67 Έλληνες Εβραίοι επιζώντες σε μια βαθιά προσωπική εξομολόγηση

Η Αννέτα Παπαθανασίου επιστρέφει με το νέο της ντοκιμαντέρ “Η Τέχνη της Μνήμης” -μετά το εξαιρετικό “Γελώντας στο Αφγανιστάν” και εξερευνά την τέχνη της εικαστικού Άρτεμης Αλκαλάη και τη διαδικασία του συλλογικού τραύματος μέσα από τη μνήμη του Ολοκαυτώματος.

Η Α. Αλκαλάη μέσω της τέχνης της και της καταγραφής των μαρτυριών των τελευταίων επιζώντων Ελλήνων Εβραίων από τα στρατόπεδα του Άουσβιτς και του Μπέργκεν-Μπέλζεν, δημιουργεί ένα έργο γεμάτο ευαισθησία, σεβασμό και αγάπη.

Πιο συγκεκριμένα, μέσα από τη φωτογραφία, το βίντεο και τη θεατρική έκφραση αναβιώνει τις ιστορίες της οικογένειάς της και του ελληνικού Εβραϊσμού, ενώ η Αννέτα Παπαθανασίου, φίλη από το σχολείο με την Άρτεμη Αλκαλάη, συνεργάζεται μαζί της και εισχωρεί σε έναν άγνωστο για αυτή κόσμο, τον κόσμο της τέχνης και τον κόσμο των επιζώντων του Ολοκαυτώματος και καταγράφει αυτή τη διαδικασία, δίνοντας στο ντοκιμαντέρ μια μοναδική διάσταση προσωπικής και καλλιτεχνικής αναζήτησης.

Με την ίδια ένταση και συναισθηματική προσέγγιση που χαρακτήρισε το πρώτο της ντοκιμαντέρ, η Αννέτα Παπαθανασίου εμβαθύνει στην τέχνη ως μέσο επούλωσης και συμφιλίωσης με την Ιστορία, προσφέροντας μια διαφορετική ματιά στην ιστορία της ανθρωπότητας και της μνήμης.

Εμείς μιλήσαμε μαζί με την Αννέτα Παπαθανασίου με αφορμή το ντοκιμαντέρ “Η Τέχνη της Μνήμης”…

Πώς γεννήθηκε η ιδέα για την ταινία Η Τέχνη της Μνήμης και ποια ήταν η αφετηρία αυτής της καλλιτεχνικής διαδρομής;

Γνωρίζω την εικαστική δουλειά της Άρτεμης Αλκαλάη εδώ και πολλά χρόνια. Είμαστε φίλες, αλλά ήμασταν και συμμαθήτριες, κάτι που μας επέτρεψε να έχουμε μια βαθύτερη κατανόηση η μία για το έργο της άλλης.
Η ιδέα για την ταινία γεννήθηκε μέσα από μια συζήτηση. Η Άρτεμις μου πρότεινε να δημιουργήσουμε ένα ντοκιμαντέρ με θέμα την τελευταία της δουλειά.

Από την πρώτη στιγμή ενθουσιάστηκα και ήθελα να μάθω περισσότερα. Καθώς άκουγα την ίδια να μιλά για την τέχνη της και παρατηρούσα τα έργα της, συνειδητοποίησα ότι η διαδρομή της είχε ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Ήθελα να εξερευνήσω όχι μόνο το πρόσφατο έργο της, αλλά και τις ρίζες της καλλιτεχνικής της πορείας. Τι την ώθησε να ξεκινήσει να ζωγραφίζει;

Πώς εξελίχθηκε η τέχνη της με την πάροδο του χρόνου; Και τελικά, τι την οδήγησε να αφιερώσει ένα τόσο σημαντικό μέρος του έργου της στη φωτογράφιση και κινηματογράφηση επιζώντων του Ολοκαυτώματος, με τον δικό της ξεχωριστό τρόπο;

Έτσι, η ταινία Η Τέχνη της Μνήμης δεν είναι απλώς μια καταγραφή της τελευταίας δουλειάς της Άρτεμης Αλκαλάη, αλλά μια συνολική ματιά στη δημιουργική της διαδρομή, στις επιρροές της και στον τρόπο με τον οποίο η τέχνη της συνδέεται βαθιά με τη μνήμη και την Ιστορία.

Πώς επηρέασε αυτή η σχέση τη δική σας προσέγγιση στο ντοκιμαντέρ;

Η φιλική σχέση που είχα με την Άρτεμις επηρέασε βαθιά τόσο τη διαδικασία των γυρισμάτων όσο και την επεξεργασία της ταινίας. Η επικοινωνία μας ήταν άμεση και αυθεντική, διευκολύνοντας τη διαμόρφωση της αφήγησης. Είχα ήδη εξοικειωθεί με το έργο και την καλλιτεχνική της πορεία, γεγονός που μου επέτρεψε να κατανοήσω καλύτερα την προσέγγισή της.

