“Η εξουσία πάντα συνοδεύεται από θρασυδειλία”: Η σκηνοθέτης του ντοκιμαντέρ “Ξεριζωμένοι” μιλά στο NEWS 24/7

Από τον Ελληνικό Εμφύλιο ως τον πόλεμο στο Αφγανιστάν, από τα χρόνια του Φράνκο μέχρι τα χρόνια του Covid-19, από τον Ινδικό Ωκεανό ως τη Σιβηρία, πολλά παιδιά ξεριζώθηκαν βίαια από το φυσικό τους περιβάλλον για πολιτικούς λόγους. Μέσα από τις μαρτυρίες τους αναδύονται τρομερές και συχνά άγνωστες πτυχές της Ιστορίας.

Αυτό είναι το φιλόδοξο εγχείρημα πίσω από το ντοκιμαντέρ “Ξεριζωμένοι” της Ελένης Αλεξανδράκη, που έκανε πριν λίγες μέρες πρεμιέρα στο φεστιβάλ ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης και τώρα κυκλοφορεί στις αίθουσες για να συναντήσει το κοινό, μεταφέροντας στον κόσμο τις συγκλονιστικές ιστορίες που έχουν να αφηγηθούν οι ήρωές του. Και τις εντυπωσιακές παραλλήλους που εντοπίζει στην ίδια την ιδέα του ξεριζωμού και των πολλαπλών τρόπων με τους οποίους τη συναντάμε στις σύγχρονες κοινωνίες μας.

Η σκηνοθέτης μίλησε στο News24/7 για το πως ενώθηκαν 7 ιστορίες ξεριζωμών σε μια αφήγηση, την σχέση του Covid με διάφορα άλλα ιστορικά εγκλήματα, και το πώς ένα απόλυτα προσωπικό τραύμα υπήρξε κινητήριος μοχλός για ένα ντοκιμαντέρ για την Ιστορία.

Ποια είναι η προέλευση του πρότζεκτ; Πώς δηλαδή προέκυψε σαν ιδέα, υπήρχε κάποια συγκεκριμένη ιδέα ή σκέψη ως αφορμή;

Είναι πολλά χρόνια που ετοιμάζω μια ταινία μυθοπλασίας ελεύθερη διασκευή του βιβλίου ΘΟΛΟΣ ΒΥΘΟΣ του Γιάννη Ατζακά, που μεγάλωσε ως παιδί στις λεγόμενες παιδοπόλεις της Φρειδερίκης. Ερευνώντας το θέμα για αυτή την ταινία ανακάλυψα ότι παγκοσμίως υπήρχαν αντίστοιχες ιστορίες εγκλεισμών, ξεριζωμών και εκμετάλλευσης παιδιών για να εξυπηρετηθούν πολιτικές σκοπιμότητες. Το ότι αυτό το φαινόμενο ήταν και είναι τόσο συχνό και τόσο εξαπλωμένο παντού με συγκλόνισε και με έκανε να σκεφτώ μέσα στην πανδημία να κάνω αυτό το ντοκιμαντέρ με μαρτυρίες ανθρώπων από διάφορα μέρη του κόσμου που ξεριζώθηκαν βιαίως στην παιδική τους ηλικία.

Πώς αναζητήσατε και πώς καταλήξατε στα συγκεκριμένα άτομα; Σας οδήγησαν οι ιστορίες τους; Είχατε συγκεκριμένα αρχέτυπα κατά νου και βάσει αυτών αναζητήσατε ανθρώπους, ή αφήσατε τις ιστορίες να σας καθοδηγήσουν;

Δεν υπήρχε καμία πρόθεση να δούμε το πράγμα με αυστηρούς ιστορικούς όρους. Δεν σκεφτήκαμε ποτέ τις ποσοστώσεις ή τέτοιου είδους παραμέτρους. Εγώ είχα εντυπωσιαστεί ιδιαίτερα από την Ιστορία των παιδιών της Réunion και απ’ αυτήν των κλεμμένων μωρών του Φράνκο και από κει και πέρα ψάξαμε να βρούμε ανθρώπους που εκπροσωπούσαν τις 7 περιπτώσεις που αναζητούσαμε. Έχω κινηθεί με ποιητικούς όρους και όχι με επιστημονικό τρόπο. Νομίζω ότι αυτό που έχω κάνει μπορεί ίσως να καταταχθεί σε μια εκδοχή προφορικής ιστορίας. Όμως το κυριότερο ήταν ότι αναζητούσα αυθορμήτως την συναισθηματική ανταλλαγή.

