Όταν το κράτος είναι άδικο, οι πολίτες μπορούν να χρησιμοποιήσουν δικαιολογημένα βία;

* Το άρθρο του καθηγητή στρατηγικής, οικονομίας, ηθικής και δημόσιας πολιτικής στο πανεπιστήμιο Τζόρτζταουν, Jason Brennan δημοσιεύτηκε στο Aeon. Τo Αeon, είναι διαδικτυακό περιοδικό, που θέτει μεγάλα ερωτήματα, αναζητώντας φρέσκες απαντήσεις και μια νέα οπτική στην κοινωνική πραγματικότητα, την επιστήμη, τη φιλοσοφία και τον πολιτισμό. Το NEWS 24/7 αναδημοσιεύει κάθε εβδομάδα μια ιστορία για όσους λατρεύουν την πρωτότυπη σκέψη πάνω σε παλιά και νέα ζητήματα.

Αν δεις την αστυνομία να πνίγει κάποιον μέχρι θανάτου – όπως τον Έρικ Γκάρνερ, έναν 43χρονο μαύρο κηπουρό που ακινητοποιήθηκε βίαια στους δρόμους της Νέας Υόρκης το 2014 – μπορείς να επιλέξεις να ρίξεις σπρέι πιπεριού και να φύγεις. Ίσως ακόμα σώσεις και μια αθώα ζωή. Αλλά ποιοι ηθικοί λόγοι δικαιολογούν τέτοιους επικίνδυνους ηρωισμούς; (Σε τελική ανάλυση, οι αστυνομικοί μπορεί να σε συλλάβουν ή να σε σκοτώσουν.) Το πιο σημαντικό: έχουμε το δικαίωμα να υπερασπιστούμε τον εαυτό μας και τους άλλους από την κρατική αδικία όταν οι κρατικοί λειτουργοί ακολουθούν έναν άδικο νόμο; Νομίζω ότι η απάντηση είναι ναι. Αλλά αυτή η άποψη χρειάζεται υπεράσπιση. Κάτω από ποιες συνθήκες μπορεί να δικαιολογηθεί η ενεργητική αυτοάμυνα, συμπεριλαμβανομένης πιθανής βίας, σε αντίθεση με την παθητική αντίσταση της πολιτικής ανυπακοής που οι Αμερικανοί γενικά επικροτούν;

Η πολιτική ανυπακοή είναι μια δημόσια πράξη που στοχεύει στη δημιουργία κοινωνικής ή νομικής αλλαγής. Σκεφτείτε τη σύλληψη του Χένρι Ντέιβιντ Θόρω το 1846 επειδή αρνήθηκε να πληρώσει φόρους για να χρηματοδοτήσει τα αποικιακά κατορθώματα των Ηνωμένων Πολιτειών ή τον Μάρτιν Λούθερ Κινγκ που “φλέρταρε” με την οργή των αρχών το 1963 για να ντροπιάσει τη λευκή Αμερική για να σεβαστεί τα πολιτικά δικαιώματα των μαύρων. Σε τέτοιες περιπτώσεις, οι ανυπάκουοι πολίτες παραβιάζουν εμφανώς το νόμο και αποδέχονται την τιμωρία, ώστε να επιστήσουν την προσοχή σε μια αιτία. Αλλά η δικαιολογημένη αντίσταση δεν χρειάζεται να έχει πολιτικό χαρακτήρα. Δεν χρειάζεται να στοχεύει στην αλλαγή του νόμου, στη μεταρρύθμιση των δυσλειτουργικών θεσμών ή στην αντικατάσταση κακών ηγετών. Μερικές φορές, πρόκειται απλώς για να σταματήσει μια άμεση αδικία. Εάν σταματήσεις μια ληστεία, προσπαθείς να σταματήσεις τη συγκεκριμένη εκείνη τη στιγμή, όχι να προσπαθήσεις να τερματίσεις τις ληστείες παντού. Πράγματι, αν είχες ψεκάσει με πιπέρι τον αστυνομικό Ντάνιελ Πανταλέο ενώ έπνιγε τον Έρικ Γκάρνερ, θα προσπαθούσες να σώσεις τον Γκάρνερ, όχι να μεταρρυθμίσεις την αστυνόμευση στις ΗΠΑ.

