Επικίνδυνοι λαγοκέφαλοι και θαλάσσιοι καύσωνες: Πώς η κλιματική αλλαγή απειλεί τα νερά της Ελλάδας

Σε πρόσφατη έκθεση της Ευρωπαϊκής Υπηρεσίας Περιβάλλοντος, παρουσιάστηκαν 36 κλιματικοί κίνδυνοι που μπορούν να προκαλέσουν σοβαρές συνέπειες στη Νότια Ευρώπη. Η ακραία ζέστη, η μείωση των βροχοπτώσεων και οι έντονες ξηρασίες απειλούν τις θάλασσες της Μεσογείου, με μία σειρά από επαπειλούμενες επιπτώσεις στα νερά που κολυμπάμε, αλλά και στα ψάρια που καταναλώνουμε. Αύξηση της στάθμης αλλά και της θερμοκρασίας του νερού, εισβολή αλλόχθονων-ξενικών ειδών (πχ λαγοκέφαλος στην Ελλάδα) και θαλάσσιοι καύσωνες είναι μερικές από τις σοβαρότερες.

Πόσο κοντά μας βρίσκονται; Αρκεί να υπενθυμίσουμε πως το 2023 ήταν η θερμότερη χρονιά που έχει καταγραφεί και η μέση παγκόσμια θερμοκρασία μεταξύ Φεβρουαρίου 2023 και Ιανουαρίου 2024 ξεπέρασε τα προβιομηχανικά επίπεδα κατά 1,5°C.

Οι Καθηγητές του Πανεπιστημίου Αιγαίου, Δρόσος Κουτσούμπας (Πρόεδρος Τμήματος Ωκεανογραφίας και Θαλασσίων Βιοεπιστημών, Μέλος Επιστημονικής Επιτροπής MedPAN) και Στέλιος Κατσανεβάκης (Καθηγητής Θαλάσσιας Οικολογίας και Βιοποικιλότητας), μιλούν στο NEWS 24/7 για τους κινδύνους που ελλοχεύουν οι έντονες ξηρασίες και η μείωση των Βροχοπτώσεων στα νερά της Μεσογείου και δη της Ελλάδας, απειλώντας τα παράκτια και θαλάσσια οικοσυστήματα, την υγεία του ανθρώπου, την αλιεία και τον τουρισμό.

Κύριε Κουτσούμπα, στην έκθεση της Ευρωπαϊκής Υπηρεσίας Περιβάλλοντος τονίζεται ο κίνδυνος για ενδεχόμενη σημαντική μείωση των βροχοπτώσεων και για έντονες ξηρασίες στη Νότια Ευρώπη. Τι επιπτώσεις θα έχει μία τέτοια εξέλιξη για τις θάλασσες της Μεσογείου;

“Η ενδεχόμενη σημαντική μείωση των βροχοπτώσεων και οι έντονες ξηρασίες στη Νότια Ευρώπη που προβλέπονται από την επιστημονική κοινότητα για τα επόμενα χρόνια είναι σαφές ότι θα συμβάλουν έτι περαιτέρω στην ένταση του φαινομένου της κλιματικής αλλαγής που αποτελεί μια από τις μεγαλύτερες απειλές για τις θάλασσες της Μεσογείου (π.χ. αύξηση της θερμοκρασίας του νερού, μείωση του pH του θαλασσινού νερού, θαλάσσιοι καύσωνες, άνοδος της θαλάσσιας στάθμης). Η κλιματική αλλαγή έχει ήδη σοβαρές συνέπειες για τον άνθρωπο, αλλά και την Βιοποικιλότητα (θαλάσσια χλωρίδα και πανίδα και ιδιαίτερα τα προστατευόμενα είδη, και τα παράκτια και θαλάσσια οικοσυστήματα) στη Μεσόγειο και τις Ελληνικές Θάλασσες”.

Το 2023 ήταν η θερμότερη χρονιά που έχει καταγραφεί. Πώς η αύξηση της θερμοκρασίας επηρεάζει το θαλασσινό νερό και τι συνέπειες έχει για τα θαλάσσια οικοσυστήματα και την υγεία του ανθρώπου; Πόσο υπαρκτός και άμεσος είναι ο κίνδυνος για τις ελληνικές θάλασσες;

“Η αύξηση της θερμοκρασίας επηρεάζει το θαλασσινό νερό και έχει αρνητικές συνέπειες για τα θαλάσσια οικοσυστήματα και την υγεία του ανθρώπου που μπορούν συνοπτικά να αποτυπωθούν στα παρακάτω κύρια σημεία:

