Λόης Λαμπριανίδης: H χώρα βρίσκεται εμπρός σε πρωτόγνωρες καταστάσεις

Το συνέδριο με θέμα «Αναζητώντας τον Άλλο Δρόμο: Στρατηγικές Ανάπτυξης της Ελληνικής Οικονομίας» διοργανώνεται από τον Όμιλο ΜΕΤΑΒΑΣΗ για τη βιώσιμη και δίκαιη ανάπτυξη, το Ινστιτούτο Εναλλακτικών Πολιτικών ΕΝΑ, και το Eteron – Ινστιτούτο για την Έρευνα και την Κοινωνική Αλλαγή.

Πραγματοποιείται στον χώρο του Eteron (Λεωκορίου 38-40, Ψυρρή) μέχρι την Κυριακή 29 Ιανουαρίου.

Παρακάτω η ομιλία του Λόη Λαμπριανίδη, μέλους του ομίλου ΜΕΤΑΒΑΣΗ

Όπως ειπώθηκε ήδη, το Συνέδριο αυτό είναι αποτέλεσμα μιας συλλογικής προσπάθειας στην οποία βοήθησαν τόσο το Ινστιτούτο Εναλλακτικών Πολιτικών ENA στο πλαίσιο του οποίου λειτουργεί ο όμιλος ΜΕΤΑΒΑΣΗ, όσο και το ΕΤΕΡΟΝ που έλυσε και όλα τα πολύπλοκα οργανωτικά ζητήματα και σήμερα μας υποδέχεται στο φιλόξενο χώρο του.

Θέλω ιδιαιτέρως να ευχαριστήσω τα μέλη του ομίλου ΜΕΤΑΒΑΣΗ και την επιστημονική επιτροπή δηλ. τους Νίκο Θεοχαράκη, Μαρία Καραμεσίνη, Αντώνη Λιάκο και Γ. Σταθάκη.

Με τον Α. Λιάκο και Γ. Σταθάκη συλλάβαμε πριν από αρκετούς μήνες την ιδέα να πραγματοποιήσουμε ένα συνέδριο για τα ζητήματα της Ανάπτυξης και έκτοτε δουλέψαμε συστηματικά.

Η σκέψη μας από την αρχή ήταν:

1ο να προσδιορίσουμε την ανάπτυξη ως κάτι πολύ πέραν της οικονομίας στη λογική του «πέραν του ΑΕΠ» ενσωματώνοντας δηλ. και όλες τις άλλες διαστάσεις της (πολιτισμό, περιβάλλον, χωρικές και κοινωνικές ανισότητες, ιστορικές διαστάσεις, νέες τεχνολογίες, κτλ.).

2ον να μιλήσουν νέοι επιστήμονες που βρίσκονται στην αιχμή της έρευνας, με την πεποίθηση ότι θα εισφέρουν νέες ιδέες συμβάλλοντας σε μια πληρέστερη κατανόηση της κατάστασης και σε προτάσεις για ένα νέο αναπτυξιακό υπόδειγμα και τις προϋποθέσεις για την υλοποίησή του.

3ο να μιλήσουμε από την πλευρά μιας προοδευτικής ερμηνείας της ανάπτυξης, δηλ., από την πλευρά μιας «ετερόδοξης» προσέγγισης. Όμως, αυτό δεν είναι καθόλου εύκολο γιατί: 1ον όπως γράφει και ο νομπελίστας (1988) Maurice Allais, «Μεγάλο μέρος της σύγχρονης οικονομικής βιβλιογραφίας προοδευτικά πέρασε υπό τον έλεγχο των καθαρών μαθηματικών, τα οποία είναι απορροφημένα με αφηρημένα θεωρήματα παρά με την ανάλυση της πραγματικότητας». 2ον σε μεγάλο βαθμό στα αναπτυξιακά θέματα εδώ και μερικές δεκαετίες υπάρχει σχεδόν πλήρης κυριαρχία της νεοκλασικής σκέψης και η ανάπτυξη έχει ταυτιστεί με την απλή μεγέθυνση, όπως δηλ., την αντιλαμβάνεται το ήδη κυρίαρχο όσο και προβληματικό από οικολογική και κοινωνική άποψη, κοινωνικοοικονομικό υπόδειγμα.

