Γιάνης Βαρουφάκης: Η Big Tech δεν μπορεί να “ρυθμιστεί”. Μόνο να κοινωνικοποιηθεί!

Από την αυγή του καπιταλισμού, εταιρείες-μαμούθ κυριαρχούν. Τι το καινούργιο φέρνει η Big Tech; Σε τι πραγματικά διαφέρουν οι Google, Amazon, Meta από την Standard Oil της δεκαετίας του 1920, την IBM της δεκαετίας του 1970 ή τη Walmart πιο πρόσφατα; Αν δεν διαφέρουν ουσιαστικά, τότε κατανοώ την συγκρατημένη αισιοδοξία όσων πιστεύουν πως κι η Big Tech μπορεί να ρυθμιστεί -να της μπουν, σε κάποιο βαθμό, τα δύο πόδια σε ένα παπούτσι όπως συνέβη με μεγάλα τραστ στις ΗΠΑ μετά την νομοθέτηση του Νόμου Sherman το 1890– ακριβώς δηλαδή αυτό που πασχίζει να πετύχει, κόντρα στην Amazon και άλλα μεγαθήρια της Big Tech, η Lina Khan, πρόεδρος της Ομοσπονδιακής Επιτροπής Εμπορίου (FTC) των ΗΠΑ. Όμως, οι ελπίδες αυτές είναι φρούδες. Κι αυτό επειδή η Big Tech διαφέρει τόσο ριζικά από τα παραδοσιακά τραστ, τα καρτέλ και τα μονοπώλια που καμία ρυθμιστική αρχή δεν μπορεί, ούτε καν θεωρητικά, να τα βάλει μαζί τους.

Η ελεγειακή περιγραφή του Άνταμ Σμιθ μιας γειτονιάς ή κωμόπολης όπου οικογενειακές επιχειρήσεις (κρεοπωλεία, αρτοποιεία, ζυθοποιεία κλπ) προάγουν το δημόσιο συμφέρον μέσω ενός υγειούς, ηθικού ανταγωνισμού, ποτέ δεν είχε την παραμικρή σχέση με τον υπαρκτό καπιταλισμό. Από την αρχή του καπιταλισμού, κάθε κλάδος (από τις μεταφορές, την ενέργεια και τις τηλεπικοινωνίες μέχρι τα φάρμακα και τα απορρυπαντικά) γρήγορα εξελίχθηκε σε καρτέλ γιγαντιαίων ομίλων. Που και που, περιστασιακά, υπήρξαν πολιτικοί και κρατικοί λειτουργοί που βρήκαν το σθένος να θεσπίσουν και να επιβάλουν αντιμονοπωλιακή νομοθεσία, ακόμα και να «σπάσουν» κάποια από αυτά τα μονοπώλια (π.χ. Standard Oil, ΑΤ&Τ, ΙΒΜ). Γιατί δεν μπορεί να γίνει το ίδιο και με τη Big Tech; Τι την καθιστά μοναδική;

Η αντιμονοπωλιακή νομοθεσία σχεδιάστηκε, αρχικά, για να προστατεύσει τους καταναλωτές από τις υπερβολικές τιμές των μονοπωλίων – τα οποία τις πετύχαιναν μειώνοντας την παραγωγή έως ότου η τιμή σκαρφαλώσει στο επίπεδο που μεγιστοποιούσε το κέρδος του μονοπώλιου σε βάρος των καταναλωτών και των εργαζομένων (των οποίων η απασχόληση μειωνόταν παράλληλα με την παραγωγή). Προφανώς, κάτι τέτοιο είναι εκτός θέματος στην περίπτωση των υπηρεσιών της Big Tech, οι οποίες και δωρεάν είναι και προσφέρονται άπλετα σε κάθε χρήστη που τις θέλει.

