Η δυναμική της ευρωπαϊκής Ακροδεξιάς: Γιατί ανεβαίνει; Ποιοι είναι οι κίνδυνοι

Στο σημερινό τελευταίο σημείωμα ενόψει των Ευρωεκλογών, το Παρατηρητήριο του «Σημείου για τη Μελέτη και την Αντιμετώπιση της Ακροδεξιάς» αναζητά τις ρίζες της ανόδου της ευρωπαϊκής Ακροδεξιάς. Η άνοδος αυτή αποτελεί την άλλη όψη της συρρίκνωσης της παραδοσιακής Δεξιάς, ήδη πριν από την κρίση. Θα αποτελέσει η ευρωπαϊκή Ακροδεξιά τη «νέα κανονικότητα» στο χώρο του ευρωπαϊκού συντηρητισμού; Τι θα σημάνει η άνοδός της σε μια περίοδο γενικής απαισιοδοξίας για την οικονομία και ανησυχίας για την ειρήνη στον κόσμο;

Τι κρίνεται στις Ευρωεκλογές – και πώς σχετίζεται με την Ακροδεξιά;

Το Ευρωκοινοβούλιο των 720 –από φέτος– αντιπροσώπων θα εγκρίνει τη σύνθεση της νέας Ευρωπαϊκής Επιτροπής και, για τα επόμενα πέντε χρόνια, τη νομοθεσία που θα προτείνει η ίδια. Τι αλλάζει, όμως, φέτος;

Τα τελευταία χρόνια, η σύνθεση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής καθοριζόταν με βάση την πλειοψηφία, στο Ευρωκοινοβούλιο, τριών ομάδων: της παραδοσιακής Δεξιάς (Ευρωπαϊκό Λαϊκό Κόμμα), των Σοσιαλδημοκρατών και των Φιλελεύθερων (Renew). Φέτος, ενώ οι δημοσκοπήσεις δείχνουν ξεκάθαρη πρωτιά του Ευρωπαϊκού Λαϊκού Κόμματος, και τις τρεις προαναφερθείσες ευρω-ομάδες να ξεπερνούν μαζί τις 400 έδρες, θεωρείται εξαιρετικά πιθανό, δεκάδες ευρωβουλευτές των τριών ομάδων να μην πειθαρχήσουν στη «γραμμή» των κομμάτων τους, και να μην ψηφίσουν την Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν στη θέση της επικεφαλής της Ευρωπαϊκής Επιτροπής.

Το ενδεχόμενο αυτό, σε συνδυασμό με την άνοδο των δύο ευρω-ομάδων της Ακροδεξιάς –των Ευρωπαίων Συντηρητικών και Μεταρρυθμιστών [ECR] και της ομάδας «Ταυτότητα και Δημοκρατία» [ID])–, καθιστά κρίσιμο το ρόλο της Ακροδεξιάς και της Τζόρτζια Μελόνι. Το μεταφασιστικό κόμμα της Ιταλίδας πρωθυπουργού, τα «Αδέλφια της Ιταλίας» (μέλος των ECR, όπως η «Ελληνική Λύση» του Κ. Βελόπουλου) αναμένεται να κερδίσει ως και 22 έδρες. Η δυναμική αυτή εξηγεί τις επιθέσεις φιλίας από το Ευρωπαϊκό Κόμμα που πληθαίνουν.

Η Μελόνι αμφιταλαντεύεται: θα στηρίξει την φον ντερ Λάιεν, με κόστος τη σύγκρουση στο εσωτερικό του κόμματος (αλλά και τη μη στήριξη των Πρασίνων στη φον ντερ Λάιεν, σε περίπτωση συνεργασίας Δεξιάς-Ακροδεξιάς); Ή θα συμπράξει με την «φιλοπουτινική» Λεπέν –κόκκινο πανί για το Ευρωπαϊκό Λαϊκό Κόμμα, όπως και η γερμανική «Εναλλακτική»–, με την οποία διαφοροποιείται σε ζητήματα οικονομίας και στο ρόλο του ΝΑΤΟ στην Ουκρανία; (Υπενθυμίζουμε ότι, λίγο μετά τα μέσα Μαΐου, Μελόνι, Ορμπάν και Λεπέν συμμετείχαν στην εκδήλωση VIVA24, που οργάνωσε το ακροδεξιό ισπανικό Vox στο Μέγαρο Βισταλέγκρε της Μαδρίτης, στο πλαίσιο της προεκλογικής καμπάνιας των Ευρωπαίων Συντηρητικών και Μεταρρυθμιστών).