Ποια ήταν η μεγαλύτερη δυσκολία που συναντήσατε καθώς μιλούσατε με αυτούς τους ανθρώπους και εξερευνούσατε την προσωπική τους ιστορία;

Πρέπει να πω ότι με τους ίδιους ανθρώπους που τελικά συμμετέχουν στην ταινία δεν αντιμετωπίσαμε καμία πραγματική δυσκολία. Μας εμπιστεύθηκαν όλοι απόλυτα και το ίδιο και εμείς. Υπήρξαν βέβαια και άνθρωποι που δεν δέχτηκαν να συμμετέχουν και καθόλου δεν προσπάθησα να τους πείσω γιατί δεν ήθελα να γίνει κάτι χωρίς την απόλυτη συναίνεση και αποδοχή.

Τι είναι αυτό στην έννοια του ξεριζωμού που σας συνάρπασε αρκετά ώστε να το εξερευνήσετε σε τέτοιο βάθος και μέσα από τόσες διαφορετικές πτυχές; Θα λέγαμε πως η Ελλάδα είναι έτσι κι αλλιώς μια χώρα γεμάτη ιστορίες ξεριζωμού, αλλά υπάρχουν και προσωπικά βιώματα για εσάς;

Η ελληνική ψυχή έχει βιώσει τον ξεριζωμό στο πετσί της είτε με την μικρασιατική καταστροφή είτε με την μετανάστευση που έλαβε χώρα προς την Αμερική, στον Καναδά, την Αυστραλία, την Γερμανία το Βέλγιο κτλ από τις αρχές του 20 αιώνα. Είναι πασιφανές, φτάνει να ακούσει κανείς τα δημοτικά τραγούδια, τα ρεμπέτικα, τους αμανέδες…

Όμως στην περίπτωση της ταινίας μου το ξερίζωμα αφορά ειδικά την παιδική ηλικία και την βίαιη μετατόπιση των παιδιών από τα σπίτια τους, τις οικογένειές τους, και τους τόπους τους, σε συνθήκες δήθεν προστασίας αλλά που στην πραγματικότητα έγινε για να εξυπηρετηθούν πολιτικές σκοπιμότητες και συμφέροντα. Αυτή η εκμετάλλευση των αθώων παιδιών με αγγίζει πολύ βαθιά και με εξοργίζει.

Νομίζω ότι νιώθω έτσι γιατί στην ηλικία των 11 ετών έχασα τον πατέρα μου που ενώ ήταν μήνες άρρωστος με καρκίνο, κανείς στην οικογένειά μου δεν μου είπε ότι πρόκειται να πεθάνει. Εγώ ενώ είχα υποψίες, πίστεψα τελικά ότι δεν θα συμβεί το κακό και όταν συνέβη ένιωσα εντελώς απροετοίμαστη και ένοχη που δεν το είχα αντιληφθεί. Το τραύμα μου κράτησε πάρα, μα πάρα πολλά χρόνια Αυτό λοιπόν το ξερίζωμα από την πραγματικότητα που είχα υποστεί από την οικογένειά μου γιατί θεωρούσε ότι έτσι με «προστάτευε», με κάνει να νιώθω μεγάλο θυμό όταν βλέπω να εξαπατώνται τα παιδιά. Πόσο μάλλον όταν βλέπω να τα εκμεταλλεύονται εξαιτίας μιας ανελέητης πολιτικής.

Μέσα από αυτές τις ιστορίες και το πώς αναπτύχθηκαν και συνδέθηκαν μεταξύ τους ως μοτίβα, υπήρξε κάτι που ανακαλύψατε, που μάθατε, που σας σόκαρε; Σας εξέπληξε με κάποιο τρόπο η ίδια ιστορία που βάλατε στην οθόνη;

