Ήταν το κρυφό σχολειό ιδιωτικό πανεπιστήμιο;

Έπρεπε να περιμένουμε τη νομοθεσία για τα ιδιωτικά πανεπιστήμια για να «μάθουμε» ότι και η Ακαδημία του Πλάτωνα και η Ιόνιος Ακαδημία και το Πάντειο Πανεπιστήμιο και ποιος ξέρει πόσα ακόμη ιδρύματα πανεπιστημιακής εκπαίδευσης στο διάβα των αιώνων υπήρξαν «ιδιωτικά»!

Πριν από το 2024 δεν υπάρχει καμία ιστορία της ελληνικής εκπαίδευσης που να παρουσιάζει αυτή την άποψη που εμφανίστηκε εσχάτως στο πλαίσιο διαφημιστικής εκδήλωσης γνωστού κολεγίου και γνωστού ΙΕΚ. Τι συνέβη λοιπόν; Ανακαλύψαμε ξαφνικά άγνωστα ιστορικά τεκμήρια; Έκαναν λάθος γράφοντας βιβλία και άρθρα επί δύο τουλάχιστον αιώνες οι ιστορικοί της εκπαίδευσης; Βεβαίως και όχι. Απλώς για μια ακόμη φορά βρισκόμαστε ενώπιον της διαστρέβλωσης των ιστορικών δεδομένων και της αναχρονιστικής ανάγνωσης του παρελθόντος.

Σε εποχές που δεν υπήρχε κεντρική εξουσία με τη μορφή του σύγχρονου δυτικού τύπου κράτους, οι όροι «δημόσιο» και «ιδιωτικό» είχαν τελείως διαφορετικό περιεχόμενο από ό,τι σήμερα. Είναι ενδιαφέρον λοιπόν ότι τα υπό ίδρυση ιδιωτικά πανεπιστήμια αναζητούν ηθική νομιμοποίηση σε ένα επινοημένο και κατασκευασμένο παρελθόν.

Χρειάζονται κι αυτά να φτιάξουν τη δική τους «ιστορία», μια ιστορία που δεν μπορεί να αναζητηθεί στο δικό τους παρελθόν αλλά στο κύρος και την αίγλη πανεπιστημιακών ιδρυμάτων όπως η Ιόνιος Ακαδημία, την οποία καταχρηστικά απεικονίζουν στη διαφημιστική τους αφίσα. Το Ιόνιο Πανεπιστήμιο, με μια εμπεριστατωμένη ανακοίνωση, αποκατέστησε τα γεγονότα απαντώντας στην ιδεολογική χρήση της ιστορίας.

Ας ξεκινήσουμε λοιπόν με κάποιες διευκρινίσεις. Το γεγονός ότι εκπαιδευτικά ιδρύματα χρηματοδοτούνταν από Έλληνες ή ξένους ευεργέτες δεν τα καθιστά ιδιωτικά, όπως νοούνται σήμερα δηλ. με την έννοια ότι υπάρχει μια ελεύθερη αγορά ανώτατης εκπαίδευσης, ότι οι φοιτητές πληρώνουν για τη φοίτησή τους και ότι οι ιδιώτες ιδιοκτήτες των εκπαιδευτηρίων αποκομίζουν κέρδη.

Πριν από την Ελληνική Επανάσταση, τα σχολεία κάθε βαθμίδας χρηματοδοτούνταν από τις κοινότητες και τους εμπόρους, με στόχο τη χειραφέτηση και την πρόοδο του ελληνικού έθνους μέσω της παιδείας. Όσοι τότε στήριζαν οικονομικά την ίδρυση και τη λειτουργία εκπαιδευτηρίων θεωρούσαν ότι η εκπαίδευση δεν μπορεί να είναι προνόμιο μιας κοινωνικής ελίτ αλλά κοινό αγαθό για όλα τα μέλη του έθνους.

