Το μάθημα των Θρησκευτικών και η καθοριστική λέξη για την απαλλαγή

Το καλοκαίρι του 2017 ορισμένοι γονείς μου ανέθεσαν την εντολή να προσβάλω δικαστικά τα νέα – τότε – προγράμματα σπουδών του μαθήματος των θρησκευτικών, τα οποία περιλάμβαναν σε μεγάλο μέρος ομολογιακές αναφορές στην επικρατούσα θρησκεία. Σύμφωνα με ανακοίνωση μάλιστα του αρμόδιου Μητροπολίτη, ειδική επιτροπή της Ιεράς Συνόδου είχε επισκεφθεί επτά (7) φορές το Ινστιτούτο Εκπαιδευτικής Πολιτικής και είχε επιβάλλει ακόμη και διαγραφές κεφαλαίων από τα ετοιμαζόμενα μαθήματα των θρησκευτικών, με αποτέλεσμα κατά ποσοστό 82% το μάθημα στο δημοτικό σχολείο να είναι ομολογιακό.

Το Συμβούλιο της Επικρατείας ανέβαλε έξι (6) φορές εκείνη την δίκη, κατασπαταλώντας όλον τον χρόνο του τρέχοντος τότε σχολικού έτους 2017 – 2018, με αποτέλεσμα να προσφύγουμε στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, θεωρώντας ότι έχουμε εξαντλήσει τα εσωτερικά ένδικα μέσα. Πράγματι, το Ε.Δ.Δ.Α. μας δικαίωσε, το έτος 2019, κρίνοντας με απόφασή του ότι φυσικά και είχαμε εξαντλήσει τα εσωτερικά ένδικα μέσα, αφού το ΣτΕ δεν δίκαζε την υπόθεση εγκαίρως. Ως προς την ουσία του θέματος, το Ε.Δ.Δ.Α. με αυτή την απόφαση (Παπαγεωργίου κ.α. κατα Ελλάδας) καταδίκασε την χώρα μας για παράβαση του δικαιώματος στην εκπαίδευση (!) σε συνδυασμό με το δικαίωμα της ελευθερίας συνείδησης, επειδή οι γονείς που ήθελαν να απαλλαγούν τα παιδιά τους ήταν υποχρεωμένοι, με βάση την εγκύκλιο του τότε υπουργού Ανδρέα Λοβέρδου, στην οποία ο υπουργός Παιδείας Κώστας Γαβρόγλου προσέδωσε κύρος υπουργικής απόφασης το 2018, να δηλώνουν ότι “δεν είναι Χριστιανοί Ορθόδοξοι”. Το Ε.Δ.Δ.Α. έκρινε ότι η απαλλαγή από το μάθημα των θρησκευτικών πρέπει να γίνεται χωρίς άμεση ή έμμεση αποκάλυψη δεδομένων θρησκευτικών πεποιθήσεων.

Το ίδιο έτος, το 2019, εκπροσώπησα την Ένωση Αθέων στην καταγγελία που είχε υποβάλει στην Αρχή Προστασίας Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα, με αίτημα να μην αναγράφεται το θρήσκευμα στη βάση δεδομένων “myschool”, να μην αναγράφεται στα απολυτήρια του σχολείου και να μην δηλώνεται άμεσα ή έμμεσα στην δήλωση απαλλαγής μαθητών από το μάθημα των θρησκευτικών. Η Αρχή με την απόφαση 28/2019 έκρινε ότι το θρήσκευμα δεν υπάρχει κανένας λόγος να καταχωρίζεται στα σχολικά αρχεία και ότι η δήλωση απαλλαγής έπρεπε να γίνεται με επίκληση, γενικά “λόγων συνειδήσεως” κι όχι “λόγω θρησκευτικής συνείδησης” που καθιστά το δεδομένο ευαίσθητο και συνιστά έμμεση αποκάλυψη θρησκεύματος, ενώ αυτό απαγορεύεται από το Ε.Δ.Δ.Α.