• Αύξηση της θερμοκρασίας του νερού: τα τελευταία 25 χρόνια έχει υπάρξει μια αύξηση της Θερμοκρασίας των νερών της Μεσογείου κατά περίπου 1.5^οC την τελευταία εικοσιπενταετία οδηγώντας στην ‘τροπικοποίηση’ της Μεσογείου (Mediterranean Tropicalazation) που έχει ως αποτέλεσμα την εισβολή μεγάλου αριθμού ξενικών – αλλόχθονων ειδών (Βιολογικοί Εισβολείς) στην Μεσόγειο δημιουργώντας προβλήματα στους πληθυσμούς των αυτόχθονων ειδών του θαλάσσιου βιόκοσμου και τα ενδιαιτήματά τους , αλλά και στον άνθρωπο (Υγεία – π.χ. Λαγοκέφαλος, Μέδουσες, Λεονταρόψαρο; Αλιεία – μείωση αλιευμάτων αυτόχθονων ειδών)
• Μείωση του pH του θαλασσινού νερού-αύξηση οξύτητας: οι προσθήκες CO₂ στην ατμόσφαιρα αυξάνουν το διαλυμένο CO₂ αυξάνοντας τελικά την οξύτητα στους Ωκεανούς. Η αύξηση της οξύτητας των νερών της Μεσογείου (οξίνηση της θάλασσας επηρεάζει αρνητικά την ασβεστοποίηση πολλών θαλάσσιων οργανισμών που ποικίλουν από Πλαγκτονικούς Οργανισμούς έως Μαλάκια και Κοράλλια (οργανισμοί που ο σκελετός τους περιέχει Ανθρακικό Ασβέστιο)
• Θαλάσσιοι καύσωνες: Η διατήρηση για μεγάλο χρονικό διάστημα πολύ υψηλών τιμών θερμοκρασίας στα νερά της Μεσογείου – θαλάσσιοι καύσωνες, έχει πολλαπλές αρνητικές συνέπειες στους θαλάσσιους οργανισμούς όπως μείωση ανθεκτικότητας σε παθογόνους μικρο-οργανισμούς – αύξηση ασθενειών (π.χ. μαζική θνησιμότητα Πίνας, ασθένειες σε Ψάρια/φυσικοί πληθυσμοί αλλά και εκτρεφόμενα ψάρια σε Μονάδες Υδατοκαλλιεργειών, μερική θνησιμότητα σε Ασβεστώδη Μακροφύκη, Σπόγγους, Κοράλλια/Γοργονίες, Σκληρακτίνια), λεύκανση Κοραλλιών.
• Αύξηση Στάθμης της θάλασσας: Η αύξηση της στάθμης της θάλασσας έχει ως αποτέλεσμα την διάβρωση σε παραλίες και την μείωση της έκτασης που αυτές καταλαμβάνουν δημιουργώντας με τον τρόπο αυτό προβλήματα τόσο στα είδη και τους οικοτόπους που αυτές φιλοξενούν (π.χ. οικότοποι αμμοθινών – βιοκοινότητες, μείωση βιοτόπων αναπαραγωγής και ωοτοκίας Θαλάσσιας Χελώνας Caretta caretta), όσο και στον άνθρωπο (μείωση διαθέσιμης παραλίας – Τουρισμός). Η απώλεια παραλιών συχνά οδηγεί, σε πολλές περιοχές της Μεσογείου ήδη, στην ανάπτυξη τεχνητών μέτρων προστασίας – κυματοθραύστες”.

Μπορείτε να κάνετε μία εκτίμηση για τους κινδύνους που θα έχει για τις θάλασσες της Μεσογείου το ενδεχόμενο να μην “πιάσουμε” τους μακροπρόθεσμους κλιματικούς στόχους που έχουν τεθεί σε ενωσιακό και διεθνές επίπεδο;

