Μπετόβεν: Η τραγική ζωή του ρηξικέλευθου πρωτοπόρου συνθέτη

Με αφορμή την τρίτη συναυλία του Κύκλου "Μπετόβεν: 250 χρόνια", με τον οποίο η Κρατική Ορχήστρα Αθηνών συμμετέχει στους εορτασμούς για την επέτειο γέννησής του, το News 24/7 παρουσιάζει τους λόγους που καθιστούν τον Γερμανό συνθέτη ένα από τα πλέον εμβληματικά κεφάλαια για την καλλιτεχνική δημιουργία παγκοσμίως.

NEWSROOM
23 Φεβρουαρίου 2020 07:14

Οι άνθρωποι είναι αυτοί που διαμορφώνουν τόσο την κοινωνία στην οποία ζουν, όσο και την Ιστορία, την οποία φυσικά και καταγράφουν. Καθώς η Ευρώπη έμπαινε στον 18 αιώνα – έχοντας ήδη απορρίψει πεποιθήσεις αιώνων λόγω και της έκρηξης τεχνολογίας και επιστημών – όλα έδειχναν ότι οι συνθήκες ήταν πλέον ώριμες για ριζικές αλλαγές σε όλους τους τομείς. Έτσι, το κίνημα του Διαφωτισμού που αρχικά αναπτύχθηκε σε Αγγλία και Γαλλία, ήρθε να αξιώσει μεταβολές σε όλες τις πτυχές της ανθρώπινης δραστηριότητας. Ξεκινώντας από τους πολιτικοκοινωνικούς θεσμούς και προχωρώντας στην οικονομία, την εκπαίδευση και τη θρησκεία. Και βέβαια, η τέχνη, ως η πιο πηγαία έκφραση και αναπαράσταση κάθε σημαντικής κοινωνικής αλλαγής, δεν θα μπορούσε να μείνει ανεπηρέαστη.

Σε αυτό το περιβάλλον, έδρασε και τελικά μεγαλούργησε ο Λούντβιχ βαν Μπετόβεν, τα 250 χρόνια από τη γέννηση του οποίου (17 Δεκεμβρίου 1770) εορτάζονται φέτος σε όλο τον κόσμο.

Με αφορμή την επετειακή συναυλία της Κρατικής Ορχήστρας Αθηνών για το έτος Μπετόβεν που θα ανέβει στις 28 Φεβρουαρίου στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών, το News 24/7 παρουσιάζει τους λόγους που καθιστούν τον Γερμανό συνθέτη ένα από τα πλέον εμβληματικά κεφάλαια για την καλλιτεχνική δημιουργία παγκοσμίως…

Τραγική ζωή, ανατρεπτική δημιουργία

Ο Μπετόβεν υπήρξε τραγική μορφή, καθώς από πολύ μικρός βίωσε την κακοποίηση από τον μέθυσο πατέρα του, ενώ έχασε νωρίς και την αγαπημένη του μητέρα. Και σαν να μην έφταναν αυτά, στα 26 χρόνια του, ξεκίνησε η σταδιακή απώλεια της ακοής του. Οδυνηρή – και με λειτουργικές επιπτώσεις ασθένεια – που όμως δεν στάθηκε ικανή να τον εμποδίσει να γράψει έργα ρηξικέλευθα και ανατρεπτικά, εμπνευσμένος από την ανάδειξη της αστικής τάξης και των μεγάλων επαναστάσεων εκείνης της περιόδου. Υπήρξε ένας φάρος, πρωτίστως για τους συνθέτες του 19 αιώνα που τον διαδέχθηκαν, όντας ο συνδετικός κρίκος αλλά και το σημείο τομής κλασικισμού και ρομαντισμού. Στο πνεύμα της εποχής του, εισήγαγε την έννοια του ελεύθερου καλλιτέχνη που ανεξαρτητοποιείται από τις συμβάσεις και τις παραγγελίες ευγενών και κληρικών. Μια εξέλιξη που είχε μεν αρχίσει να διαφαίνεται ήδη με τον Μότσαρτ και τον Χάυντν, αλλά ο Μπετόβεν την κορύφωσε, ίσως λόγω και του ασυμβίβαστου χαρακτήρα του.