[Σε μια προσπάθεια αναζήτησης εισηγητών εντοπίσαμε στο scopus τα επιστημονικά άρθρα που είχαν γραφτεί από Έλληνες επιστήμονες που εργάζονται στην Ελλάδα ή στο εξωτερικό τα τελευταία 15 χρόνια και αναφέρονται σε ζητήματα ανάπτυξης – μεγέθυνσης (οικονομικής, κοινωνικής, περιφερειακής κτλ.). Προέκυψε ένας εξαιρετικά μεγάλος αριθμός περίπου 1000 με keyword development και 1500 με growth που γράφηκαν από 300 μοναδικά άτομα. Ένα σύντομο «τρέξιμο» αυτών των άρθρων έδειξε πως στη συντριπτική τους πλειοψηφία ήταν νεοκλασικές προσεγγίσεις που δεν βοηθούσαν ιδιαίτερα στην κατανόηση. ]

Μετά από πολύ έρευνα στη βιβλιογραφία αλλά και στα επιστημονικά δίκτυά μας τελικά καταφέραμε να επιλέξουμε εισηγητές που πιστεύουμε πως θα εισφέρουν στη λογική του Συνεδρίου.

Στη συνέχεια θα προσπαθήσω να αποδώσω το σκεπτικό του Συνεδρίου, όπως το κατανοώ, ελπίζοντας ότι δε θα «προδώσω» το σκεπτικό όσων συνέβαλαν στη σύλληψη και οργάνωση και βεβαίως και όσων θα συμμετάσχουν σ΄ αυτό. Πριν από αυτό θα κάνω μερικές σύντομες επισημάνσεις για την κατάσταση της χώρας μας σήμερα.

Κάποιες πρώτες σκέψεις για την κατάσταση της χώρας, της Ευρώπης και του κόσμου μας

Η χώρα βρίσκεται -όπως και η Ευρώπη και ο κόσμος συνολικά– εμπρός σε πρωτόγνωρες καταστάσεις (π.χ. μια επελαύνουσα οικολογική καταστροφή αγνώστου μεγέθους, για την οποία ελάχιστα πράγματα γίνονται) που επηρεάζουν δραστικά τις πολιτικές ανάπτυξης, επισημαίνω 2 ανάμεσα σε πολλές:

• Κατά την τελευταία εικοσαετία, και ιδιαίτερα μετά την παγκόσμια οικονομική κρίση, παρατηρούμε την περαιτέρω επαύξηση των ανισοτήτων και τη συγκέντρωση πλούτου και ισχύος στο 1%, με παράλληλη αύξηση της υπερχρέωσης κρατών και ιδιωτών. Οι ανισότητες αποτελούν βασικό πρόβλημα, γιατί πέρα από τις επιπτώσεις στην κοινωνική συνοχή, στη φτώχεια, στην εμφάνιση αποσταθεροποιητικών για τη δημοκρατία φαινόμενων, απειλούν και την ίδια την οικονομική ανάπτυξη [Davos…4ος κίνδυνος κοινωνικές αναταραχές].

• Παρατηρούμε τη δημιουργία ενός περιορισμένου ολιγοπωλίου επιχειρηματικών κολοσσών που ελέγχουν ασφυκτικά κεφάλαια, τεχνολογίες και προσωπικά δεδομένα, απειλώντας να μας εξουσιάσουν με πρωτοφανείς τρόπους ·

[Χαρακτηριστική ιδιότητα των νέων τεχνολογικών εταιριών είναι η μικρή έως πολύ μικρή ανάγκη για κεφάλαια και εργασία εν σχέσει με τον κύκλο εργασιών τους [κυρίως γιατί ευνοούνται από τα network effects]. Επίσης, οι κολοσσιαίες συχνά συγκεντρώσεις χρήματος τα funds) διατηρούν την ευελιξία τους, ώστε να μπορούν να επενδύουν κάπου και στη συνέχεια να αποσύρονται, κάτι που δεν είναι το ίδιο απλό για τις παραγωγικές επιχειρήσεις. Ως αποτέλεσμα η ισχύς μονοπώλησης (οικονομική και πολιτική) είναι άνευ προηγουμένου [και ως γνωστό ο πρώτος και κύριος στόχος κάθε ολιγοπωλίου /μονοπωλίου είναι η διατήρηση του status quo ante, δηλ. η παρεμπόδιση της εξέλιξης και η διατήρηση της κυρίαρχης θέσης του.]

[Υπάρχουν επενδυτικές εταιρείες που διαχειρίζονται τεράστια χαρτοφυλάκια όπως η BlackRock 10 τρις και η Vanguard 8 τρις, με τα κεφάλαια αυτά να είναι μεγαλύτερα από το ΑΕΠ όλων των χωρών, με εξαίρεση τις ΗΠΑ και της Κίνας].