Τέλος, μετά και την αποβολή της «Εναλλακτικής για την Γερμανία» (AfD) από την ομάδα «Ταυτότητα και Δημοκρατία», λόγω φιλοναζιστικών θέσεων (το γερμανικό κόμμα φαίνεται δεύτερο στις δημοσκοπήσεις), θα συγκροτηθεί μια νέα ομάδα της ευρωπαϊκής Ακροδεξιάς – από ποιους, και με ποια εμβέλεια;

Η άνοδος της Ακροδεξιάς συνεχίζεται: Η νέα «κανονική» Δεξιά;

Από τον περασμένο Μάρτιο, οι έρευνες κοινής γνώμης στις χώρες της ΕΕ θεωρούν πολύ πιθανή την πρωτιά ακροδεξιών κομμάτων στις Ευρωεκλογές σε 9 χώρες (Αυστρία, Βέλγιο, Τσεχία, Γαλλία, Ουγγαρία, Ιταλία, Ολλανδία, Πολωνία και Σλοβακία) και δεύτερες ή τρίτες θέσεις σε άλλες 9 χώρες (Βουλγαρία, Εσθονία, Φινλανδία, Γερμανία, Λετονία, Πορτογαλία, Ισπανία και Σουηδία).

Η δυναμική αυτή αντιστοιχεί σε ό,τι υπαινίσσεται ο όρος «νέα κανονικότητα»: στη μια μετά την άλλη χώρα της ΕΕ, ένα κόμμα της Ακροδεξιάς τείνει να εκτοπίζει το κόμμα της παραδοσιακή Δεξιάς στο χώρο του ευρύτερου συντηρητικού χώρου. Η τάση αυτή αναμένεται να αποτυπωθεί και στο μερίδιο των εδρών στο νέο Ευρωκοινοβούλιο: με βάση τις πιο πρόσφατες έρευνες των Politico και Europe Elects, οι δύο ομάδες της Ακροδεξιάς (ECR και ID) θα βρεθούν μαζί στη δεύτερη θέση σε ποσοστό εδρών (19,8 – 20,5%), σε πολύ μικρή απόσταση από το Ευρωπαϊκό Λαϊκό Κόμμα (24-25%) (βλ. Πίνακα 1, εκτίμηση 2024).

Πίνακας 1: Η δυναμική ευρωπαϊκής Δεξιάς και Ακροδεξιάς 1979-2024

Πώς ερμηνεύεται αυτή η διαρκώς ανοδική δυναμική της ευρωπαϊκής Ακροδεξιάς;

Στον Πίνακα 1 βλέπουμε ότι:

• Ενώ η Ακροδεξιά είναι παρούσα στο Ευρωκοινοβούλιο ήδη από τα μέσα της δεκαετίας του ’80 –από τα χρόνια της ΕΟΚ των «10», όταν ισχυρότερες παρουσίες είναι ακόμα η γαλλική και η ιταλική (βλ. Πίνακα 2), με δέκα και πέντε έδρες αντίστοιχα–, τετραπλασιασμός εδρών και άνοδος πάνω από 6,1% σημειώνονται μετά τη διεύρυνση του 2004. Από την ίδια χρονιά ξεκινά, εξάλλου, η (διαρκής έκτοτε) συρρίκνωση του Ευρωπαϊκού Λαϊκού Κόμματος.
• Η άνοδος της Ακροδεξιάς σε διάφορες χώρες της ΕΕ καταγράφεται ήδη από τις αρχές της δεκαετίας του 2000 (βλ. ενδεικτικά την είσοδο του Χάιντερ στην κυβέρνηση της Αυστρίας, τη χρονιά αυτή, και το πέρασμα του Ζαν-Μαρίν Λεπέν στο β’ γύρο των γαλλικών προεδρικών εκλογών το 2002). Σε επίπεδο Ευρωκοινοβουλίου, ωστόσοι, η εδραίωση της Ακροδεξιάς επιτυγχάνεται λίγο αργότερα, σε δύο φάσεις: α) στο διάστημα 2004-2009 (+48 έδρες) και β) στο διάστημα 2009-2014, περίοδο που συμπίπτει με τα χρόνια της οικονομικής κρίσης (+25 έδρες).
• Η άνοδος της Ακροδεξιάς δεν εμποδίζεται από τη διάσπασή της σε διαφορετικές ομάδες, διάσπαση που για πρώτη φορά καταγράφεται στις Ευρωεκλογές του 1999 (Ευρώπη των Εθνών και Ευρώπη των Διαφορετικοτήτων).

Η ανοδική δυναμική των δύο ακροδεξιών ευρω-ομάδων εκδηλώνεται με διαφορετικούς ρυθμούς –και διαφορετικές πολιτικές ατζέντες– στις διάφορες περιφέρειες της ΕΟΚ/ΕΕ.

Όπως δείχνει ο Πίνακας 2:

• Το 1984, τις «βάσεις» της ευρωπαϊκής σταδιοδρομίας της Ακροδεξιάς θέτουν το Εθνικό Μέτωπο των Λεπέν, το Ιταλικό Κοινωνικό Κίνημα (όπου δραστηριοποιούνταν η Μελόνι) – και, δευτερευόντως, στην Ελλάδα, η εγχώρια ΕΠΕΝ, κόμμα των νοσταλγών της απριλιανής δικτατορίας (με ηγέτες τους Μιχαλολιάκο-Βορίδη). Οι δυνάμεις αυτές συγκροτούν από κοινού την πρώτη ακροδεξιά ευρω-ομάδα («Ευρωπαϊκή Δεξιά»). Ως τότε, λοιπόν, η συγκρότηση της Ακροδεξιά στο Ευρωκοινοβούλιο είναι υπόθεση κυρίως δύο χωρών του ανεπτυγμένου ευρωπαϊκού καπιταλισμού, με αποικιοκρατικό παρελθόν και ιστορική παράδοση «παραδειγματικά» φασιστική (Ιταλία) ή δωσιλογική και αντι-φορολογική/«πουζαντιστική» (Γαλλία).
• Τα επόμενα χρόνια, τα μέλη των διαφόρων ακροδεξιών ευρω-ομάδων θα προέρχονται ως επί το πλείστον από τις χώρες του αναπτυγμένου ευρωπαϊκού Βορρά και της πρώτης «ταχύτητας» της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης (Βέλγιο, Ολλανδία, Δανία, Γαλλία, Γερμανία, Ιταλία). Είναι ενδεικτικό ότι, ορισμένες από αυτές, συμμετέχουν σε ευρω-ομάδες της Ακροδεξιάς με περισσότερα του ενός κόμματα. Οι περισσότερες εφαρμόζουν πολιτικές μηδενικής εργασιακής μετανάστευσης ήδη από τις αρχές της δεκαετίας του ‘70. Δεδομένου του μεγέθους τους, ορισμένες έχουν βαρύνοντα ρόλο. Αυτή είναι η περίπτωση της Ιταλίας: σταθμός, στη δεκαετία του ’90, είναι η κυβέρνηση Μπερλουσκόνι και η αναβάθμιση/«κανονικοποίηση» της μεταφασιστικής «Εθνικής Συμμαχίας», του Τζανφράνκο Φίνι (κόμμα-προδρόμου της Μελόνι).
• Μετά τη διεύρυνση του 2004, η Κεντρική Ευρώπη (χώρες της πρώην ΕΣΣΔ, με υψηλές ταχύτητες φιλελευθεροποίησης μετά το ’89-’91, και ακραίες ανισότητες), και οι χώρες της Βαλτικής (χώρες με ιστορικά εμπεδωμένο φιλοναζισμό/αντικομμουνισμό), γίνονται ο επόμενος «αιμοδότης» των ευρω-ομάδων της Ακροδεξιάς. Σημαίνουσα εξαίρεση στην τάση αυτή αποτελεί το βρετανικό UKIP, με μια ατζέντα συντηρητικού αντιευρωπαϊσμού, που στα επόμενα χρόνια θα γίνει ηγεμονική, και οι Βρετανοί Συντηρητικοί, μέλη των (μετριοπαθέστερων) Ευρωπαίων Συντηρητικών και Μεταρρυθμιστών.
• Ο ευρωπαϊκός Νότος (πλην Ιταλίας, που προηγείται) δίνει στην Ακροδεξιά αξιοσημείωτο αριθμό εδρών μόνο μετά την κρίση χρέους, τα προγράμματα δημοσιονομικής προσαρμογής της περιόδου 2009-2018 και τη σταδιακή υποχώρηση, έκτοτε, της ευρωπαϊκής ριζοσπαστικής Αριστεράς.