Γενικά, συμφωνούμε ότι είναι λάθος να λες ψέματα, να εξαπατάς, να κλέβεις, να χειραγωγείς, να καταστρέφεις περιουσίες ή να επιτίθεσαι σε ανθρώπους. Λίγοι όμως από εμάς πιστεύουν ότι οι απαγορεύσεις τέτοιων ενεργειών είναι απόλυτες. Η κοινή ηθική υποστηρίζει ότι τέτοιες ενέργειες επιτρέπονται για αυτοάμυνα ή για υπεράσπιση άλλων (ακόμα και αν ο νόμος δεν συμφωνεί πάντα). Μπορεί να πεις ψέματα στον δολοφόνο στην πόρτα. Μπορείς να σπάσεις τα τζάμια του αυτοκινήτου του επίδοξου απαγωγέα. Μπορείς να σκοτώσεις τον επίδοξο βιαστή.

Εδώ είναι μια φιλοσοφική άσκηση. Φαντάσου μια κατάσταση στην οποία ένας πολίτης διαπράττει μια αδικία, κατά της οποίας πιστεύεις ότι επιτρέπεται η χρήση εξαπάτησης, υπονόμευσης ή βίας για να υπερασπιστείς τον εαυτό σου ή τους άλλους. Για παράδειγμα, φαντάσου ότι ο φίλος σου κάνει μια ακατάλληλη στάση σε ένα κόκκινο φανάρι και ο πατέρας του, θυμωμένος, τον βγάζει από το αυτοκίνητο, τον σπάει στο ξύλο και συνεχίζει να χτυπά το πίσω μέρος του κρανίου του ακόμα και όταν ο φίλος σου είναι πεσμένος μπρούμυτα. Μπορείς να χρησιμοποιήσεις βία, εάν είναι απαραίτητο να σταματήσεις τον πατέρα; Τώρα φαντάσου την ίδια σκηνή, με τη διαφορά ότι αυτή τη φορά ο δράστης είναι αστυνομικός στο Οχάιο και το θύμα είναι ο Ρίτσαρντ Χάμπαρτ, ο οποίος το 2017 βίωσε ακριβώς μια τέτοια επίθεση. Αυτό αλλάζει τα πράγματα; Πρέπει να αφήσεις τον αστυνομικό να σκοτώσει τον Χάμπαρντ αντί να επέμβεις;

Οι περισσότεροι απαντούν ναι, πιστεύοντας ότι μας απαγορεύεται να σταματήσουμε τους κρατικούς λειτουργούς που παραβιάζουν τα δικαιώματά μας. Αυτό το βρίσκω μπερδεμένο. Υπό αυτή την άποψη, οι γείτονές μου μπορούν να εξαλείψουν το δικαίωμά μας για αυτοάμυνα και τα δικαιώματά μας να υπερασπιστούμε άλλους, παραχωρώντας σε κάποιον ένα αξίωμα ή ψηφίζοντας έναν κακό νόμο. Σύμφωνα με αυτήν την άποψη, τα δικαιώματά μας στη ζωή, την ελευθερία, τη δίκαιη διαδικασία και την ασφάλεια του ατόμου μπορεί να εξαφανιστούν από πολιτική εντολή – ή ακόμα και όταν ένας αστυνομικός έχει μια κακή μέρα. Στο When All Else Fails: The Ethics of Resistance to State Injustice (2019), αντ’ αυτού υποστηρίζω ότι μπορούμε να δράσουμε αμυντικά εναντίον κρατικών λειτουργών υπό τις ίδιες συνθήκες υπό τις οποίες μπορούμε να ενεργήσουμε αμυντικά κατά πολιτών. Κατά την άποψή μου, οι πολιτικοί και κρατικοί λειτουργοί είναι ισοδύναμοι, και έχουμε τα ίδια δικαιώματα αυτοάμυνας (και υπεράσπισης των άλλων) έναντι και των δύο. Θα πρέπει να υποθέσουμε, εξ ορισμού, ότι οι κρατικοί λειτουργοί δεν έχουν ειδική ασυλία κατά της αυτοάμυνας, εκτός εάν μπορούμε να ανακαλύψουμε βάσιμους λόγους να σκεφτούμε διαφορετικά. Αλλά αποδεικνύεται ότι τα κύρια επιχειρήματα για την ειδική ασυλία είναι αδύναμα.

