Αναζητώντας τη δημιουργικότητα στο ελληνικό σχολείο: Tι λένε οι ειδικοί

Στην περίφημη TED ομιλία του τον Φεβρουάριο του 2006 με τίτλο “Πώς τα σχολεία καταπνίγουν τη δημιουργικότητα”, ο Ken Robinson είχε τονίσει ότι “η δημιουργικότητα είναι πλέον τόσο σημαντική όσο η γραφή και η ανάγνωση και θα πρέπει να της προσδώσουμε την ίδια σημασία”.

Δώδεκα χρόνια μετά, το 2018, ο Οργανισμός Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης (ΟΟΣΑ), αναγνώρισε τη δημιουργική σκέψη ως μία από τις πιο σημαντικές δεξιότητες, συστήνοντας στα κράτη-μέλη του να την αναδείξουν ως προτεραιότητα στα σχολικά προγράμματα σπουδών.

Σύμφωνα με τη σχετική έκθεση του Οργανισμού “Eκπαίδευση 2030”, εν όψει των προκλήσεων του μέλλοντος, “οι άνθρωποι θα πρέπει να μπορούν να σκέφτονται δημιουργικά, να αναπτύσσουν νέα προϊόντα και υπηρεσίες, νέες θέσεις εργασίας, […] νέους τρόπους σκέψης και ζωής και νέα κοινωνικά μοντέλα. Η καινοτομία πλέον δεν προέρχεται από άτομα που σκέφτονται και εργάζονται μόνα τους, αλλά μέσω της συνεργασίας με άλλους για την αξιοποίηση της υπάρχουσας γνώσης και τη δημιουργία νέας. Οι δομές που στηρίζουν την ικανότητα αυτή περιλαμβάνουν την προσαρμοστικότητα, τη δημιουργικότητα, την περιέργεια και την ανοικτότητα”.

Και ερχόμαστε στο σήμερα, όπου για πρώτη φορά στην ιστορία του Διεθνούς Προγράμματος PISA, η δημιουργική σκέψη των μαθητών της Γενιάς Ζ (ηλικίας 15 ετών) αξιολογείται στον τρίτο τόμο της έρευνας για το 2022 που δημοσιεύθηκε στις 18 Ιουνίου.

Όπως παρουσιάστηκαν αναλυτικά σε πρόσφατο άρθρο του NEWS24/7, τα αποτελέσματα της έρευνας PISA για τη δημιουργική σκέψη των μαθητών στη χώρα μας δεν είναι ενθαρρυντικά.

Στο σύνολο των 64 κρατών-μελών που συμμετείχαν στην έρευνα, η Ελλάδα τοποθετείται στην 38η θέση και εντάσσεται στην ομάδα χωρών με σημαντικά χαμηλότερες επιδόσεις από το μέσο όρο του ΟΟΣΑ, καταγράφοντας την 3η χαμηλότερη επίδοση μεταξύ των χωρών της ΕΕ, μετά τη Βουλγαρία και τη Ρουμανία. Συγκεκριμένα, μόνο το 9% των Ελλήνων μαθητών σημείωσαν υψηλές επιδόσεις στη δημιουργική σκέψη, ποσοστό τρεις φορές χαμηλότερο από το αντίστοιχο μέσο όρο των χωρών του ΟΟΣΑ. Επιπλέον, το 64% των Ελλήνων μαθητών πέτυχε τουλάχιστον μια βασική επάρκεια στη δημιουργική σκέψη, ποσοστό 14% χαμηλότερο από τον μέσο όρο των χωρών του ΟΟΣΑ.

Το News 24/7 ζήτησε από τον Εθνικό Συντονιστή του Προγράμματος PISA, κ. Δημόπουλο, καθώς και από έμπειρους ερευνητές και εκπαιδευτικούς να σχολιάσουν τα αποτελέσματα για τη χώρα, εστιάζοντας στους παράγοντες που τα επηρέασαν και προτείνοντας ιδέες και ουσιαστικά βήματα για την ανάπτυξη ενός σύγχρονου και δημιουργικού σχολείου.