Το Συμβούλιο της Επικρατείας, με αποφάσεις του το έτος 2018 και 2019 έκρινε ότι το μάθημα των θρησκευτικών πρέπει να είναι ομολογιακό, δηλαδή να απηχεί τα διδάγματα της ορθόδοξης χριστιανικής διδασκαλίας κι ότι οι “αλλόθρησκοι”, “αλλόδοξοι” και “άθεοι” έχουν δικαίωμα απαλλαγής με δήλωση που επικαλούνται “λόγους θρησκευτικής συνείδησης”. Μετά από αυτές τις παρεμπίπτουσες κρίσεις του ΣτΕ, οι οποίες δεν είναι δεσμευτικές αλλά ενδεικτικές ως προς το περιεχόμενο της δήλωσης, ένας μαθητής και οι γονείς του προσέφυγαν και πάλι στην Αρχή Προστασίας Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα, καταγγέλλοντας ότι το σχολείο τον υποχρεώνει να επικαλεστεί “λόγους θρησκευτικής συνείδησης” για να απαλλαγεί από το μάθημα. Επίσης είχε ψηφιστεί και ο νόμος που επέβαλε υποχρεωτική αναγραφή της “διαγωγής” στο απολυτήριο, οπότε το προσβάλαμε και αυτό ως αντίθετο στην νομοθεσία περί προσωπικών δεδομένων. Η Αρχή με την απόφαση 32/2020 έκρινε δεκτή την προσφυγή και τόνισε ότι η ενδεικτική διατύπωση που προτείνει το ΣτΕ δεν βρίσκεται σε σχέση έντασης με την δεσμευτική, από πλευράς προσωπικών δεδομένων, διατύπωση “για λόγους συνείδησης” που είναι προτιμητέα κανονιστικά. Καθόσον ο Γενικός Κανονισμός (ΕΕ) 2016/679 περί Προστασίας Δεδομένων επιβάλλει την αρχή της “ελαχιστοποίησης των δεδομένων”, δηλαδή να συλλέγονται όσο το δυνατόν λιγότερα ενόψει του εκάστοτε επιδιωκόμενου σκοπού, δεν επιτρέπεται δήλωση “για λόγους θρησκευτικής συνείδησης”, αλλά αρκεί ο γενικότερος όρος “για λόγους συνείδησης”. Γι’ αυτό και η Αρχή με την ίδια απόφαση, εφαρμοζοντας την αρχή της ελαχιστοποίησης των δεδομένων έκρινε αντίθετη στο ευρωπαϊκό δίκαιο την αναγραφή της “διαγωγής” και στο σώμα του απολυτηρίου. Αφού η έννοια της συνείδησης περικλείει, εν δυνάμει και την έννοια της θρησκείας, αρκεί αυτη η γενικότερη επίκληση της συνείδησης για την απαλλαγή από τα θρησκευτικά, χωρίς να χρειάζεται να “φακελλωθεί” ότι ο μαθητής έχει άλλο θρήσκευμα. Γιατί, μπορεί και να μην έχει άλλο θρήσκευμα, αλλά για λόγους συνείδησης να αντιτίθεται στην ίδια την διδασκαλία των θρησκευτικών όπως διενεργείται με το συγκεκριμένο πρόγραμμα σπουδών.

Ωστόσο και πάλι το Υπουργείο Παιδείας δεν συμμορφώθηκε με την απόφαση της Αρχής, παρόλο που δεν την προσέβαλε δικαστικά, ενώ είχε το δικαίωμα. Με την εγκύκλιο που εξέδωσε η τότε Υφυπουργός Παιδείας, η απαλλαγή από τα θρησκευτικά για το 2020-2021 θα γινόταν με επίκληση “λόγων θρησκευτικής συνείδησης”! Η εγκύκλιος προσεβλήθη από γονείς και μαθητές στο Συμβούλιο της Επικρατείας, το οποίο την ακύρωσε επειδή το Υπουργείο δεν είχε μεριμνήσει να την δημοσιεύσει στο Φύλλο της Εφημερίδας της Κυβερνήσεως. Την επόμενη χρονιά, η Υπουργός Παιδείας και η Υφυπουργός εξέδωσαν απόφαση για το σχολικό έτος 2021 – 2022 που δημοσιεύθηκε στο ΦΕΚ, αλλά και πάλι αξίωνε την υποβολή αίτησης “για λόγους θρησκευτικής συνείδησης”. Προσβάλαμε για μία ακόμη φορά την υπουργική απόφαση στο Συμβούλιο της Επικρατείας, το οποίο φέτος τον Ιούλιο ακύρωσε την πράξη, επειδή το Υπουργείο δεν είχε λάβει γνωμοδότηση της Αρχής Προστασίας Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα. Παράλληλα, το ΣτΕ διεμήνυσε στο Υπουργείο Παιδείας ότι έχει προθεσμία ένα (1) έτος για να εισάγει το νέο, ισότιμο μάθημα συναφούς περιεχομένου που η Πολιτεία οφείλει να προσφέρει στους μαθητές που απαλλάσσονται από το μάθημα των θρησκευτικών.