Μερικοί άνθρωποι λένε ότι μπορεί να μην υπερασπιστούμε τους εαυτούς μας ενάντια στην κρατική αδικία επειδή οι κυβερνήσεις και οι εκπρόσωποί τους έχουν “εξουσία”. (Εξ ορισμού, μια κυβέρνηση έχει εξουσία πάνω σου εάν, και μόνο εάν, μπορεί να σε υποχρεώσει να υπακούσεις μέσω εντολής: πρέπει να κάνεις αυτό που λέει επειδή το λέει.) Αλλά το επιχείρημα της εξουσίας δεν λειτουργεί. Είναι ένα πράγμα να πεις ότι έχεις καθήκον να πληρώσεις τους φόρους σου, να εμφανιστείς για ένορκος ή να ακολουθήσεις το όριο ταχύτητας. Είναι εντελώς διαφορετικό να δείχνεις ότι είσαι υποχρεωμένος να επιτρέψεις σε μια κυβέρνηση και τους λειτουργούς της να χρησιμοποιούν υπερβολική βία και να αγνοούν τα δικαιώματά σου με νόμιμη οδό. Μια κεντρική ιδέα στον φιλελευθερισμό είναι ότι οποιαδήποτε εξουσία έχουν οι κυβερνήσεις είναι περιορισμένη.

Άλλοι λένε ότι πρέπει να αντισταθούμε στην κρατική αδικία, αλλά μόνο με ειρηνικές μεθόδους. Πράγματι, θα έπρεπε, αλλά αυτό δεν κάνει διάκριση μεταξύ αυτοάμυνας εναντίον πολιτών ή κυβέρνησης. Το δόγμα του κοινού δικαίου της αυτοάμυνας διέπεται πάντα από μια προϋπόθεση αναγκαιότητας: μπορείς να πεις ψέματα ή να χρησιμοποιήσεις βία μόνο εάν είναι απαραίτητο, δηλαδή μόνο εάν οι ειρηνικές ενέργειες δεν είναι τόσο αποτελεσματικές. Αλλά οι ειρηνικές μέθοδοι συχνά αποτυγχάνουν να σταματήσουν τις αδικίες. Ο Έρικ Γκάρνερ παραπονέθηκε ειρηνικά: “Δεν μπορώ να αναπνεύσω”, μέχρι που άφησε την τελευταία του πνοή.

Ένα άλλο επιχείρημα είναι ότι δεν πρέπει να ενεργούμε ως αυτόκλητοι τιμωροί. Αλλά η επίκληση αυτού του σημείου εδώ παρεξηγεί την αρχή της αυτοδικίας, η οποία λέει ότι όταν υπάρχει ένα λειτουργικό δημόσιο σύστημα δικαιοσύνης, θα πρέπει να αφεθείς στους δημόσιους υπαλλήλους που προσπαθούν, καλή τη πίστει, να απονείμουν δικαιοσύνη. Έτσι, αν οι αστυνομικοί προσπαθήσουν να σταματήσουν μια κλοπή, δεν πρέπει να εμπλακείς. Αλλά αν αγνοήσουν ή δεν μπορούν να σταματήσουν μια κλοπή, μπορείς να παρέμβεις. Εάν η ίδια η αστυνομία είναι ο κλέφτης – όπως στην άδικη αστική κατάσχεση – η αρχή της αυτοδικίας δεν σου απαγορεύει να υπερασπιστείς τον εαυτό σου. Επιμένει ότι αποδέχεσαι πιο αρμόδιους κρατικούς λειτουργούς όταν απονέμουν δικαιοσύνη, όχι ότι πρέπει να τους αφήσεις να διαπράξουν αδικία.