Η δημιουργική σκέψη ως κλειδί για την εκπαιδευτική αναμόρφωση

Δρ. Κώστας Δημόπουλος
Εθνικός Συντονιστής του Προγράμματος PISA του ΟΟΣΑ, Καθηγητής Κοινωνικής και Eκπαιδευτικής Πολιτικής στο Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου

“H δημιουργικότητα εντοπίζεται περισσότερο στο είδος των ερωτήσεων που κάνουμε παρά στις απαντήσεις που δίνουμε”

Ένα από τα πιο ενθαρρυντικά στοιχεία της έρευνας PISA για το 2022 είναι η εισαγωγή της αξιολόγησης δεξιοτήτων του 21ου αιώνα, όπως η δημιουργική σκέψη. Αυτή η εξέλιξη αποτελεί μια σημαντική πρόοδο, καθώς για πρώτη φορά έχουμε στη διάθεσή μας ένα έγκυρο πλαίσιο αξιολόγησης που μπορεί να εκτιμήσει αυτές τις δεξιότητες με ακρίβεια. Η δημιουργική σκέψη είναι πλέον πεδίο πρόσφορο προς αποτίμηση και διεθνή σύγκριση.

Τα αποτελέσματα για τη δημιουργική σκέψη των μαθητών/τριών δείχνουν ότι σίγουρα έχουμε ακόμη δρόμο να διανύσουμε. Με μια λεπτομερέστερη ανάγνωση των αποτελεσμάτων, διαπιστώνουμε ότι οι μαθητές/τριες μας είναι κοντά στο μέσο όρο του ΟΟΣΑ όσον αφορά την παραγωγή πρωτότυπων ιδεών και την οπτική δημιουργική έκφραση. Ωστόσο, υστερούν σημαντικά στην επίλυση τόσο επιστημονικών όσο και κοινωνικών προβλημάτων, κάτι που μειώνει τη συνολική τους επίδοση. Αυτό το στοιχείο υπογραμμίζει την ανάγκη για αναθεώρηση των εκπαιδευτικών πρακτικών και ενίσχυση της ανάπτυξης δεξιοτήτων επίλυσης προβλημάτων.

Αυτό που, επίσης, διαπιστώνουμε είναι μια σαφή συσχέτιση μεταξύ των επιδόσεων στα παραδοσιακά πεδία (Μαθηματικά, Φυσικές Επιστήμες, Κατανόηση Κειμένου) και στη δημιουργικότητα. Οι μαθητές με υψηλές επιδόσεις στα πεδία αυτά είναι συνήθως καλοί και στη δημιουργική σκέψη. Ωστόσο, στις μεσαίες επιδόσεις, η σχέση αυτή διαφοροποιείται. Η δημιουργικότητα φαίνεται, λοιπόν, να είναι μια διακριτή δεξιότητα που δεν συνδέεται άμεσα με τις κλασικές ακαδημαϊκές επιδόσεις. Και αυτό είναι λογικό αφού η δημιουργικότητα εκφράζεται κυρίως μέσω της ικανότητας να θέτεις διαφορετικές ερωτήσεις, όχι μόνο να δίνεις απαντήσεις. Και αυτό είναι το κλειδί για να αναπτυχθούν οι μαθητές σε ένα περιβάλλον που ενθαρρύνει την καινοτομία και την σκέψη “έξω από το κουτί”.

Αξίζει να σημειωθεί πως για τον ΟΟΣΑ ένα επιτυχημένο εκπαιδευτικό σύστημα δεν είναι μόνο αυτό που επιτυγχάνει υψηλές μαθητικές επιδόσεις στα διάφορα πεδία, αλλά και αυτό που ελαχιστοποιεί τις κοινωνικοοικονομικές ανισότητες. Εδώ η Ελλάδα βρίσκεται πολύ κοντά στο μέσο όρο του ΟΟΣΑ, καταγράφοντας όχι τόσο μεγάλες διαφορές στις επιδόσεις μεταξύ μαθητών/τριών από προνομιούχα και μη προνομιούχα στρώματα και σχολεία.

