Νίκος Παρασκευόπουλος: Μετά την κοινωνία

Η διάδοση του όρου «μεταπολιτική» φαίνεται να προχωρεί με άνετους περιπάτους, ενώ ο αντίστοιχος «μετακοινωνία» προς το παρόν μόλις ακούγεται. Το διαδίκτυο δεν έχει ακόμη ενοποιήσει ορισμό: Συσχετίζει τη λέξη με σποραδικά και ετεροειδή νοήματα, που ξεκινούν από εξελικτικές συνθήκες και φθάνουν μέχρι κάποια ονόματα ιδιωτικών επιχειρήσεων. O Mark Zuckerberg εξοικείωσε ακόμη περισσότερο τους πολίτες του κόσμου με τη λέξη Meta, προτιμώντας αυτήν από κάποια αγγλική για τις επιχειρήσεις του. Το νόημα του «μετακοινωνικού» ωστόσο δεν έχει κατασταλάξει.

Κι όμως, τα σημάδια και οι αντίστοιχες καταστάσεις είχαν εμφανιστεί από καιρό, από τον 20ό αιώνα. Ανθρώπινες συμπεριφορές με μια αναμφίβολη, αλλά όχι μόνη, βιολογική διάσταση άρχισαν να αποδίδονται αποκλειστικά στην τελευταία. Για τη βία, την καταστροφικότητα, την ψυχική πάθηση, τις όποιες σεξουαλικές ιδιομορφίες, μην ψάχνουμε άσκοπα, αυτά και άλλα πολλά συνδέονται (μόνο) με οργανικές εγκεφαλικές λειτουργίες. Κοινωνιολογία, αγωγή του πολίτη, τί είναι αυτά; Δεν χρειάζονται ούτε στη μέση ούτε στην ανώτατη εκπαίδευση, δεν χρειάζονται στην αγορά. I don’t care about sociology! Ο κοινωνικός αποκλεισμός (των άλλων) ναι, αυτός ενδιαφέρει, αλλά τα εντός αυτού κοινωνικά φαινόμενα καθόλου, πλην αν απειλούν την ασφάλειά μας.

Έκτοτε η κατάσταση κάπως προχώρησε: Ο νεοφιλελευθερισμός προσπαθεί να απορρυθμίσει το κράτος πρόνοιας, μετακινώντας αναγκαίες δημόσιες υπηρεσίες προς τον ιδιωτικό χώρο. Δομές παιδείας και υγείας, συνεκτικές για τις κοινωνίες, χάνουν προσωπικό και εξοπλισμό, γενικώς χάνουν κονδύλια. Ο φτωχός ας μην σπουδάσει, ή ας σπουδάσει μόνο αν περάσει ψιλό – ψιλό κοσκίνισμα αριστείας και προκύψει σπάνια περίπτωση, χαρισματικός. Οι πολλοί μένουν αποδιωγμένοι από την εκπαίδευση και ταπεινωμένοι ως μη ικανοί*. Όσο για τα ψυχολογικά και κοινωνικά τραύματα που απομένουν ύστερα από μια πανδημία ή πλημμύρα ή πυρκαγιά, ας μην περιμένουμε να επουλωθούν.** Η αντιμετώπισή τους, όπως άλλωστε και η πρόληψή τους, προϋποθέτουν κοινωνική μέριμνα, συστράτευση, δημόσια έργα και αλληλεγγύη. Αυτά που φθείρουμε!

Τα παραπάνω φαινόμενα εμφανίστηκαν περίπου ταυτόχρονα με την (μετα)πολιτική. Τα περισσότερα κόμματα τώρα δεν ενδιαφέρονται για την κοινωνική τους γείωση, για τους οργανικούς δεσμούς με τους εργάτες, τους αγρότες, τους επαγγελματίες, τις άλλες κοινωνικές ομάδες. Αλλάζουν ονόματα, σήματα, αρχηγούς, ηχηρά αλλά βαρετά συνθήματα, και διαφημίζουν ότι δήθεν προσφέρουν κάτι φρέσκο. Τα επιτελεία ενδιαφέρονται μόνο για άτομα που επιδρούν σε κύκλους ψηφοφόρων, τα έχουν ήδη ανακαλύψει με τη βοήθεια εξατομικευμένων προφίλ: Να οι επιδραστικοί, για τους υπόλοιπους – μάζα δεν τους έλεγαν; – δεν χρειάζεται πονοκέφαλος, θα συμμορφωθούν.

Τα αποτελέσματα της κοινωνικής αποδιοργάνωσης είναι φανερά σε κάθε βήμα: Ο οδηγός δεν προσέχει τον πεζό και αντίστροφα, ο τελευταίος στο πεζοδρόμιο προχωρεί προσέχοντας μόνο το κινητό του, οι παρόδιοι καταστηματάρχες καταλαμβάνουν το χώρο βαδίσματος, οι πινακίδες με την αναγκαία σήμανση καλύπτονται από γκράφιτι οπαδών και αυτοκόλλητα. Οι συμμορίες ανηλίκων πολλαπλασιάζονται, οι αλληλοξυλοδαρμοί τους επίσης. Ο νταής δήμαρχος στη μια πόλη επιδεικνύει βία και αντριλίκι, ο βρωμερός στην άλλη πετά σακκούλες με περιττώματα στην αυλή του αντιπάλου, και οι δυο επιβραβεύονται: Δήμαρχε εσένα θέλουμε! Οι υπόλοιποι αγωνιούν, πώς θα ζήσουμε στην ίδια πόλη με αυτούς;! Ποια κοινωνική συνοχή όμως μπορεί άραγε να υπάρξει, όταν οι μεν απεχθάνονται τους δε; Διαίρει και βασίλευε, ο στόχος επετεύχθη, over!

«Μην απελπίζεσαι και δεν θ΄αργήσει κοντά σου πάλι να ξαναρθεί»: Η κοινωνία με τον πολιτισμό, τις φιλίες, τις παρέες. Μακάρι, αλλά ο δρόμος θα είναι μακρύς και δύσβατος και οι αυτοματισμοί εναντίον μας. Πρώτο βήμα κάτι να καταλάβουμε, δεύτερο να ξεκινήσουμε, όχι για ανακαίνιση βιτρίνας αλλά για πραγματικές αλλαγές. Ξανά με στίχο: «Πάλης ξεκίνημα νέοι αγώνες».

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:

• M. J. Sandel, H τυραννία της αξίας. Τί έχει απογίνει το κοινό καλό; μτφρ. Μ. Μητσός, έκδ. Πόλις, ιδίως σελ. 46 – 55.
• Βλ. την ανάλυση της Δ. Αθανασοπούλου, Το τραύμα της βροχής, Νησίδες, #569, 7 – 8. 10. – 2023.

*Ο Νίκος Παρασκευόπουλος είναι ομότιμος καθηγητής του ΑΠΘ και πρώην υπουργός Δικαιοσύνης.