“Στο πολύ πιθανό (δυστυχώς) ενδεχόμενο να μην “πιάσουμε” τους μακροπρόθεσμους κλιματικούς στόχους που έχουν τεθεί σε επίπεδο ΕΕ και διεθνές επίπεδο, τότε όλες οι αρνητικές συνέπειες που καταγράφηκαν παραπάνω θα έχουν πολλαπλάσιες συνέπειες, ιδιαίτερα αν ληφθεί υπόψη ότι, εκτός από την πίεση στον Πλανήτη Γη εξαιτίας του φαινομένου της Κλιματικής Αλλαγής, υπάρχει μια σειρά από πολλές άλλες ανθρωπογενείς δραστηριότητες στην Μεσόγειο (π.χ. αύξηση ναυσιπλοΐας, ρύπανση, υπεραλίευση, εξόρυξη υδρογονανθράκων, καταστροφή-κατακερματισμός ενδιαιτημάτων για ‘αναπτυξιακούς’ σκοπούς) που δρουν ‘συνεργιστικά’  οδηγώντας στην περαιτέρω μεγέθυνση των επιπτώσεων ιδιαίτερα στην παράκτια ζώνη. Για τους λόγους αυτούς είναι επιτακτική ανάγκη να ληφθούν άμεσα διαχειριστικά μέτρα που θα σχετίζονται με την προστασία του περιβάλλοντος και της βιοποικιλότητας σε συνδυασμό με πολιτικές βιώσιμης ανάπτυξης. Στα μέτρα αυτά καθοριστικής σημασίας είναι η περαιτέρω ανάπτυξη και δημιουργία Δικτύου Θαλάσσιων Προστατευόμενων Περιοχών στη Μεσόγειο (από 7.7% σήμερα σε 30% το 2030 – ‘The Ocean Dimension of the 2030 Agenda: Conservation and Sustainable Use of the Ocean, Seas, and Marine Resources for Sustainable Development’)”.

Τουλάχιστον 1.000 ξενικά είδη στη Μεσόγειο – Ποια απειλούν την Ελλάδα

Την ίδια ώρα, όπως μας εξηγεί ο κ. Κατσανεβάκης, περίπου 1.000 ξενικά είδη που έχουν “εισβάλει” στα νερά της Μεσογείου. Λαγοκέφαλοι, μέδουσες και άλλα αλλόχθονα είδη με σοβαρές τις επιπτώσεις για τα Οικοσυστήματα, τον θαλάσσιο τουρισμό και την αλιεία.

Κύριε Κατσανεβάκη, θα μπορούσατε να μας διαφωτίσετε σχετικά με την εισβολή ξενικών ειδών στη Μεσόγειο; Ποια ξενικά είδη εμφανίζονται και ποιοι συγκεκριμένοι παράγοντες  έχουν εντείνει το φαινόμενο;

“Υπάρχουν περίπου 1000 είδη που έχουν εισαχθεί στη Μεσόγειο από άλλες θάλασσες. Το μεγαλύτερο ποσοστό αυτών είναι είδη που έχουν μπει από την Ερυθρά Θάλασσα μετά τη διάνοιξη της διώρυγας του Σουέζ. Το δεύτερο πιο σημαντικό μονοπάτι εισαγωγής είναι η ναυτιλία, όπου μέσω του έρματος των πλοίων ή προσκολλημένοι στα ύφαλα πολλοί οργανισμοί έχουν καταφέρει να εγκατασταθούν στη Μεσόγειο. Ακολουθούν οι θαλασσοκαλλιέργειες, όπου οι άνθρωποι έχουν σκόπιμα εισάγει ξενικά είδη για εκτροφή, ενώ αρκετά άλλα είδη έχουν καταφέρει να μπουν ως συνοδά είδη των εισαχθέντων, π.χ. κάποια φύκη που ήταν προσκολλημένα σε εισαγόμενα στρείδια.

Τέλος η αγορά ειδών ενυδρείου, αν και μικρότερης σημασίας, είναι ένα ανερχόμενο μονοπάτι εισαγωγής ξενικών ειδών, καθώς όλο και περισσότεροι άνθρωποι έχουν θαλασσινά ενυδρεία και συχνά απελευθερώνουν στη θάλασσα τα είδη που έχουν όταν μεγαλώσουν πολύ για τις διαστάσεις του ενυδρείου ή όταν τα βαρεθούν.

Συμπερασματικά, τα ξενικά είδη φτάνουν στη Μεσόγειο μέσω των ανθρώπινων παρεμβάσεων (διάνοιξη διώρυγας του Σουέζ) και δραστηριοτήτων (ναυτιλία, θαλασσοκαλλιέργειες, αγορά ενυδρείων) και συμπεριλαμβάνουν όλες τις ταξινομικές ομάδες (ψάρια, ασπόνδυλα, φύκη). Ειδικά για τα είδη της Ερυθράς Θάλασσας που έχουν εισέλθει μέσω της διώρυγας του Σουέζ, τα οποία είναι θερμόφιλα τροπικά είδη, η κλιματική αλλαγή και οι νέες συνθήκες αυξημένων θερμοκρασιών της ανατολικής Μεσογείου ευνοούν σημαντικά την εξάπλωσή τους”.