Συνδέοντας, τώρα, τα αποτελέσματα της έρευνα PISA με εκπαιδευτικές πρακτικές και πρωτοβουλίες στη χώρα μας, θα έλεγα πως τα Εργαστήρια Δεξιοτήτων αποτελούν μια σημαντική δράση, η αποτελεσματικότητα της οποίας δεν μπορεί να αποτιμηθεί ακόμα πλήρως αφού συνέπεσε με την πανδημία COVID-19. Σε κάθε περίπτωση, θα έλεγα πως η δημιουργικότητα θα πρέπει να καλλιεργείται με οριζόντιο τρόπο σε όλα τα μαθήματα, διαπερνώντας δηλαδή συνολικά το αναλυτικό πρόγραμμα σπουδών και ταυτόχρονα διασυνδέοντας το πρόγραμμα αυτό με την καθημερινή ζωή και τα ενδιαφέροντα των μαθητών/τριών.

Σημαντικό, τέλος, είναι να “σπάσει” επιτέλους η κουλτούρα που εστιάζει στην αναζήτηση της μίας σωστής απάντησης. Έχουμε ήδη εισέλθει στην εποχή της Τεχνητής Νοημοσύνης και οι εξελίξεις που αυτή θα επιφέρει στα εκπαιδευτικά συστήματα πρόκειται να είναι ραγδαίες. Η ισορροπία μεταξύ αλγοριθμικής σκέψης και δημιουργικότητας είναι, λοιπόν, κάτι που θα πρέπει να παρακολουθήσουμε προσεκτικά. Η ψηφιακή αναβάθμιση των σχολείων είναι συνεπώς απαραίτητη, και συνοδεύεται από επιμορφώσεις εκπαιδευτικών και ανανέωση των προγραμμάτων σπουδών ώστε να δημιουργηθεί ένα πραγματικά δημιουργικό σχολείο.

Η δημιουργικότητα ευδοκιμεί σε ένα Ανοικτό Σχολικό Περιβάλλον

Δρ. Σοφοκλής Σωτηρίου
Διευθυντής Έρευνας και Ανάπτυξης, Ελληνογερμανική Αγωγή

“Μπορούμε να δώσουμε στους μαθητές τη δυνατότητα να εκφραστούν δημιουργικά σε ένα Ανοικτό Σχολείο”

Τα πρόσφατα αποτελέσματα της έρευνας PISA για τη μέτρηση της δημιουργικής σκέψης των Ελλήνων μαθητών και μαθητριών στην ηλικία των 15 ετών δεν μου προκαλούν έκπληξη – θα έλεγα τα βρίσκω απόλυτα φυσιολογικά, όπως και τα παλαιότερα αποτελέσματα για τη γνώση και κατανόηση επιστημονικών και μαθηματικών εννοιών και προβλημάτων.

Για να αλλάξει αυτή η εικόνα θα πρέπει το εκπαιδευτικό μας σύστημα να δημιουργεί τις συνθήκες για την ανάπτυξη της δημιουργικής σκέψης – κάτι το οποίο δεν κάνει μέχρι σήμερα. Θα πρέπει να δίνει την ευκαιρία στους μαθητές να συμμετέχουν σε εκπαιδευτικές δραστηριότητες, άμεσα συνδεδεμένες με την καθημερινότητα τους, στις οποίες καλούνται να αναζητήσουν λύσεις σε πολύπλοκα προβλήματα, να κατανοήσουν βαθιά έννοιες και φαινόμενα, να επικοινωνήσουν με ποικίλα μέσα τα ευρήματα και τις λύσεις που προτείνουν. Θα πρέπει να τους δίνεται η δυνατότητα να εκφραστούν δημιουργικά.

Θα πρέπει, επίσης, οι δραστηριότητες αυτές να μην είναι μεμονωμένες και ευκαιριακές αλλά να λαμβάνουν χώρα για μεγάλο χρονικό διάστημα ώστε οι μαθητές να έχουν την ευκαιρία να αναδείξουν όλες τις πτυχές της δημιουργικότητάς τους. Τέλος, θα πρέπει να είναι διαθέσιμα κατάλληλα εργαλεία που καταγράφουν συστηματικά τις αλλαγές στη δημιουργική σκέψη μαθητών και μαθητριών.