Με εξέπληξε πριν από το οτιδήποτε η απίστευτη έκταση του βίαιου ξεριζωμού των παιδιών ανά τον κόσμο κατά την διάρκεια του 20ου και του 21ου αιώνα. Αυτό ήταν και το έναυσμα για να κάνω την ταινία. Από κει και πέρα όταν έπλεκα την «κοτσίδα» που αποτελεί την ταινία έβλεπα τα κοινά σημεία μεταξύ των ιστοριών και αισθανόμουνα πραγματικά ότι μιλάμε για την ίδια ιστορία παντού. Και για να προλάβω κάποιους που μπορεί να μιλήσουν για συμψηφισμούς εμένα αυτό που με αφορά σ’ αυτή την ταινία είναι πρωτίστως η ιστορία της παιδικής ψυχής δοσμένη μέσα από την συναισθηματική εξομολόγηση κάποιων συγκεκριμένων ανθρώπων που άθελά τους εκπροσωπούν και άλλα χιλιάδες παιδιά που ζήσαν αντίστοιχες εμπειρίες.

Πώς μπλέκεται ο Covid σε όλο αυτό; Και εννοώ τόσο σε πρακτικό επίπεδο στο πλαίσιο της παραγωγής και στο πώς βοήθησε/επηρέασε τον τρόπο με τον οποίο ήρθατε σε επαφή με κάποιους από τους ήρωες και ηρωίδες σας – αλλά και σε ευρύτερο επίπεδο, πώς δηλαδή νιώσατε πως δένει αυτή η σύγχρονη τραγωδία μας με αυτές τις οποίες αφηγείστε από το παρελθόν;

Ο Covid είναι καθοριστικός για τον τρόπο που έγινε η ταινία. Δεν είχαμε την δυνατότητα να ταξιδέψουμε στον Ινδικό Ωκεανό ή στην Ισπανία ή ακόμη και στην Θεσσαλονίκη. Τόσο για λόγους κόστους όσο για λόγους πανδημίας. Η κεντρική μου ιδέα ήταν λοιπόν να εκμεταλλευθώ αυτόν τον περιορισμό και να χρησιμοποιήσω το διαδίκτυο έτσι ώστε να εκφράζει η ταινία και την σύγχρονη ιδιαιτερότητα της εποχής μας. Επίσης ήταν για μένα πρόκληση να επιχειρήσω να έχω μία καθαρά συναισθηματική ανταλλαγή με τους ανθρώπους που μας πρόσφεραν απλόχερα τα κομμάτια της ζωής τους παρόλη την ψυχρότητα της τεχνολογίας. Άλλη πρόκληση ήταν το να αφηγηθώ την μια ιστορία μου μέσα από τις εφτά δικές τους χωρίς να κρύψω το κομπιούτερ μέσα από το οποίο επικοινωνούσαμε αλλά και χωρίς αυτό να μπαίνει ενοχλητικά ανάμεσά μας.

Οσο για το πώς δένουν οι παλιές με τις σύγχρονες τραγωδίες είναι για μένα προφανές για δύο λόγους: ό ένας είναι ότι δυστυχώς το φαινόμενο του εκτοπισμού των ανθρώπων είναι διαχρονικό και ο άλλος λόγος είναι ότι όταν δένουν αφηγηματικά τα στοιχεία μια ταινίας δημιουργείται ας πούμε ένα «παραμύθι» ένα όλον, μία μοναδική ιστορία.

Υπάρχουν κάποιες σκληρές διαπιστώσεις στις οποίες καταλήγουμε παρακολουθώντας το φιλμ, κυρίως όσο αφορά τη διαχρονικότητα και τις διαφορετικές μορφές εκμετάλλευσης, ελέγχου και βίας που ασκείται πάνω σε ανθρώπους κάθε προέλευσης και κάθε κοινωνικής κατάστασης. Ήσασταν έτοιμη για αυτές τις διαπιστώσεις; Τι σας έμαθε αυτή όλη η περιπέτεια σχετικά με τις απάνθρωπες πολιτικές εκμετάλλευσης που οδηγούν διαχρονικά σε όλες αυτές τις μορφές ξεριζωμού; Τι προσωπικά συμπεράσματα αντλείτε;

Το προσωπικό μου συμπέρασμα είναι ότι η εκμετάλλευση είναι το βασικό εργαλείο των διαφόρων εξουσιών, ότι η ψυχή του ανθρώπου δεν έχει καμία αξία, κι ότι ζούμε σε έναν κόσμο απάνθρωπο και ανθρωποφάγο. Επίσης ότι η εξουσία σχεδόν πάντα συνοδεύεται από θρασυδειλία. Δυστυχώς αυτό είναι νομοτελειακό γιατί ο άνθρωπος γενικά είναι εξουσιομανής κι αυτό δημιουργεί τους απανταχού εμφυλίους. Γιατί κατά την γνώμη μου κάθε πόλεμος είναι στο βάθος ένας εμφύλιος.