Πράγματι, όταν ο πρόεδρος των ΗΠΑ Θίοντορ Ρούσβελτ αποφάσισε να τα βάλει με τον Ροκφέλερ σπάζοντας την Standard Oil σε πολλές, ανεξάρτητες, εταιρείες, το εγχείρημα ήταν τεχνικά απλό, αν και πολιτικά ιδιαίτερα τολμηρό. Αλλά πώς μπορεί κανείς να «σπάσει» την Amazon, το Facebook, το Paypal ή ακόμα και την Airbnb, την Tesla ή την Starlink; Αν μια κυβέρνηση προσπαθούσε, θα ερχόταν αντιμέτωπη με εξαγριωμένους χρήστες, για τους οποίους η παγκόσμια εμβέλεια αυτών των πλατφορμών είναι ο λόγος που τις χρησιμοποιούν.

Αναφέρθηκα πριν στις δωρεάν υπηρεσίες που μας προσφέρουν οι Google, Facebook, Tiktok κλπ. Το ότι είναι δωρεάν για εμάς σημαίνει ότι δεν είμαστε εμείς, ως χρήστες, οι πελάτες τους. Πελάτες τους είναι οι επιχειρήσεις που αναγκάζονται να χρησιμοποιήσουν τους αλγόριθμους της Big Tech για να προσεγγίζουν εμάς, τους χρήστες των υπηρεσιών. Όταν η Amazon χρεώνει υπέρογκα ποσά (έως και 40% της τιμής πώλησης) σε μια επιχείρηση από την οποία αγόρασες ένα ποδήλατο ή ένα γκάτζετ, ουσιαστικά αποσπά από αυτήν μια μορφή γεωπροσόδου, όπως κάνει ο γαιοκτήμονας από τον κολλήγο που δουλεύει την γη. Μόνο που δεν είναι ακριβώς γεωπρόσοδος αλλά… νεφοπρόσοδος: ένα νοίκι για πρόσβαση στο υπολογιστικό νέφος-φέουδο της Amazon.

Αν, σε αυτό το σκηνικό, η αμερικανική κυβέρνηση πάει να τα βάλει με την Amazon για να προστατεύσει τις επιχειρήσεις (το παραδοσιακό κεφάλαιο) τις οποίες εκμεταλλεύεται η Amazon, τότε θα βρει αντίπαλο την κοινή γνώμη (τα εκατομμύρια των χρηστών τους οποίους η Amazon, κι η Big Tech γενικότερα, κινητοποιούν εναντίον της κυβέρνησης). Πρόκειται για μεγάλο πρόβλημα που δεν αντιμετώπισε, στην κόντρα του με τον Ροκφέλερ ο Θίοντορ Ρούσβελτ. Και νάταν μόνο αυτό! Η εξαιρετική δύναμη της Big Tech οφείλεται και σε κάτι άλλο, σε κάτι ακόμα πιο ενισχυτικό για αυτήν.

Σε αυτό το σημείο αξίζει μια διευκρίνιση: Η Big Tech δεν πρέπει να συγχέεται με την High Tech. Κατασκευαστές βιομηχανικών ρομπότ, όπως η ABB, η Kuka, η Kawasaki και η Yaskawa, παράγουν υπέροχα τεχνολογικά θαύματα, αλλά δεν έχουν την εξουσία που έχει η Big Tech πάνω μας. Στις δεκαετίες του ‘60 και του ‘70, με τους ασυναγώνιστους υπολογιστές της η IBM καταδυνάστευε τόσο τον δημόσιο όσο και τον ιδιωτικό τομέα. Η AT&T μονοπωλούσε σχεδόν ολοκληρωτικά τις τηλεφωνικές υπηρεσίες (μέχρι που οι ρυθμιστικές αρχές έσπασαν το μονοπώλιό της το 1984). Αλλά ούτε η IBM ούτε η AT&T είχαν την εξουσία που σήμερα έχει η Big Tech πάνω μας.