Θα μπορούσε κανείς να πει πως ο θεσμός των εργαστηρίων δεξιοτήτων επιχειρεί να προσφέρει ένα πλαίσιο εφαρμογής των παραπάνω. Κατά τη γνώμη μου, το δυναμικό της παρέμβασης αυτής χάνεται στο αυστηρό πλαίσιο εφαρμογής (45 λεπτά την εβδομάδα, τέσσερις θεματικοί κύκλοι ασύνδετοι μεταξύ τους), στο φτωχό περιεχόμενο (δεκάδες προτάσεις προερχόμενες από φορείς που δεν γνωρίζουν τη σχολική πραγματικότητα αλλά και δεν έχουν τη γνώση να σχεδιάσουν δημιουργικές δραστηριότητες – χάνεται το «σήμα» μέσα σε τόσο «θόρυβο») και το ανύπαρκτο πλαίσιο αξιολόγησης (μετράμε το εύκολο και όχι το σημαντικό που είναι έτσι και αλλιώς πολύ πιο δύσκολο να μετρηθεί) των συγκεκριμένων δεξιοτήτων που τα εργαστήρια (σύμφωνα με τον τίτλο τους) θα έπρεπε να προωθούν. Το τελευταίο αποδεικνύει και την έλλειψη γνώσης στον σχεδιασμό του περιεχομένου.

Ωστόσο, για να μην ακουστώ αρνητικός, για πολλά χρόνια, σε συνεργασία με δεκάδες εκπαιδευτικούς, σχεδιάζουμε δράσεις που βοηθούν τους μαθητές να αναδείξουν τη δημιουργικότητά τους, να επιλύουν σύνθετα προβλήματα και να αναπτύσσουν δημιουργική και κριτική σκέψη. Διαμορφώνουμε ένα Ανοικτό Σχολικό Περιβάλλον, έναν οργανισμό σε συνεχή αλληλεπίδραση με την κοινωνία, τις ανάγκες και τα προβλήματά της, ένα σχολείο που δεν είναι απομονωμένο νησί, αλλά μέσω μίας διαρκούς ώσμωσης λαμβάνει τα μηνύματα των καιρών και αντιδρά ανάλογα.

Βιομιμητική και Λύσεις Εμπνευσμένες από τη Φύση (η Φύση ως πηγή έμπνευσης), Ενεργειακά Αποδοτικά Σχολικά Κτήρια (το σχολικό κτήριο σαν εργαστήριο), Από τον Σχολικό Κήπο στη Σχολική Καντίνα και τα βιώσιμα συστήματα διατροφής (από τη φάρμα στο πιρούνι μας), Σχολικοί Σεισμογράφοι και η ηχοποίηση των σεισμών (ακούγοντας τους ήχους της γης), είναι μόνο μερικές από τις δράσεις που υλοποιούμε και ανοικτά μοιραζόμαστε με όλους. Ταυτόχρονα με βαθμονομημένα εργαλεία αξιολογούμε αυτό που έχει σημασία (και όχι αυτό που είναι εύκολο να μετρήσουμε) καταγράφοντας την προστιθέμενη αξία αυτών των δράσεων στην ανάπτυξη βασικών δεξιοτήτων.

Το μονοπάτι είναι εκεί, ανηφορικό και δύσκολο. Πολλές συγκρούσεις και αντιδράσεις περιμένουν όποιον το ακολουθήσει. Οδηγεί όμως σε καλύτερα εκπαιδευτικά αποτελέσματα, στη δημιουργία πολιτών με κριτική και δημιουργική σκέψη. Το ζήτημα είναι ποιος έχει το θάρρος να το ακολουθήσει.

Από την απομνημόνευση στην εφαρμοσμένη φαντασία

Κατερίνα Σκαλτσά
Χημικός, καθηγήτρια δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης

“Οι εκπαιδευτικοί έχουν εγκλωβιστεί στα δεσμά της κοινωνικής απαξίωσης και της χαμηλής επαγγελματικής αυτοεκτίμησης”

Τα αποτελέσματα της έρευνας PISA για το 2022 έδειξαν ότι οι 15χρονοι/ες μαθητές/τριες στην Ελλάδα σημείωσαν χαμηλότερες επιδόσεις στη δημιουργική σκέψη σε σύγκριση με τον μέσο όρο των χωρών του ΟΟΣΑ. Αυτά τα αποτελέσματα αναδεικνύουν την υστέρηση που παρουσιάζει το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα στην ανάπτυξη μιας βασικής δεξιότητας του 21ου αιώνα και, συνεπώς, την ανάγκη για σημαντικές αλλαγές στο άμεσο μέλλον.