Συσχετισμοί και επιπτώσεις

Από τις δύο ευρω-ομάδες της Ακροδεξιάς που υπάρχουν σήμερα, η ομάδα των Ευρωπαίων Συντηρητικών και Μεταρρυθμιστών αναμένεται να είναι η ισχυρότερη, με την «Ταυτότητα και Δημοκρατία» να ακολουθεί, αποδυναμωμένη μετά την εκδίωξη της γερμανικής «Εναλλακτικής» (AfD). Εκτιμήσεις θέλουν το μη καταγγεγραμμένο σήμερα Fidesz, του Βικτόρ Όρμπαν, να συμμετέχει στην ECR. Άλλα σενάρια θέλουν τη γερμανική AfD να αναζητά τρόπους δημιουργίας ευρω-ομάδας. Ερώτημα παραμένει η στάση της Μαρίν Λεπέν, το κόμμα της οποίας συμμετείχε μέχρι πρότινος στην «Ταυτότητα και Δημοκρατία». Θα συμπράξει με το ECR; Το κυριότερο: πώς θα κινηθεί η Μελόνι, μέλος του ECR, απέναντι στο Ευρωπαϊκό Λαϊκό Κόμμα, που αναζητά τρόπους εξισορρόπησης της παρατεταμένης φθοράς του;

Όπως κι αν διαμορφωθούν οι συσχετισμοί εντός Ακροδεξιάς, η άνοδός της θα έχει ορισμένες επιπτώσεις που μπορούν να προβλεφθούν με ασφάλεια:

• Βραχυπρόθεσμα, θα αναβαθμίσει το ρόλο ιδίως των Ευρωπαίων Συντηρητικών και Μεταρρυθμιστών (ΕCR) στην εκλογή της νέας Ευρωπαϊκής Επιτροπής και της Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν.
• Μεσοπρόθεσμα, το αποτέλεσμα της Κυριακής θα δώσει ισχυρή ώθηση στα ακροδεξιά κόμματα που θα συμμετάσχουν στις εθνικές εκλογές μέσα στο 2024 – σε Βουλγαρία, Τσεχία, Αυστρία, Ρουμανία, Λιθουανία.
• Στην πενταετή θητεία του νέου Ευρωκοινοβουλίου, θα δώσει τη δυνατότητα σύμπηξης συμμαχιών Δεξιάς-Ακροδεξιάς σε θέσεις πιο συντηρητικές σε τρία πεδία: αυτό των δικαιωμάτων και των ελευθεριών, εκείνο της διαχείρισης του μεταναστευτικού, και στο πεδίο της αντιμετώπισης της κλιματικής αλλαγής.
• Πιο στρατηγικά, η ενίσχυση των ακροδεξιών δημιουργεί πιέσεις τόσο προς τη Δεξιά, όσο και προς την Αριστερά. Ως προς τις πρώτες, η στρατηγική της συμπερίληψης της μεταφασίστριας Μελόνι είναι ενδεικτική ότι η υγειονομική ζώνη απέναντι στην Ακροδεξιά έχει πλέον διαρραγεί, με τον πλέον επίσημο τρόπο (δηλώσεις Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν, Μητσοτάκη κ.ά). Ως προς τις δεύτερες, αξίζει να προσεχτούν οι διεργασίες για τη συγκρότηση μιας ευρω-ομάδας της «Συντηρητικής Αριστεράς» (Κίνηση Βάγκεχνεχτ στη Γερμανία, Πέντε Αστέρια στην Ιταλία).