Ένας λόγος είναι οι κολοσσιαίες «οικονομίες δικτύου» των διαδικτυακών εταιρειών τύπου WhatsApp, TikTok κλπ. Πιο συγκεκριμένα, με κάθε νέο χρήστη που προσελκύουν, η αξία των υπηρεσιών που σου προσφέρουν (ως παλαιότερο χρήστη) αυξάνεται (π.χ., όταν μπαίνουν κι άλλοι φίλοι σου στο WhatsApp, η αξία της εφαρμογής αυτής μεγαλώνει για σένα). Αυτό δεν ίσχυε για την ΙΒΜ (π.χ., όταν κάποιος άλλος αγόραζε έναν υπολογιστή ΙΒΜ αυτό δεν σου επέτρεπε να κάνεις περισσότερα πράγματα με τον δικό σου ΙΒΜ). Όσο για την περίπτωση της AT&T, διατηρούσε την κυριαρχία επί των πελατών της χρεώνοντας πιο πολλά για κλήση σε πελάτες άλλων εταιρειών. Το μόνο που χρειάστηκε να κάνει το κράτος για να της στερήσει αυτή την κυριαρχία ήταν να περάσει νόμο που επιβάλει την λεγόμενη «διαλειτουργικότητα»: ίδιες τιμές για κλήσεις σε πελάτες άλλων εταιριών. Κάτι που είναι αδύνατον να επιβληθεί στο Χ (Twitter) του Ίλον Μασκ ή στο Facebook του Τζούκερμπεργκ; Γιατί αδύνατον; Επειδή αντίστοιχη νομοθεσία επιβολής της διαλειτουργικότητας θα σήμαινε πως το κράτος τους επιβάλει να μπορείς να μεταφέρεις όλες σου τις αναρτήσεις, τις φωτογραφίες, τα βίντεο, τους φίλους και τους ακολούθους σου από το X και το Facebook απρόσκοπτα σε μια άλλη πλατφόρμα (ας πούμε, το Mastodon) – κάτι τεχνικά αδύνατο, σε αντίθεση με την απλή διαδικασία να επιτρέπεται στους πελάτες της AT&T να καλούν τους πελάτες της Verizon χωρίς επιπλέον χρέωση.

Ακόμη κι αυτό, όμως, (η τεχνική δυσκολία επιβολής της διαλειτουργικότητας η οποία θα έπληττε την μεγάλη εξουσία της Big Tech πάνω μας) δεν είναι η βασική πηγή της εξουσίας της πάνω μας. Μια σύγκριση με τα παραδοσιακά τραστ ή μονοπώλια βοηθά να καταλάβουμε την μοναδικότητα της εξουσίας της Big Tech: Στις αρχές της δεκαετίας του ‘70, η IBM μονοπωλούσε τα υπολογιστικά μέσα με τρόπο που διέφερε ελάχιστα από μονοπωλιακή θέση της Standard Oil ή το μονοπώλιο που είχε το καρτέλ του Ντιτρόιτ στην αμερικανική αγορά αυτοκινήτων. Εκείνο που διαφοροποιεί την Big Tech «γεννήθηκε» τη στιγμή που τα μηχανήματά της απέκτησαν την ικανότητα να επηρεάζουν τον νου μας άμεσα, αυτοματοποιημένα, αλγοριθμικά. Όχι, νεφοκεφάλαιο, όπως ονομάζω τα μηχανήματα της Big Tech δεν απέκτησαν «συνείδηση» (αντίθετα με τον υπερυπολογιστή Skynet στον «Εξολοθρευτή»)! Όχι, έκαναν κάτι πολύ πιο ενδιαφέρον: Με τη βοήθεια έξυπνων αλγορίθμων, μεταμορφώθηκαν από παραχθέντα μέσα παραγωγής σε παραχθέντα μέσα τροποποίησης της συμπεριφοράς μας.