Δεν είναι υπερβολή να πει κάποιος ότι ο Λούντβιχ βαν Μπετόβεν αποτελεί μοναδικότητα στην ιστορία της τέχνης. Ένα φαινόμενο εκθαμβωτικής, σαρωτικής δύναμης. Γιατί η μεγαλοφυία του εκτείνεται πέρα και πάνω από την ίδια τη μουσική που έγραψε, καθιστώντας τον μία από τις πλέον επιδραστικές μορφές στην παγκόσμια καλλιτεχνική ιστορία. Για του λόγου το αληθές, ο Μπετόβεν κατάφερε όχι μόνο να αφήσει το σημάδι του σε όλους τους μεταγενέστερους συνθέτες, αλλά να δημιουργήσει επί της ουσίας νέους θεσμούς στη μουσική.

Η ίδια η επαγγελματική ορχήστρα προέκυψε, σε μεγάλο βαθμό, ως όχημα για την απρόσκοπτη απόδοση των συμφωνιών του, όπως και η τέχνη της διεύθυνσης (ορχήστρας). Αλλά και το σύγχρονο πιάνο, όπως το ξέρουμε σήμερα, φέρει το αποτύπωμα του αιτήματός του για ένα πιο ανθεκτικό και ευέλικτο μουσικό όργανο. Ενώ η τεχνολογία της ηχογράφησης αναπτύχθηκε, σχεδόν έναν αιώνα μετά τον θάνατό του, με την εργογραφία του να βρίσκεται στον πυρήνα της: Το πρώτο εμπορικό LP το 1931, περιείχε την Πέμπτη Συμφωνία ενώ η διάρκεια των CDs πρώτης γενιάς καθορίστηκε στα εβδομήντα πέντε λεπτά, με κριτήριο την ακρόαση της Ενάτης χωρίς να απαιτείται διακοπή. Μετά τον «σεισμό» που προκάλεσε, οι αίθουσες συναυλιών δεν ήταν πια ένας χώρος για ποικίλες ψυχαγωγικές δραστηριότητες, αλλά ένας προορισμός, στον οποίο τιμάται η υψηλή καλλιτεχνική αξία. Ως εκ τούτου, και η έννοια της ακρόασης μίας συναυλίας υπέστη θεμελιώδη αλλαγή. Για να παρακολουθήσει κάποιος τις πυκνές, ορμητικές αφηγήσεις του Μπετόβεν, έπρεπε να εστιάσει, να αφιερώσει το σύνολο της προσοχής του, να ξεχάσει ό,τι άλλο μπορεί να τον απασχολεί. Η σκηνή είχε πλέον μετατραπεί στον χώρο όπου εκτυλίσσεται μία αόρατη αλλά τόσο έντονη δράση, σε ναό μίας ηχητικής αποκάλυψης.