Μερικοί άνθρωποι βρίσκουν τη θέση μου πολύ επικίνδυνη. Ισχυρίζονται ότι είναι δύσκολο να γνωρίζουμε ακριβώς πότε δικαιολογείται η αυτοάμυνα. Ότι οι άνθρωποι κάνουν λάθη, αντιστέκονται όταν δεν πρέπει. Ισως. Αλλά αυτό ισχύει και για την αυτοάμυνα εναντίον πολιτών. Κανείς δεν λέει ότι δεν έχουμε το δικαίωμα αυτοάμυνας ο ένας εναντίον του άλλου, επειδή η εφαρμογή της αρχής είναι δύσκολη. Μάλλον, ορισμένες ηθικές αρχές είναι δύσκολο να εφαρμοστούν.

Ωστόσο, αυτή η αντίρρηση φέρνει το πρόβλημα ακριβώς προς τα πίσω. Στην πραγματική ζωή, οι άνθρωποι είναι πολύ διακριτικοί και κομφορμιστές απέναντι στην κρατική εξουσία. Είναι πολύ πρόθυμοι να κάνουν ηλεκτροσόκ σε πειραματόζωα, να σκοτώσουν Εβραίους με δηλητηριώδη αέρια ή να βομβαρδίσουν αμάχους όταν τους ζητηθεί, και διστάζουν να αντισταθούν στην πολιτική αδικία. Αν μη τι άλλο, η επικίνδυνη θέση – η θέση που οι περισσότεροι άνθρωποι θα εφαρμόσουν λανθασμένα – είναι ότι πρέπει να απευθυνόμαστε στους κρατικούς λειτουργούς όταν φαίνεται να ενεργούν άδικα. Θυμήσου, η αυτοάμυνα ενάντια στο κράτος σημαίνει να σταματήσεις μια άμεση αδικία, όχι να διορθώσεις παραβιασμένους κανόνες.

Φυσικά, η στρατηγική μη βίας είναι συνήθως ο πιο αποτελεσματικός τρόπος για να προκληθεί διαρκής κοινωνική αλλαγή. Αλλά δεν πρέπει να υποθέσουμε ότι η στρατηγική μη βίας του είδους που ασκούσε ο Κινγκ λειτουργεί πάντα μόνη της. Δύο βιβλία – το This Nonviolent Stuff’ll Get You Killed (2014) του Charles Cobb Jr και το We Will Shoot Back (2013) του Ακινιέλε Ουμότζα – δείχνουν ότι η μεταγενέστερη “μη βίαιη” φάση του ακτιβισμού για τα πολιτικά δικαιώματα στις ΗΠΑ πέτυχε (στο βαθμό που πέτυχε) μόνο επειδή, σε προηγούμενες φάσεις, οι μαύροι οπλίστηκαν και πυροβόλησαν για αυτοάμυνα. Μόλις οι δολοφονικοί όχλοι και η λευκή αστυνομία έμαθαν ότι οι μαύροι θα αντεπιτεθούν, στράφηκαν σε λιγότερο βίαιες μορφές καταπίεσης και οι μαύροι με τη σειρά τους άρχισαν να χρησιμοποιούν μη βίαιες τακτικές. Η αμυντική υπονόμευση, η εξαπάτηση και η βία είναι σπάνια οι πρώτες λύσεις, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι ποτέ δεν είναι δικαιολογημένες.