Για σκεφτείτε το: Ως καταναλωτές, το νεφοκεφάλαιο της Big Tech (π.χ. η Alexa της Amazon, η Siri της Apple, ο Google Assistant) μας εκπαιδεύει να το εκπαιδεύουμε να μας προσφέρει καλές συστάσεις για βιβλία, ταινίες, εστιατόρια αλλά και, στη συνέχεια, για σχεδόν ο,τιδήποτε αγοράζουμε. Έτσι, κερδίζει την εμπιστοσύνη μας και, αμέσως, μας πουλάει τα προϊόντα που (μας έπεισε ότι θέλουμε) απευθείας σε εμάς, παρακάμπτοντας όλες τις αγορές. Αυτό δίνει τη τεράστια δύναμη στους ιδιοκτήτες του νεφοκεφαλαίου (στους ιδιοκτήτες της Big Tech) να χρεώνουν τους παραγωγούς προϊόντων προσόδους (ενοίκια πρόσβασης στην Amazon, για παράδειγμα). Στο μεταξύ, εμείς, οι χρήστες, δουλεύουμε δωρεάν (με κάθε scroll, like, share ή σχόλιο) για να αναπληρώνουμε το νεφοκεφάλαιό τους. Όσο για τους προλετάριους στα εργοστάσια και τις αποθήκες, είναι κι αυτοί συνδεδεμένοι με το ίδιο νεφοκεφάλαιο, με συσκευές που φοράνε στον καρπό και τους οδηγούν, σαν ρομπότ, να εργάζονται ταχύτερα υπό το άγρυπνο μάτι του αλγόριθμου.

Στο πλαίσιο αυτού του συστήματος, το οποίο ονομάζω τεχνοφεουδαρχία, οι ρυθμιστικές αρχές έχουν ελάχιστα περιθώρια παρέμβασης προς το συμφέρον μας επειδή έχουμε χάσει τον πλήρη έλεγχο του νου μας! Κάθε προλετάριος «καλωδιώνεται» με, και «διοικείται» από, το νεφοκεφάλαιο κατά τις εργάσιμες ώρες. Κάθε παραγωγός που πρέπει να έχει πρόσβαση στο νεφοκεφάλαιο για να πουλάει τα προϊόντα του, μεταλλάσσεται σε υποτελή της Big Tech την οποία «χρυσώνει» με τεράστιες προσόδους-νοίκια. Όλοι μας εργαζόμαστε (χωρίς καν να το καταλαβαίνουμε) για να αναπαράγουμε το νεφοκεφάλαιο της Big Tech. Κι έτσι, την ώρα που οι ιδιωτικοποιήσεις μας στερούν καθημερινά πρόσβαση στα κοινά αγαθά (από το νερό, την Παιδεία, την Υγεία μέχρι και την Φύση), η Big Tech προχωρά στην ιδιωτικοποίηση του νου μας.

Τι να μας κάνει μια ρυθμιστική αρχή μπροστά σε αυτό τον νέο Επικυρίαρχο, στην Big Tech; Όσο καλοπροαίρετες κι αν είναι οι ρυθμιστικές αρχές, είναι – και πάντα θα είναι – εκτός θέματος. Τί πρέπει, λοιπόν, να κάνουμε; Για να ανακτήσουμε τον έλεγχο του νου μας, η μόνη λύση είναι η συλλογική ιδιοκτησία – η κοινωνικοποίηση – του νεφοκεφάλαιου της Big Tech. Είναι ο μόνος τρόπος να μετατρέψουμε το νεφοκεφάλαιο από παραχθέν μέσο τροποποίησης της συμπεριφοράς μας (υπέρ των λίγων) σε παραχθέν μέσο συνεργασίας και χειραφέτησης (των πολλών). Μπορεί να ακούγεται ουτοπικό. Αλλά είναι σίγουρα λιγότερο ουτοπικό από το να εναποθέτουμε τις ελπίδες μας στις… ρυθμιστικές αρχές.

Το πιο πάνω άρθρο αποτελεί απόδοση της μηνιαίας στήλης του Γιάνη Βαρουφάκη στο Project Syndicate