Υπάρχει σοβαρή απειλή για τις ελληνικές θάλασσες και ποιες είναι οι επιμέρους επιπτώσεις για την υγεία των ανθρώπων, την προστασία της βιοποικιλότητας, αλλά και την εθνική οικονομία και αλιεία;

“Αν και τα περισσότερα ξενικά είδη δεν απειλούν τις ελληνικές θάλασσες, υπάρχουν λίγα ιδιαίτερα προβληματικά είδη. Για παράδειγμα ο λαγοκέφαλος είναι εξαιρετικά επικίνδυνος για ανθρώπινη κατανάλωση, καθώς λόγω της τετραδοτοξίνης που περιέχει μπορεί να οδηγήσει ακόμα και στο θάνατο. Επίσης, με τα κοφτερά δόντια του καταστρέφει τα δίχτυα και τα παραγάδια για να καταναλώσει τα αλιεύματα των ψαράδων. Έχουν σημειωθεί ακόμα και επιθέσεις σε λουόμενους. Η μέδουσα Rhopilema nomadica που έχει εισβάλει μέσω της διώρυγας του Σουέζ, αποκτά μεγάλες συγκεντρώσεις στις ακτές της Λεβαντίνης με σοβαρές επιπτώσεις στον θαλάσσιο τουρισμό, τις δραστηριότητες αναψυχής και την αλιεία. Αν και στην Ελλάδα δε φτάνει ακόμα αυτές τις συγκεντρώσεις, το είδος αναμένεται με την κλιματική αλλαγή να αρχίσει να δημιουργεί προβλήματα και στην Ελλάδα απειλώντας την τουριστική βιομηχανία της χώρας. Οι γερμανοί και οι αγριόσαλπες (ξενικά είδη από την Ερυθρά Θάλασσα) έχουν οδηγήσει σε σημαντική υποβάθμιση των υφάλων στις νότιες περιοχές της Ελλάδας λόγω υπερβόσκησης, υποβαθμίζοντάς τους (μετατρέποντας τα υποθαλάσσια δάση σε γυμνά βράχια) και οδηγώντας σε σημαντική μείωση της βιοποικιλότητας”.

Ποιες είναι οι βέλτιστες πρακτικές για τη διαχείριση των εν λόγω θαλάσσιων εισβολέων;

“Στο θαλάσσιο περιβάλλον είναι αδύνατο να εξολοθρευτούν πλήρως πληθυσμοί ξενικών ειδών που έχουν εγκατασταθεί με επιτυχία. Ωστόσο υπάρχουν διαχειριστικά μέτρα που μπορεί να περιορίσουν τον πληθυσμό τους σε χαμηλά επίπεδα και να μειώσουν τις επιπτώσεις τους. Για παράδειγμα, στην Κύπρο το κράτος επιδοτεί τη στοχευμένη αλιεία του λαγοκέφαλου από τους επαγγελματίες αλιείς, όπου τα αλιευμένα άτομα παραδίδονται προς αποτέφρωση. Με αυτόν τον τρόπο έχει επιτευχθεί ο έλεγχος του πληθυσμού και ο περιορισμός των καταστροφών που προκαλεί ο λαγοκέφαλος στην παράκτια αλιεία. Άλλες καλές πρακτικές περιλαμβάνουν την προώθηση της επαγγελματικής και ερασιτεχνικής αλιείας και κατανάλωσης βρώσιμων ειδών (π.χ. λεοντόψαρο, γερμανοί, αγριόσαλπες), την αποκατάσταση των θαλάσσιων οικοσυστημάτων μέσω αποτελεσματικής προστασίας για να αυξηθεί η ανθεκτικότητά τους στις εισβολές, αλλά και τη δημιουργία και εκπαίδευση ομάδων εθελοντών για την οργανωμένη θανάτωση προβληματικών ειδών”.

*Οι δύο διακεκριμένοι Επιστήμονες ανέπτυξαν τα παραπάνω με ακόμη περισσότερες πληροφορίες σε πρόσφατη εκδήλωση της Ελληνικής Εταιρίας Προστασίας της Φύσης, της πρώτης περιβαλλοντικής ΜKO εθνικής εμβέλειας που δραστηριοποιείται στην προστασία απειλουμένων ειδών πανίδας, χλωρίδας και βιοτόπων.

Μπορείτε να παρακολουθήσετε τις ομιλίες τους στο ακόλουθο βίντεο: