Νίκος Παρασκευόπουλος: Οι κάλπικοι σωτήρες της γης

Μια σκεπτόμενη ανθρωπότητα, ο περίφημος homo sapiens, από τότε που υπάρχει θεωρεί τη γη σαν σπίτι (οίκος, οικουμένη) μόνιμο και εσαεί βιώσιμο και αγκρέμιστο. Μάλλον και εσαεί εξωραϊζόμενο, εξού και οι διάφορες θεωρίες περί τεχνολογικής ή κοινωνικής προόδου. Και ξάφνου, μπαμ! Μόλις στον 20ό αιώνα διαπιστώνει ότι η γη μπορεί να καταστραφεί, να τελειώσει ένα πρωινό, ή αργά και βασανιστικά.

Πρώτα φάνηκε στον ορίζοντα ο πυρηνικός κίνδυνος. Πρόσκαιρα, στις αρχές της νέας χιλιετίας τον είχαμε ξεχάσει. Τώρα με τον Ρωσοουκρανικό πόλεμο και την άκρατη προσφυγή στα νέα αυτόματα όπλα και στις απειλές τον ξαναφοβόμαστε. Μάθαμε από τα ακραία καιρικά φαινόμενα, ότι και η εξέλιξη του κλίματος μπορεί να αποβεί καταστροφική. Τέλος, οι ειδικοί ήδη γνωρίζουν ότι η κατασκευή μιας υπέρ – νοημοσύνης, όχι σαν την απλή τεχνητή νοημοσύνη που ήδη εφαρμόζεται, αλλά ευφυέστερης του ανθρώπου και αυτόνομης, μπορεί να υποδουλώσει τους πάντες.

Ακόμη νωρίτερα, πριν τον 20ό αιώνα, είχε γίνει φανερό και κατανοητό ότι τα παγκόσμια προβλήματα μόνο με παγκόσμιες αντιδράσεις μπορούν να λυθούν. Το ζήτημα στην εποχή μας, καθώς το κατώφλι για τα υπερεπείγοντα έχει πια ξεπεραστεί, είναι ποιοι θα είναι οι φορείς αυτής της προσπάθειας.

Πρώτα η ξεκάθαρη αρνητική απάντηση: Όχι δεν θα είναι οι αγορές, και όχι τα κράτη, ακόμη κι αν αυτά τυπικά αποτελούν δημοκρατίες. Στην κρίσιμη στιγμή η ουσιαστική διάσταση είναι η πιο καίρια.

Όχι λοιπόν οι αγορές, επειδή έχει πια αποδειχθεί ότι δεν μπορούν να φρενάρουν την κερδοσκοπία και τις ρυπογόνες δραστηριότητες. Επίσης, επειδή αδυνατούν να τροφοδοτήσουν τη βιομηχανία και τη διατροφή, αφού άλλες χρηματιστηριακές επενδύσεις είναι πιο κερδοφόρες και συνεπώς γίνονται πιο ελκυστικές.

Όχι επίσης και τα κράτη, αφού αυτά είναι δέσμια των αγορών για τις οικονομικές τους ανάγκες και ιδίως για τις υποδομές τους, και αφού είναι απρόθυμα ή αδύναμα να συγκρατήσουν τις πολεμικές τους επιχειρήσεις και τους εξοπλισμούς. Το γεγονός ότι κάποιες κυβερνήσεις, όπως η ελληνική, επικαλούνται την κλιματική κρίση ως πρόσχημα για παραλείψεις να λαμβάνουν μέτρα προστασίας, αποτελεί μια τρανταχτή απόδειξη.

Το ερώτημα έτσι προκύπτει εύλογο: Αν όχι οι ιδιωτικές επιχειρήσεις και τα κράτη, τότε ποιοι μπορούν να αναχαιτίσουν την πτωτική πορεία του περιβάλλοντος; Η απάντηση έχει αρχίσει να δίνεται, έστω κι αν δεν είναι ακόμη ευρύτερα γνωστή: Μόνο οι παγκόσμιοι κοινωφελείς οργανισμοί.

Το πιο αξιόπιστο τώρα παράδειγμα είναι ο ΟΗΕ. Στα τελευταία χρόνια τα μεγάλα εθνικά κράτη υποβάθμιζαν τη στήριξή τους και τις χορηγίες τους στον Οργανισμό. Ήδη ενώπιον του αδιεξόδου και της συνειδητοποίησης των αναγκών για τη βιωσιμότητα της γης και της ανάπτυξης, το ρεύμα αυτό αλλάζει: Τυπικό παράδειγμα, ένας γνωστός οργανισμός του ΟΗΕ (έδρα Παρίσι, γραφείο στην Αθήνα), το Sustainable Development Solutions Network, που με αριστοτελική φρόνηση δραστηριοποιείται για την εύρεση λύσεων ενώπιον των ανταγωνισμών. Η παγκόσμια προσπάθειά του να αντληθούν ιδέες και σκέψεις από την αριστοτελική και την κομφουκιανική φιλοσοφία για χάρη της βιωσιμότητας είναι σε εξέλιξη.
Δεύτερο διάχυτο παράδειγμα συλλογικού ανιδιοτελούς αγώνα για την επιβίωση αποτελεί η παραγωγή τεχνογνωσίας και πολιτισμού μέσω των δημόσιων πανεπιστημίων. Αυτών ακριβώς που ο νεοφιλελευθερισμός προσπαθεί να συρρικνώσει (λιγότερες υποδομές, λιγότερο προσωπικό, λιγότεροι φοιτητές), προς όφελος της κερδοφόρας ιδιωτικής εκπαίδευσης και έρευνας. Ελάχιστα χρειάζεται να θυμηθούμε, ότι η επιβίωση σήμερα χρειάζεται γνώσεις, κι ότι η αγορά παράγει γνώσεις για ανταγωνιστική εκμετάλλευση κι όχι για το σύνολο.
Εννοείται ότι και οι προσπάθειες στους χώρους αυτούς αντιμετωπίζουν σοβαρά εμπόδια, αλλά το μέλλον στο στίβο της ζωής θα αποτελεί πια αγώνα εμποδίων, χωρίς κάλπικους οδηγούς και σωτήρες.

*Ο Νίκος Παρασκευόπουλος είναι ομότιμος καθηγητής του ΑΠΘ και πρώην υπουργός Δικαιοσύνης.