• Η εμπειρία της πανδημίας, η προϊούσα αντιπαλότητα ΗΠΑ-Κίνας και η εισβολή στην Ουκρανία, φαίνεται να οδηγούν σε έναν σημαντικό περιορισμό της παγκοσμιοποίησης και την αύξηση των εντάσεων μεταξύ των κυρίαρχων γεωπολιτικών μπλοκ και παράλληλη ανακατεύθυνση κυρίως στο εσωτερικό γεωπολιτικών πόλων («κόντεμα αλυσίδων»/ friend-shoring).

Μέσα σε αυτό το σκοτεινό διεθνές πλαίσιο που επιτρέπει ελάχιστη αισιοδοξία, το μέλλον της χώρας φαίνεται ακόμα σκοτεινότερο, καθώς τo χρέος (δημόσιo/ιδιωτικό), τα προϋπολογιστικά ελλείμματα και αυτά του εμπορικού και του ισοζυγίου πληρωμών έχουν εκτοξευθεί, οι αποκλίσεις των ελληνικών επιτοκίων από τα επιτόκια του ευρωπαϊκού βορρά μετά βίας συγκρατούνται από την ΕΚΤ, η ανεργία, η εργασιακή επισφάλεια και οι χαμηλοί μισθοί είναι η πραγματικότητα που βιώνουν ιδίως οι νέοι μας, ο πληθωρισμός επανέκαμψε εντυπωσιακά, οι ανισότητες διευρύνονται. Το δημόσιο έχει απογυμνωθεί και δεν μπορεί να παίξει τον ρυθμιστικό και αναπτυξιακό του ρόλο. Ο πλούτος, η παραγωγή και η ενημέρωση διαρκώς συγκεντρώνονται στα χέρια ελάχιστων που διαπλέκονται στενά με το κυβερνόν κόμμα.

Η κατάσταση της χώρας είναι, πέραν των εξωτερικών εξαρτήσεων, πρωτίστως απόρροια του ακολουθούμενου αναπτυξιακού προτύπου, το οποίο στηρίζεται από την πλευρά της προσφοράς κυρίως στον τουρισμό, κατασκευές -real estate, υπηρεσίες προς καταναλωτές και γενικά στην παραγωγή προϊόντων και υπηρεσιών χαμηλής και μέσης προστιθέμενης αξίας, και από την πλευρά της ζήτησης σε υπερκατανάλωση ιδίως εισαγόμενων και πολυτελών αγαθών. Παραμένει κυρίαρχη η υποτίμηση του ρόλου ιδίως της βιομηχανίας, αλλά και του πρωτογενούς τομέα και των υψηλής ειδίκευσης υπηρεσιών, ενώ σε επίπεδο μεγέθους παρατηρείται μια όλως ιδιαίτερη προτίμηση προς το μεγάλο ολιγο/μονοπωλιακό μέγεθος, με τις ΜμΕ, τους συνεταιρισμούς, την κοινωνική οικονομία και τον δημόσιο τομέα να υποβαθμίζονται δραστικά,. Όλα αυτά οδήγησαν την ελληνική οικονομία σε αδιέξοδο και υποβάθμισαν συνολικά τις συνθήκες ζωής μας. Ένα είναι βέβαιο πως όσοι πόροι και εάν μας δοθούν δεν μπορούν να μας οδηγήσουν να ξεφύγουμε από το αδιέξοδο, η μόνη λύση είναι να αλλάξουν τα βασικά δεδομένα που προκάλεσαν την κρίση δηλ. να αλλάξει το αναπτυξιακό υπόδειγμα.

Το αναπτυξιακό υπόδειγμα που ακολουθεί η χώρα επί χρόνια, και ιδίως σήμερα, είναι αυτό της «φτηνής ανάπτυξης» (χαμηλό κόστος εργασίας, χαμηλοί φορολογικοί συντελεστές για τις επιχειρήσεις, περιορισμένη προστασία φυσικού και δομημένου περιβάλλοντος και πολιτιστικής κληρονομιάς, απουσία έρευνας ανάπτυξης και καινοτομίας κ.ά.). Το υπόδειγμα αυτό θεωρεί ότι η ανάπτυξη θα επέλθει μέσα από τους αυτοματισμούς μιας αγοράς απαλλαγμένης από «υπερβάλλουσες» ρυθμίσεις, και συνεπώς ότι δεν απαιτούνται μείζονες δομικές μεταβολές.

Αντιθέτως, αυτό που εμείς -στη ΜΕΤΑΒΑΣΗ- υποστηρίζουμε πως χρειάζεται είναι μια στρατηγική για «ποιοτική ανάπτυξη», η οποία θα στηρίζεται στο εξειδικευμένο ανθρώπινο δυναμικό και στην καινοτομική δυνατότητά του, καθώς θα έχει ως στόχο τη σταδιακή αύξηση της παραγωγής προϊόντων και υπηρεσιών υψηλής προστιθέμενης αξίας, με αύξηση ιδίως της βιομηχανικής παραγωγής, αλλά και των εξαγωγών. [Μάλιστα, με τη νέα τροπή της παγκοσμιοποίησης, αυτό θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί και με μια φροντίδα για υποκατάσταση εισαγωγών και την αξιοποίηση των ευκαιριών που θα προκύψουν από τον επαναπατρισμό στην Ευρώπη κάποιων επιχειρηματικών δραστηριοτήτων στα πλαίσια του «κοντέματος» των αλυσίδων αξίας].

Όμως, όπως δείχνει η διεθνής εμπειρία και αρθρογραφία, η πορεία προς την ποιοτική ανάπτυξη, δεν προκύπτει αυτόματα μέσα από τους μηχανισμούς των αγορών. Δεν υπάρχουν «εύκολες» λύσεις, λαγοί που βγαίνουν από το καπέλο του ταχυδακτυλουργού πολιτικού. Υπάρχει αναγκαιότητα για μια δίδυμη αλλαγή δηλ. τόσο σε οικονομικές πολιτικές όσο και σε θεσμικές μεταρρυθμίσεις [μεγάλες αλλαγές στη δημόσια διοίκηση, στη δικαιοσύνη, στα ζητήματα χρήσεων γης –κτηματολόγιο-, στη συγκρότηση αναπτυξιακών θεσμών κτλ.].

Λίγα μόνο εργαλεία έχουν απομείνει πλέον στη διάθεση του κράτους για άσκηση πολιτικής, ενώ η θεσμική υποδομή για άσκηση αναπτυξιακής πολιτικής είναι ανύπαρκτη. Το κράτος πρέπει να γίνει αναπτυξιακό (developmental state). Πολλές χώρες (ΗΠΑ, Γαλλία, Γερμανία κτλ.) ασκούν αναπτυξιακές /βιομηχανικές πολιτικές (industrial policies), αλλά στην Ελλάδα ακόμη και σήμερα η κυβέρνηση λειτουργεί απολύτως ιδεοληπτικά με αντιλήψεις που έχουν ξεπεραστεί εδώ και δεκαετίες: το «κράτος είναι το πρόβλημα» η «αγορά είναι η λύση».

Απαιτείται ολοκληρωμένος μακροπρόθεσμος σχεδιασμός για να επιτευχθεί ένα «αναπτυξιακό άλμα» [δηλ., μια τολμηρή αλλαγή κοινωνικο-οικονομικού παραδείγματος], που θα στοχεύει στην «οικονομία της γνώσης» με παράλληλη μείωση των κοινωνικών και περιφερειακών ανισοτήτων, με μια νέα και βιώσιμη ισορροπία μεταξύ κατανάλωσης-αποταμίευσης-επένδυσης και, πλέον, με μια νέα δημογραφική προοπτική. Μόνο έτσι η χώρα μας θα μπορέσει να ξεφύγει από τη λεγόμενη «παγίδα των χωρών μεσαίου εισοδήματος». Σήμερα, ευτυχώς έχουμε μια μεγάλη ευκαιρία με τα τεράστια κονδύλια του Ταμείου Ανάκαμψης, του ΕΣΠΑ κ.ο.κ., που θα πρέπει να αξιοποιηθούν παραγωγικά, κάτι που δεν συμβαίνει έως τώρα.

Αν αυτή η δίδυμη αλλαγή δηλ. σε οικονομικές πολιτικές αλλά και σε πολιτικοθεσμικές μεταρρυθμίσεις αποτύχει να υλοποιηθεί, [κυρίως λόγω της επιτυχημένης υπεράσπισης του status quo ante από το τρέχον πολιτικοοικονομικό καθεστώς], εκτιμώ ότι μας αναμένουν μεγάλα αδιέξοδα.