Ωστόσο, το Υπουργείο Παιδείας δεν απάντησε ποτέ δημόσια σε αυτή την απόφαση και άφησε τον χρόνο να περνάει μέχρι που σήμερα έχουμε φτάσει στο παραπέντε της έναρξης του σχολικού έτους. Οι γονείς που δικαιώθηκαν από το ΣτΕ έχουν ήδη καταθέσει στην Τριμελή Επιτροπή του ΣτΕ για την Μη Συμμόρφωση της Διοίκησης προς Αποφάσεις της Δικαιοσύνης σχετικές προσφυγές, καταγγέλλοντας ότι το Υπουργείο καθυστερεί να εκδώσει την νέα απόφαση για την διαδικασία απαλλαγής των μαθητών από το μάθημα των θρησκευτικών.

Τελικά μάθαμε ότι  το Υπουργείο Παιδείας υπέβαλε σε σχέδιο την υπουργική απόφαση για την απαλλαγή από τα θρησκευτικά στην Αρχή, η οποία με την γνωμοδότηση 2/2022 ενέμεινε στην κρίση της, ότι η δήλωση πρέπει να γίνεται “για λόγους συνείδησης” κι όχι “για λόγους θρησκευτικής συνείδησης”. Ένα από τα επιχειρήματα της Αρχής είναι ότι και οι χριστιανοί ορθόδοξοι έχουν δικαίωμα απαλλαγής από το μάθημα των θρησκευτικών, επειδή μπορεί να διαφωνούν με το δογματικό περιεχόμενό του, χωρίς όμως να είναι “αλλόδοξοι”, “αλλόθρησκοι” ή άθεοι. Δεν είναι δυνατόν οι Χ.Ο. να μην έχουν το δικαίωμα που κάθε άλλος πολίτης αυτής της χώρας μπορεί να απολαμβάνει. Επομενως, αφού και το άρθρο 9 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου έχει στον τίτλο του αναφορά στην ελευθερία συνείδησης, σκέψης και θρησκεύματος, παρέχοντας και στις τρεις αυτές έννοιες την ίδια ακριβώς νομική ισχύ, έτσι και οι γονείς έχουν υποχρέωση να δηλώνουν την απαλλαγή μόνον “για λόγους συνείδησης”, για να μην δημιουργούνται παρεξηγήσεις ως προς το θρήσκευμά τους. Μάλιστα, η Αρχή αναφέρει ότι και στην καθολικότατη Ιταλία, οι μαθητές απαλλάσσονται από τα (ομολογιακά κι εκεί) θρησκευτικά με απλή δήλωση κι όχι με φανέρωση πεποιθήσεων.

Αυτό πυροδότησε αντιδράσεις από μερίδα των θεολόγων που ισχυρίζονται ότι με αυτόν τον τρόπο το μάθημα θα καταστεί προαιρετικό από υποχρεωτικό. Αυτή η κατηγορία δεν ισχύει, καθόσον όλα τα μαθήματα του σχολικού προγράμματος είναι υποχρεωτικά και μόνο για τρεις περιπτώσεις η νομοθεσία επιτρέπει εξαιρέσεις που δεν αίρουν την υποχρεωτικότητά τους: για την μουσική, για την γυμναστική και για τα θρησκευτικά, για λόγους προστασίας συνταγματικών δικαιωμάτων. Εξάλλου, το δικαίωμα στην παιδεία είναι δικαίωμα, δεν είναι υποχρέωση των πολιτών. Η μόνη υποχρέωση που έχουν οι πολίτες είναι η 9ετής φοίτηση στο σχολείο. Δεν είναι υποχρεωμένοι να θυσιάζουν άλλα συνταγματικά δικαιώματά τους, όπως αυτό της προστασίας προσωπικών δεδομένων, για να ανταποκριθούν στην υποχρέωση της 9ετούς φοίτησης. Όλα τα δικαιώματα πρέπει να εναρμονίζονται πρακτικά: και το δικαίωμα στην εκπαίδευση με το δικαίωμα στην προστασία προσωπικών δεδομένων και με το δικαίωμα σεβασμού της ελεύθερης συνείδησης.

Στις 28.6.2022 εκδόθηκε και η Έκθεση της Διεθνούς Επιτροπής των Ηνωμένων Εθνών για τα Δικαιώματα του Παιδιού. Η Ελλάδα έχει υπογράψει την Διεθνή Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού και η τήρησή της παρακολουθείται σε τακτά χρονικά διαστήματα από το αρμόδιο αυτό όργανο του Ο.Η.Ε. Στην φετινή έκθεση, η Ελλάδα καλείται “να διασφαλισει ότι όλοι οι μαθητές , ανεξάρτητα από το θρήσκευμα ή τις πεποιθήσεις τους ή των γονέων τους μπορούν να απαλλαγούν από το μάθημα των θρησκευτικών”. Αυτό σημαίνει ότι και οι Χριστιανοί Ορθόδοξοι μαθητές (“ή τις πεποιθήσεις τους”!) έχουν δικαίωμα απαλλαγής από το μάθημα των θρησκευτικών, αλλιώς η Ελλάδα παραβιάζει και την Διεθνή Σύμβαση των Δικαιωμάτων του Παιδιού.

Από ώρα σε ώρα αναμένεται η νέα υπουργική απόφαση, όπου θα μάθουμε κατά πόσον το Υπουργείο Παιδείας θα συμμορφωθεί με την κρίση της Αρχής Προστασίας Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα ή εάν θα εμμείνει ζητώντας δήλωση φρονημάτων με  “λόγους θρησκευτικής συνείδησης”.  Διαβάζουμε μια ανακοίνωση της Πανελλήνιας Ένωσης Θεολόγων που προεξαγγέλλει δικαστική προσφυγή σε περίπτωση που το Υπουργείο συμμορφωθεί με την γνωμοδότηση της Αρχής. Εάν βέβαια το Υπουργείο δεν συμμορφωθεί, θα ακολουθήσει δικαστική προσφυγή από την πλευρά των γονέων που επί τόσα χρόνια διεκδικούν απαλλαγή από τα θρησκευτικά χωρίς αποκάλυψη άμεση ή έμμεση των θρησκευτικών πεποιθήσεων.

 Ανάμεσα σε αυτούς τους γονείς είναι και μια μητέρα, μια μονογονεϊκή οικογένεια, που όταν ξεκίνησε αυτή η πενταετής δικαστική περιπέτεια, η κόρη της ήταν στην Δ’ δημοτικού. Ενώ κέρδισε την υπόθεση και στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο, η μητέρα αυτή συνεχίζει να διεκδικεί το αυτονόητο, προσφεύγοντας σε όλες τις παραπάνω δίκες στο ΣτΕ κι ενώ η κόρη της είναι στην Γ’ Γυμνασίου αισιοδοξεί ότι θα τελειώσει το σχολείο, χωρίς να χρειάζεται να παραβιάζονται συνταγματικά δικαιώματά της για να απαλλαγεί από το μάθημα των θρησκευτικών. Είναι θλιβερό για μία (1) λέξη  (“θρησκευτικής”) η Ελληνική Δημοκρατία να ρισκάρει διεθνείς καταδίκες και διασυρμό για παραβιάσεις ανθρώπινων δικαιωμάτων. Εγώ, γι’ αυτή την μητέρα που θέλει το καλύτερο για το παιδί της, θα είμαι εκεί και πάλι, αν χρειαστεί. Και το “εκεί” σημαίνει και υπέρ του Υπουργείου, με άσκηση παρέμβασης τρίτου, εάν συμμορφωθεί με την γνωμοδότηση της Αρχής και την απόφαση προσβάλλει η Πανελλήνια Ένωση Θεολόγων. Εάν όμως η Υπουργός δεν συμμορφωθεί, θα προσφύγουμε και πάλι στο Συμβούλιο της Επικρατείας.

* O Βασίλης Σωτηρόπουλος είναι δικηγόρος