Η κλασική μουσική υπάρχει γιατί υπήρξε ο Μπετόβεν

Πάνω απ’ όλα, όμως, ο Μπετόβεν ουσιαστικά έδωσε πνοή σ’ αυτό που αργότερα ονομάστηκε κλασική μουσική. Κατά τη διάρκεια του 19 αιώνα, με κέντρο τον ίδιο τον Μπετόβεν, τα έργα συνθετών που είχαν ήδη περάσει στην αθανασία, άρχισαν να υπερτερούν έναντι των συνθέσεων σύγχρονων τότε συνθετών. Όπως διαπιστώνει ο μελετητής William Weber, αυτός ο «φετιχισμός» του παρελθόντος μπορεί να αποδειχθεί, ρίχνοντας απλώς μια ματιά σε στατιστικά στοιχεία: στη Λειψία, το ποσοστό των έργων αποθανόντων συνθετών έφτασε, από το 11% που βρισκόταν το 1782, σε 76% το 1870. Ο Weber μάλιστα θεωρεί ότι το σημείο καμπής είναι η πρώτη παρουσίαση της τιτάνιας, ταραχώδους Ηρωικής Συμφωνίας: κατόπιν απαίτησης του κοινού, το έργο ερμηνεύθηκε ξανά μια εβδομάδα μετά την πρεμιέρα, παίρνοντας την τιμητική θέση στο τέλος του προγράμματος. Σε αυτό το πνεύμα, ένας κριτικός έγραφε για τη Δεύτερη Συμφωνία: “Για να την κατακτήσεις, απαιτείται η αλλεπάλληλη εκτέλεσή της, ακόμη κι από την πιο χαρισματική Ορχήστρα”. Κι είναι αυτή η συγκλονιστική πολυπλοκότητα της γραφής του Μπετόβεν – η κατασκευή της δομής, μέσα από τη σχεδόν «εμμονική» ανάπτυξη μοτίβων – που καλλιέργησε τελικά την έννοια του ρεπερτορίου, δηλαδή την ανάγκη να παίζεται ένα έργο ξανά και ξανά. Χωρίς να υποτιμάται η συμβολή των προγενέστερων τιτάνων, όπως του Μπαχ, του Μότσαρτ και του Χάυντν, είναι σαφές ότι στην περίπτωση του Μπετόβεν, η διαδικασία αυτή γίνεται εθιστική, ακαταμάχητη. Ακριβώς γιατί κανένας συνθέτης δεν εργάστηκε τόσο σκληρά για να αποτρέψει την πλήξη, να καταλάβει το μυαλό ενός ατόμου που μπορεί να ακούει ή να παίζει ένα συγκεκριμένο κομμάτι για δέκατη ή εκατοστή φορά.

Η τεράστια παρακαταθήκη

Επιπλέον, οι συνθέσεις του Μπετόβεν επένδυσαν μουσικά στιγμές- ορόσημα για την ευρωπαϊκή ιστορία: από τις επαναστάσεις του 1848 και του 1849, όταν η παρουσίαση των συμφωνιών του συνδεόταν με τη λαχτάρα για ελευθερία, στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, όταν οι εναρκτήριες νότες της Πέμπτης συνδέονταν με την ακολουθία «βραχύ-βραχύ-βραχύ» του κώδικα Μορς, αναπαριστώντας το πρώτο γράμμα της λέξης Victory (= νίκη). Αλλά και το 1989, όταν ο Λέοναρντ Μπερνστάιν διηύθυνε την Ενάτη δίπλα στο – μόλις γκρεμισμένο – τείχος του Βερολίνου. «Εμείς οι ίδιοι φαίνεται να δημιουργούμε τον μύθο μας, μέσα από τη διαδικασία ταυτοποίησης με αυτή τη μουσική», έγραφε ο μελετητής Scott Burnham.

«Η ορχηστρική μουσική του Μπετόβεν αποκαλύπτει μπροστά στα μάτια μας το βασίλειο των ισχυρών και ανυπολόγιστων. Εκεί, λαμπερές ακτίνες φωτός λάμπουν στο βαθύ σκοτάδι της νύχτας, καλώντας μας να παρατηρήσουμε τις γιγάντιες σκιές που κινούνται μπρος πίσω, όλο και πιο κοντά μας, διαλύοντας μέσα μας κάθε αίσθηση εκτός από το άλγος του ατελείωτου πόθου. Εντός του οποίου κάθε επιθυμία, σκιρτώντας με τους ήχους της αγαλλίασης, βυθίζεται στο παρασκήνιο μέχρι να εξαφανισθεί. Η μουσική του Μπετόβεν θέτει σε κίνηση το μηχανισμό του δέουε, του φόβου, του τρόμου, αλλά και του πόνου» έγραφε ο συνθέτης E. T. A. Hoffmann για την Πέμπτη Συμφωνία. Κι είναι ακριβώς αυτή η δύναμη των συναισθημάτων, των πανανθρώπινων παθών, που εκφράζει με τέτοια δεξιοτεχνία μέσα από τη μουσική του, που τον καθιστά επίκαιρο μέχρι σήμερα, κατατάσσοντας τα έργα του στις πρώτες θέσεις των προτιμήσεων μουσικών, καλλιτεχνών, αλλά – ίσως το σπουδαιότερο απ’ όλα – και κοινού.