Αναμφίβολα, και οι δύο νιώθαμε έντονο άγχος για το τελικό αποτέλεσμα. Εκείνη επιθυμούσε η ταινία να αποτυπώσει σωστά τη διάσταση των έργων της, ενώ εγώ αισθανόμουν την ευθύνη να ανταποκριθώ στις προσδοκίες της. Ήθελα να εμβαθύνω με ακρίβεια στο έργο της, να το αποδώσω πιστά, χωρίς να προδώσω το ουσιαστικό του περιεχόμενο. Επιπλέον, με απασχολούσε έντονα το πώς θα αντιδρούσε το κοινό—αν θα συνδεόταν με την ιστορία, αν θα αντιλαμβανόταν τη σημασία της μνήμης και τον τρόπο με τον οποίο η τέχνη συμβάλλει στη διατήρησή της.

Η προσέγγιση του Ολοκαυτώματος

Το έργο της Αλκαλάη συνδέει την Τέχνη με τη μνήμη και την επούλωση του τραύματος. Τι σας γοήτευσε περισσότερο στον τρόπο που προσεγγίζει το Ολοκαύτωμα μέσα από τα έργα της;

Η Άρτεμις Αλκαλάη έχει φωτογραφίσει και μαγνητοσκοπήσει 67 επιζώντες του Ολοκαυτώματος από το Άουσβιτς και το Μπέργκεν – Μπέλζεν. Αυτό που με γοήτευσε περισσότερο είναι η μοναδικότητα της προσέγγισής της. Ως μέλος της τρίτης γενιάς του Ολοκαυτώματος – καθώς ο παππούς της δολοφονήθηκε στα στρατόπεδα συγκέντρωσης- πλησίαζε τους επιζώντες και τις οικογένειές τους με μια βαθιά συναισθηματική κατανόηση και έναν φιλικό, ευαίσθητο και οικείο τρόπο.

Ένα από τα πιο συγκινητικά στοιχεία του έργου της ήταν το μικρό σπιτάκι που έφερνε πάντα μαζί της. Είχε κατασκευάσει ένα απλό, αρχετυπικό σχήμα σπιτιού – ένα παραλληλόγραμμο με ένα τρίγωνο για στέγη- το οποίο τοποθετούσε δίπλα στους επιζώντες κατά τη φωτογράφιση. Το κάθε σπίτι ήταν διαφορετικό για κάθε άνθρωπο που απαθανάτιζε, καθώς συμβόλιζε την ασφάλεια και τη θαλπωρή που είχαν χάσει.

Με αυτόν τον τρόπο, η φωτογράφιση και η κινηματογράφηση δεν ήταν απλώς καταγραφή, αλλά ένας τρόπος επικοινωνίας. Δημιουργούσε ένα ζεστό, ανθρώπινο περιβάλλον, όπου οι επιζώντες ένιωθαν ότι συνομιλούν με μια φίλη, ακόμη και με μια συγγενή. Αυτή η βαθιά σύνδεση μεταξύ τέχνης, μνήμης και ανθρώπινης εμπειρίας είναι που καθιστά το έργο της Αλκαλάη τόσο δυνατό και ουσιαστικό.

Το ντοκιμαντέρ καταγράφει τη συνάντηση με τους τελευταίους εν ζωή Έλληνες Εβραίους επιζώντες. Πόσο δύσκολη ήταν η επιλογή των ιστοριών που τελικά συμπεριλάβατε στην ταινία; Τι συναισθήματα σας προκάλεσαν οι αφηγήσεις των επιζώντων;

Η επιλογή των ιστοριών ήταν εξαιρετικά δύσκολη. Κάθε αφήγηση ήταν συγκλονιστική και μοναδική, τόσο λόγω του περιεχομένου της όσο και του τρόπου με τον οποίο οι επιζώντες τη μοιράζονταν. Παρακολουθώντας τα βίντεο, συχνά ευχόμουν η ταινία να μπορούσε να διαρκέσει τρεις ή και τέσσερις ώρες, ώστε να συμπεριλάβω όλες αυτές τις μαρτυρίες.

Τελικά, αποφάσισα να εστιάσω στις πιο προσωπικές διηγήσεις—στιγμές όπου οι επιζώντες απευθύνονταν απευθείας στην Άρτεμη με ένα ποίημα, ένα τραγούδι ή μια βαθιά προσωπική εξομολόγηση. Ήταν ιστορίες που ένιωθα ότι δεν απευθύνονταν μόνο σε εκείνη, αλλά και στο ευρύτερο κοινό, σαν να ήθελαν να διασφαλίσουν ότι η μνήμη τους δεν θα χαθεί. Φυσικά η συγκίνηση όταν παρακολουθούσα το υλικό ήταν πολύ μεγάλη και δυσκόλευε στην επιλογή.