Είναι γνωστό πως το αναλυτικό πρόγραμμα σπουδών, τόσο στο Γυμνάσιο αλλά ειδικά στο Λύκειο, δίνει μεγάλη και μονομερή έμφαση στην απομνημόνευση και στην αλγοριθμική προσέγγιση επίλυσης προβλημάτων. Ο τρόπος διδασκαλίας δεν είναι, επομένως, προσανατολισμένος στην ανάπτυξη της κριτικής σκέψης και στη δημιουργία πρωτότυπων και ποικίλων ιδεών, κάτι που προϋποθέτει την ανάπτυξη της φαντασίας μέσω της οποίας παράγονται νέες ιδέες που μπορούν να εφαρμοστούν ως καινοτόμες πρακτικές. Θα μπορούσε να ειπωθεί ότι αυτό οφείλεται στην έλλειψη ποικίλων ερεθισμάτων μέσα στο σχολείο και σε μια μυωπική εμμονή στα βασικά μαθήματα: Γλώσσα, Μαθηματικά, Φυσικές Επιστήμες.

Για να βελτιωθεί η επίδοση στα παραπάνω μαθήματα, απαιτείται, όμως, ο εμπλουτισμός των προγραμμάτων σπουδών με περισσότερα μαθήματα γενικής παιδείας που μπορούν να αξιοποιήσουν τις ιδιαίτερες κλίσεις των μαθητών και έτσι να προαχθεί η δημιουργική τους σκέψη, η οποία μπορεί να οδηγήσει στην αντιμετώπιση και στην επίλυση πραγματικών προβλημάτων.

Από την άλλη μεριά, οι εκπαιδευτικοί, στην πλειοψηφία τους, φαίνεται να μην διαθέτουν ισχυρά αντανακλαστικά προσαρμογής στις μαθησιακές ανάγκες και τα ενδιαφέροντα των μαθητών τους. Αυτό αντικατοπτρίζεται και στην περιορισμένη ανταπόκρισή τους σε επιμορφωτικά προγράμματα, η οποία με τη σειρά της οφείλεται στην απουσία κινήτρων καθώς και σε ελλείψεις σε σύγχρονα μέσα μάθησης και υλικοτεχνικής υποδομής στα σχολεία, στη μεγάλη επιβάρυνση των εκπαιδευτικών με γραφειοκρατικές διαδικασίες καθώς και στις αντικειμενικά χαμηλές αμοιβές τους.

Σημαντικό ρόλο παίζει, επίσης, το στρες της επιβίωσης για τη μέση ελληνική οικογένεια, το ενδιαφέρον της οποίας στρέφεται σχεδόν αποκλειστικά στην επιτυχία των παιδιών στις Πανελλήνιες εξετάσεις – έναν υπερεκτιμημένο θεσμό στην ελληνική κοινωνία.

Η αντιμετώπιση των παραπάνω ζητημάτων απαιτεί μια ολιστική προσέγγιση που περιλαμβάνει τα νέα αναλυτικά προγράμματα και την αποτελεσματική εφαρμογή τους, την αναβάθμιση της γενικής παιδείας, τη συστηματική επιμόρφωση των καθηγητών, και την προσπάθεια διασύνδεσης του σχολείου με την κοινωνία, λαμβάνοντας υπόψη κοινωνικοοικονομικά και πολιτισμικά χαρακτηριστικά που επηρεάζουν όχι μόνο τις επιδόσεις των μαθητών στο PISA αλλά και την ευρύτερη κινητικότητα της ελληνικής κοινωνίας.

Τέλος, η χαμηλή χρηματοδότηση της εκπαίδευσης –ένα διαχρονικό φαινόμενο στην Ελλάδα– συντηρεί την αντίληψη ότι το σχολείο δεν αποτελεί υψηλή προτεραιότητα του κράτους, με αποτέλεσμα οι εκπαιδευτικοί να έχουν εγκλωβιστεί εδώ και πολλά χρόνια στα δεσμά της κοινωνικής απαξίωσης και της χαμηλής επαγγελματικής αυτοεκτίμησης· το ακριβώς αντίθετο με αυτό που βίωσα στην Ολλανδία, όπου είχα την ευκαιρία να συνεργαστώ με ένα συνηθισμένο δημόσιο σχολείο.

Ενισχύοντας την αυτοπεποίθηση των κοριτσιών σε ένα ισότιμο και συμπεριληπτικό σχολείο

Δρ. Ηρώ Κολιάκου
Επικεφαλής Προγράμματος STEM, Κολλέγιο Ανατόλια

“Είναι ζωτικής σημασίας να ενισχυθεί η αυτοπεποίθηση των κοριτσιών για τις θετικές επιστήμες”

Οι διεθνείς εκπαιδευτικές αξιολογήσεις, όπως η PISA, αποκαλύπτουν συχνά χρόνιες αδυναμίες στα εκπαιδευτικά συστήματα, ωθώντας τις κυβερνήσεις σε μεταρρυθμίσεις. Η μεταρρύθμιση του 2009 για το STEM (Science, Technology, Engineering, and Mathematics) από την κυβέρνηση Ομπάμα στις ΗΠΑ είναι ένα παράδειγμα δράσης για τη βελτίωση των επιδόσεων των μαθητών στις επιστήμες και τα μαθηματικά. Παράλληλα, χώρες όπως η Πορτογαλία και η Πολωνία έχουν δείξει σημαντική πρόοδο μέσω εκπαιδευτικών μεταρρυθμίσεων που βασίζονται στα ευρήματα της PISA.

Στην Ελλάδα, όπως και στην πλειονότητα των χωρών του ΟΟΣΑ, τα αποτελέσματα της PISA 2022 δείχνουν ότι τα κορίτσια υπερέχουν σε δημιουργική σκέψη σε σχέση με τα αγόρια, αμφισβητώντας τα παραδοσιακά στερεότυπα. Αυτό το εύρημα είναι σημαντικό και μετρήσιμο και συμβαδίζει με πρόσφατη έρευνα, η οποία επικεντρώθηκε στη μείωση του χάσματος των φύλων στους τομείς STEM. Η έρευνα αυτή αναδεικνύει ότι οι γυναίκες τείνουν να έχουν χαμηλότερη αυτοπεποίθηση και ενδιαφέρον για τις θετικές επιστήμες, παρά τις ισάξιες ικανότητές τους με τους άνδρες. Είναι ζωτικής σημασίας να ενισχυθεί η αυτοπεποίθηση των κοριτσιών και να εκπαιδευτούν και τα αγόρια ώστε να προαχθεί η ισότητα και η συμπερίληψη στο σχολικό περιβάλλον.

Παράλληλα, είναι ανησυχητικό ότι πολλοί μαθητές/τριες στην Ελλάδα δεν πιστεύουν ότι μπορούν να βελτιώσουν τη δημιουργικότητά τους. Το 64% θεωρεί τη δημιουργικότητα ως ένα αμετάβλητο χαρακτηριστικό, ενώ το 25% δυσκολεύεται να χρησιμοποιήσει τη φαντασία του. Αυτό υποδεικνύει την ανάγκη για καλύτερη εκπαίδευση των εκπαιδευτικών σε μεθόδους που ενθαρρύνουν τη δημιουργική σκέψη. Το πρόβλημα αυτό μπορεί να απορρέει από μαθησιακά κενά και από κενά κοινωνικοποίησης που προκλήθηκαν κατά την περίοδο του εγκλεισμού λόγω της πανδημίας του COVID-19.

Σήμερα, η ενσωμάτωση πρακτικών δραστηριοτήτων που συνδέονται με τον πραγματικό κόσμο είναι πιο σημαντική από ποτέ για να εμπνεύσουμε τους μαθητές/τριες να γίνουν καινοτόμοι λύτες προβλημάτων. Ενθαρρύνοντας την ισότητα και τη συνεργασία στην τάξη, διασφαλίζεται ότι όλα τα παιδιά έχουν την ευκαιρία να αναπτύξουν τις δεξιότητές τους και να προετοιμαστούν για τις μελλοντικές προκλήσεις. Με αυτήν την προσέγγιση, μπορούμε να καλλιεργήσουμε μια γενιά καινοτόμων, δημιουργικών και κριτικά σκεπτόμενων πολιτών.