Όμως για μένα το πιο εκπληκτικό είναι η δύναμη των ανθρώπων που συμμετέχουν στην ταινία μου. Είναι τέτοια η δύναμή τους και ο τρόπος που ξεπέρασαν τα τραύματά τους, ή που προσπαθούν να τα ξεπεράσουν, που τελικά αυτή η ταινία που αφορά τα παθήματα τους καταλήγει να είναι αισιόδοξη.

Υπάρχουν βιβλία ή έρευνες ή ακόμα και ταινίες που είχατε υπόψη σας καθώς ετοιμάζατε το συγκεκριμένο έργο; Πράγματα τα οποία θα προτείνατε ως θεματικό συμπλήρωμα στους Ξεριζωμένους;

Φυσικά τον ΘΟΛΟ ΒΥΘΟ του Γιάννη Ατζακά, την «ΣΚΟΤΕΙΝΗ ΗΠΕΙΡΟ» του MARK MAZOWER,το βιβλίο της Gonda Van Steen «ΖΗΤΟΥΝΤΑΙ ΠΑΙΔΙΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ», “ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΜΦΥΛΙΟΥ” των Ricki Van Boeschoten, Loring M. Danforth «Η ΝΕΟΛΑΙΑ ΛΑΜΠΡΑΚΗ ΤΗ ΔΕΚΑΕΤΙΑ ΤΟΥ 1960», της Ιωάννας Παπαθανασίου, την «ΙΣΤΟΡΙΑ της ΕΛΛΑΔΑΣ του 20ου αιώνα, Ανασυγκροτηση-Εμφύλιος- Παλινόρθωση» Τα κείμενα της Τασούλας Βερβενιωτη.για τις Παιδοπόλεις, «ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΟΥ ΕΜΦΥΛΙΟΥ» του Λουκιανού Χασιώτη, «ΚΟΡΙΤΣΙΑ ΣΕ ΠΕΡΙΚΛΕΙΣΤΟΥΣ ΧΩΡΟΥΣ» της Μαρίας Φαφαλιού, «LES ENFANTS DE LA CREUSE” των Wildfrid Bertile, Prosper Eve, Gilles Gaugin, Philippe Vital, την «ΜΗΤΡΙΑ ΠΑΤΡΙΔΑ» του Μιχάλη Γκανά, τον «ΕΛΛΗΝΙΚΟ 20Ο ΑΙΩΝΑ» του Αντώνη Λιάκου και άλλα πολλά.

Η ταινία έκανε πρόσφατα πρεμιέρα στο φεστιβάλ ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης. Πώς ήταν η εμπειρία, πώς εκλάβατε την αντίδραση του κοινού απέναντι στο έργο; Υπήρξε κάποια αντίδραση που ξεχωρίζετε ή που σας εξέπληξε για κάποιο λόγο;

Ήταν πολύ όμορφη η πρεμιέρα μας. Απ’ ότι ένιωσα, οι θεατές βγαίνουν από την αίθουσα συγκινημένοι, σκεπτικοί αλλά και χαμογελαστοί και ενθουσιασμένοι γιατί μαθαίνουν πράγματα που δεν τα ξέρουν ή δεν τα έχουν ποτέ σκεφτεί συνδυαστικά αλλά ταυτόχρονα γνωρίζουν εφτά ανθρώπους με τους οποίους έρχονται πολύ κοντά, τους συμπαθούν, για να μην πω τους αγαπούν.

Η Ζυράνα Ζατέλη ας πούμε είπε στο τέλος της προβολής ότι και μόνο που ακούει το όνομα Rezwana ότι θέλει να την αγκαλιάσει και να την φιλήσει. (Η Rezwana είναι το κορίτσι από το Αφγανιστάν που είναι μια από τους 7 μάρτυρες της ταινίας.)

*Οι “Ξεριζωμένοι” προβλήθηκαν σε πρώτη προβολή στο 25ο φεστιβάλ ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης και τώρα κυκλοφορούν στις αίθουσες από την Feelgood Entertainment.