Στη διάρκεια της Επανάστασης, δόθηκε ύψιστη προτεραιότητα στην εκπαίδευση: στο ελεύθερο κράτος που οραματίζονταν οι Έλληνες, το δικαίωμα στη μόρφωση θα ήταν συνταγματικά κατοχυρωμένο και η εκπαίδευση θα απέβλεπε στη διαμόρφωση ελεύθερων πολιτών που θα είχαν συνείδηση τόσο των καθηκόντων όσο και των δικαιωμάτων τους. Εξάλλου η οργάνωση της εκπαίδευσης και η διάδοση των σχολείων εμφανίζονταν ως καθήκον της κεντρικής εκκοσμικευμένης εξουσίας, όχι της ιδιωτικής πρωτοβουλίας.

Μετά την ίδρυση του κράτους, η έλλειψη πόρων καθιστούσε αναγκαία την προσφυγή σε ιδιωτικές χρηματοδοτήσεις αλλά όχι για την εξασφάλιση ιδιωτικού κέρδους. Αντιθέτως, επρόκειτο για κοινωφελείς δράσεις εύπορων Ελλήνων ή και συλλογικοτήτων, όπως του φιλεκπαιδευτικού σωματείου «Εκπαιδευτική Αναγέννησις» από το οποίο προήλθε η πρωτοβουλία για την μετέπειτα Πάντειο Σχολή.

Οι δύο οραματιστές ιδρυτές μιας Σχολής Πολιτικών Επιστημών, ο Γεώργιος Φραγκούδης και ο Αλέξανδρος Πάντος, ούτε καν είχαν διανοηθεί να ιδρύσουν ιδιωτικό πανεπιστήμιο. Ο Πάντος άφησε, με τη διαθήκη του, όλη του την περιουσία για μια δημόσια σχολή πολιτικών επιστημών και ο Φραγκούδης έκανε τεράστια εκστρατεία για δωρεές ώστε να αγοραστεί οικόπεδο και να ανεγερθεί το πρώτο κτήριο της Σχολής στην οδό Συγγρού. Ο ίδιος ο Ελευθέριος Βενιζέλος έδωσε 200 αγγλικές λίρες για τον σκοπό αυτό.

Για το πώς αντιλαμβάνονταν το πανεπιστήμιο αρκεί η παρακάτω παράγραφος από τη διαθήκη του Πάντου: «Παρακαλώ να ονομασθή Πάντειος, διότι θα είναι δι’εμέ μια ευχαρίστησις  να γνωρίζω από τούδε ότι οι φοιτώντες εις της Σχολήν αυτήν θα λαμβάνουν αφορμήν να σκέπτωνται ότι ο ιδρυτής της Σχολής των ήτον σχεδόν συνομήλικός των, ότι εσπούδαζε και αυτός πολιτικάς επιστήμας, ότι προώριζε τον εαυτόν του δια τον αυτόν με αυτούς σκοπόν, την εξυπηρέτησιν της πατρίδος, ονειροπολών και αυτός να αναδειχθή.»

Βεβαίως η ιστορική ακρίβεια δεν είναι προϋπόθεση για διαφημιστικές εκστρατείες που έχουν ως στόχο την προσέλκυση υποψήφιων φοιτητών σε ιδρύματα που δεν μπορούν να ανταγωνιστούν τα ελληνικά δημόσια πανεπιστήμια, με την ακαδημαϊκή τους παράδοση και το υψηλό κύρος των σπουδών που παρέχουν.

Ωστόσο, είναι απαραίτητο να επισημαίνονται οι διαστρεβλώσεις και οι ιδεολογικές χρήσεις της ιστορίας γιατί μπορούν να παραπλανήσουν ένα κοινό που δεν οφείλει να έχει εξειδικευμένες ιστορικές γνώσεις. Αυτό είναι το δικό μας χρέος. Αλλιώς, θα ιδιωτικοποιήσουμε όλη μας την εκπαιδευτική ιστορία βαφτίζοντας ιδιωτικό κάθε είδους σχολείο, πραγματικό ή φανταστικό, μέχρι και το κρυφό σχολειό!

*Η Χριστίνα Κουλούρη είναι Καθηγήτρια Ιστορίας, Πρύτανις Παντείου Πανεπιστημίου