Πιστεύετε ότι η Τέχνη μπορεί να αποτελέσει ένα εργαλείο συμφιλίωσης με το παρελθόν; Σε μια εποχή που ο αντισημιτισμός και οι θεωρίες συνωμοσίας φαίνεται να επιστρέφουν, πόσο σημαντικό είναι να συνεχίζουμε να μιλάμε για το Ολοκαύτωμα μέσω της τέχνης και του κινηματογράφου;

Η Τέχνη έχει τη μοναδική δύναμη να μετατρέπει την Ιστορία σε μια ζωντανή εμπειρία, επιτρέποντας στους ανθρώπους να συνδεθούν συναισθηματικά με το παρελθόν. Δεν είναι απλώς ένα εργαλείο μνήμης, αλλά και ένα μέσο κατανόησης και συμφιλίωσης. Ιδίως σε μια εποχή όπου ο αντισημιτισμός και οι θεωρίες συνωμοσίας κερδίζουν έδαφος, η τέχνη και ο κινηματογράφος γίνονται απαραίτητα μέσα αντίστασης στη λήθη και την παραπληροφόρηση.

Μέσα από την τέχνη, η ιστορία του Ολοκαυτώματος δεν παρουσιάζεται ως ένα ψυχρό, μακρινό γεγονός, αλλά ως μια ανθρώπινη εμπειρία γεμάτη πόνο, απώλεια και αγώνα για επιβίωση. Αυτός ο διάλογος με το παρελθόν βοηθά όχι μόνο στη διατήρηση της μνήμης, αλλά και στη διαμόρφωση μιας κοινωνίας που είναι πιο συνειδητοποιημένη και λιγότερο επιρρεπής στη ρητορική του μίσους. Η συνέχιση αυτών των αφηγήσεων μέσα από τον κινηματογράφο και τις εικαστικές τέχνες είναι πιο σημαντική από ποτέ.

Πιστεύετε ότι οι σύγχρονες κοινωνίες έχουν συμφιλιωθεί πλήρως με τα τραύματα του Ολοκαυτώματος ή εξακολουθούν να υπάρχουν σκιές λήθης και αποσιώπησης;

Αν και έχει γίνει σημαντική πρόοδος στη διατήρηση της μνήμης του Ολοκαυτώματος, εξακολουθούν να υπάρχουν περιοχές όπου κυριαρχεί η αποσιώπηση, η παραποίηση και η λήθη. Σε ορισμένες κοινωνίες, το Ολοκαύτωμα αντιμετωπίζεται ως ένα μακρινό ιστορικό γεγονός, αποσυνδεδεμένο από τη σύγχρονη πραγματικότητα. Παράλληλα, υπάρχουν ακόμη δυνάμεις που επιδιώκουν είτε να το υποβαθμίσουν είτε να το διαστρεβλώσουν για πολιτικούς σκοπούς.

Η συμφιλίωση με το παρελθόν απαιτεί συνεχή εκπαίδευση και ανοιχτό διάλογο. Όσο υπάρχουν φαινόμενα ρατσισμού, μισαλλοδοξίας και διαστρέβλωσης της ιστορίας, η διαδικασία της συμφιλίωσης δεν μπορεί να θεωρηθεί ολοκληρωμένη. Η μνήμη δεν πρέπει να περιορίζεται σε επετείους ή μουσεία· πρέπει να είναι ζωντανό κομμάτι της κοινωνικής μας συνείδησης.

Ποια είναι τα επόμενα βήματα για την ταινία; Υπάρχουν σχέδια για προβολές σε διεθνή φεστιβάλ ή ειδικές εκδηλώσεις μνήμης;

Ναι φυσικά, υπάρχουν ήδη συζητήσεις για τη συμμετοχή της ταινίας μας σε ελληνικά και ξένα φεστιβάλ, και ήδη προβλήθηκε με επιτυχία στο Διεθνές Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης. Τώρα επιδιώκουμε να συνεχίσουμε και να στείλουμε και σε ξένα φεστιβάλ καθώς η θεματολογία της ταινίας μας ξεπερνά τα όρια μιας τοπικής ή εθνικής αφήγησης.

Επιπλέον, έχουμε έρθει σε επαφή με διανομείς στο εξωτερικό για ξένα τηλεοπτικά κανάλια και εξετάζεται η δυνατότητα συνεργασίας με εκπαιδευτικά ιδρύματα και πολιτιστικούς οργανισμούς, ώστε η ταινία να χρησιμοποιηθεί ως εργαλείο διδασκαλίας και ευαισθητοποίησης. Η δύναμή της δεν βρίσκεται μόνο στην καταγραφή της ιστορίας, αλλά και στη δυνατότητα να γεννήσει συζητήσεις, να προκαλέσει σκέψη και να λειτουργήσει ως γέφυρα ανάμεσα στις γενιές.