Λογική του Συνεδρίου

Στη σημερινή συγκυρία έχουμε να αντιμετωπίσουμε δυο ζητήματα: πρώτον, έναν εξαιρετικά επίφοβο και δυστυχώς αρκετά διαδεδομένο, μικροπολιτικά καλλιεργούμενο εφησυχασμό για την κατάσταση και τις προοπτικές της ελληνικής οικονομίας που απλά συσκοτίζει τα κακώς κείμενα. Την εκ νέου «ανακάλυψη» της ελλειμματικής και δανειακής καταναλωτικής ζήτησης που τόση κατάχρησή της έγινε μεταξύ ιδίως 1996-2010 και που τόσο μας ταλαιπώρησε στη συνέχεια. Η ζήτηση αυτή ξανασηκώνει σήμερα κεφάλι και εμφανίζεται ψευδεπίγραφα ως «υγιής ανάπτυξη».

Δεύτερον, μια σύγχυση η οποία προκαλείται εκ του γεγονότος πως ενώ πολλοί, και κυρίως η σημερινή κυβέρνηση, στη ρητορική τους αναγνωρίζουν την ανάγκη αλλαγής αναπτυξιακού υποδείγματος, και μάλιστα συχνά στην κατεύθυνση της ποιοτικής ανάπτυξης, στην πράξη με τις πολιτικές που ασκούν κινούνται προς την ακριβώς αντίθετη κατεύθυνση. Δυστυχώς όμως, έχοντας υπονομεύσει ορολογίες κρίσιμης αναπτυξιακής σημασίας όπως είναι το επιτελικό κράτος και η αλλαγή του παραγωγικού υποδείγματος, δημιουργούν σύγχυση παρουσιάζοντας τις αναποτελεσματικές και συχνά καταστροφικές τους πολιτικές ως την από καιρού αναμενόμενη μεταρρύθμιση και έτσι εμποδίζουν την ομαλή πρόσληψή τους από τους πολίτες.

Η αλλαγή αναπτυξιακού υποδείγματος είναι ένα μακρόσυρτο και εξαιρετικά δύσκολο εγχείρημα και απαιτεί ευρύτερες κοινωνικές συναινέσεις καθώς εμπεριέχει και συγκρούσεις με πολλά και διαφορετικά συμφέροντα. Για το σκοπό αυτό πιστεύουμε πως προέχει να ανοίξει μια τεκμηριωμένη συζήτηση, ένας ειλικρινής διάλογος στηριγμένος σε δεδομένα και επί τη βάσει ευρύτερων αξιών, όπως είναι η ισότητα και η οικολογία, για να κατανοήσει η κοινωνία: γιατί είναι αναγκαίο να αλλάξει το αναπτυξιακό υπόδειγμα, ποιο είναι το νέο αναπτυξιακό υπόδειγμα προς το οποίο θα πρέπει να κινηθούμε, ποιοι είναι οι όροι και ειδικότερα οι κρατικές πολιτικές για να προχωρήσουμε στο νέο αναπτυξιακό υπόδειγμα, παραγωγικό αλλά και καταναλωτικό.

Θεωρούμε ότι το Συνέδριό μας μπορεί να συμβάλλει προς αυτή την κατεύθυνση. Ελπίζουμε να φωτίσει όψεις των αλληλοσυνδεόμενων διεθνών και εγχωρίων κρίσεων και να υποδείξει οδούς αντιμετώπισής των. Με την έννοια αυτή ο στόχος του Συνεδρίου είναι να μην κινηθεί σε στενά ακαδημαϊκά πλαίσια αλλά αποτυπώνοντας τις ιδέες και τις αναπτυξιακές ιδίως αναλύσεις νέων Ελλήνων/ίδων ερευνητών/τριών να συμβάλλει αφενός σε μια καλύτερη κατανόηση των ζητημάτων περί την ανάπτυξη και αφετέρου σε έναν πληρέστερο σχεδιασμό της αναπτυξιακής διαδικασίας.

Έχουμε μπροστά μας ένα πρόγραμμα 2,5 ημερών με 47 εισηγήσεις σε 11 Θεματικές ενότητες που θα μας βοηθήσουν να εμβαθύνουμε την κατανόησή μας περί τα αναπτυξιακά πράγματα. Αναμφίβολα από αυτό το Συνέδριο λείπουν πολλές και σημαντικές θεματικές αλλά ήταν αδύνατον να «χωρέσουν» όλες. Ας θεωρήσουμε αυτό το Συνέδριο μια πρώτη προσπάθεια και ας φροντίσουμε να την κάνουμε να αξίζει ώστε να ακολουθήσουν και άλλες.

Ακολουθήστε το News247.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις