχουν παγκόσμιο αντίκτυπο και αναφορά” σημειώνουν τα στελέχη της JTI. “Δεδομένης της φύσης του παράνομου εμπορίου χωρίς σύνορα, στο μέλλον, οι χώρες που επί του παρόντος δεν αντιμετωπίζουν πρόβλημα παράνομου καπνού, καλό θα είναι να προσέχουν τους παράγοντες που προκαλούν την έναρξη και την εξάπλωση της εγκληματικότητας που συνδέεται με το παράνομο εμπόριο στις χώρες τους” συμπληρώνουν σχετικά.

Οι τέσσερις χώρες

Μια σύνοψη της κατάστασης στις τέσσερις χώρες και η ενοποίηση των βασικών πορισμάτων της έκθεσης περιλαμβάνει

Καναδάς: Το λαθρεμπόριο καπνού έχει εξαπλωθεί ανεξέλεγκτα σε ολόκληρη τη χώρα εις βάρος των εσόδων, λόγω σοβαρών διαφορών στη φορολογική εναρμόνιση λόγω της γεωγραφίας του Καναδά και των περίπλοκων σχέσεων της ομοσπονδίας.

Γαλλία: Τα υψηλά επίπεδα φορολογίας, η απουσία συνοριακών ελέγχων και τα ζητήματα οικονομικής προσιτότητας που προκαλούνται από την αύξηση του κόστους ζωής έχουν μεγάλο αντίκτυπο στην αύξηση του παράνομου εμπορίου. Η πολιτική της γαλλικής κυβέρνησης ενόψει των Ολυμπιακών Αγώνων του Παρισιού του 2024 του φετινού καλοκαιριού είναι να απομακρύνει τους παράνομους πωλητές καπνού από τους δρόμους και έχει δεσμευτεί να επιβάλει αυστηρότερα πρόστιμα, κυρώσεις και συλλήψεις πλανόδιων πωλητών. Η καταστολή των λαθραίων εργοστασίων αποτελεί επίσης επίκεντρο της κυβέρνησης.

Φιλιππίνες: Σε μια πρόσφατη επαναταξινόμηση του καπνού ως γεωργικού προϊόντος, το Κογκρέσο των Φιλιππίνων ενέκρινε τροποποιήσεις στο γεωργικό νομοσχέδιο της χώρας που καθιέρωσε το λαθρεμπόριο καπνού ως πράξη οικονομικής δολιοφθοράς. Αυτή η τροπολογία, η οποία αναμένεται να υπογραφεί σε νόμο από τον Πρόεδρο, περιλαμβάνει αυστηρότερες ποινές και πρόστιμα και έχει τη δυνατότητα να έχει σημαντικό αντίκτυπο στο λαθρεμπόριο και την παράνομη διανομή προϊόντων καπνού στις Φιλιππίνες.

Ηνωμένο Βασίλειο: Ενώ το Ηνωμένο Βασίλειο βιώνει τη μεγαλύτερη κρίση κόστους ζωής που έχει ποτέ, με το δημόσιο χρέος να ξεπερνά το 184% του ΑΕΠ και με τα 11,7 εκατομμύρια από τα 67 εκατομμύρια του πληθυσμού του Ηνωμένου Βασιλείου να ζουν σε συνθήκες φτώχειας σύμφωνα με επίσημα στοιχεία, η κυβέρνηση του Ηνωμένου Βασιλείου – με επικείμενες εκλογές στις 4 Ιουλίου – αγωνίζεται για έσοδα.

Προτάσεις

Στην μελέτη, προτείνονται και μια σειρά από 7 μέτρα για μια πολύπλευρη αντιμετώπιση του “σκοτεινού υποκόσμου”. Μεταξύ άλλων προτείνονται τα εξής:

• Αυξημένη συνεργασία μεταξύ των κυβερνήσεων και των αρχών επιβολής του νόμου τόσο σε διεθνές όσο και σε εθνικό επίπεδο. Αυτό περιλαμβάνει την ανταλλαγή πληροφοριών μεταξύ του κλάδου και των αρχών.

• Στην περίπτωση του καπνού, χρειάζεται να υπάρξει συντονισμένη προσπάθεια για την αύξηση των προστίμων και των κυρώσεων για όσους παράγουν, διανέμουν και πωλούν παράνομα προϊόντα, ώστε να αυξηθεί ο κίνδυνος και οι συνέπειες για τους εγκληματίες. Αυτό θα πρέπει να συνδυαστεί με ισχυρότερη επιβολή.

• Οι υπηρεσίες επιβολής του νόμου θα πρέπει επίσης να διερευνήσουν τη χρήση εξουσιών εκτός από τους νόμους κατά του λαθρεμπορίου και της παραχάραξης, για παράδειγμα, νόμους κατά του ξεπλύματος χρήματος, της φοροδιαφυγής και του οργανωμένου εγκλήματος.

• Η λογική και μέτρια φορολογία είναι ζωτικής σημασίας για τη διατήρηση της οικονομικής προσιτότητας των νόμιμων προϊόντων.