Η πόλη και η Πόλη: Η σκληρή αλήθεια για τους Εβραίους της Θεσσαλονίκης

Η ταινία “Η Πόλη και η Πόλη” των Σύλλα Τζουμέρκα και Χρήστο Πασσαλή προβάλλεται απόψε, 5 Μαρτίου, σε πανελλήνια πρεμιέρα, στο πλάισιο του 24ου Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης.

***

Πώς μπορεί κανείς να αφηγηθεί την ιστορία της εβραϊκής κοινότητας στη Θεσσαλονίκη διαμέσου του 20ου αιώνα χωρίς να χαθεί στο χρόνο; Τις φρικαλεότητες, τους διωγμούς, τις οικογένειες που κόπηκαν στα δύο, τις χαμένες περιουσίες, τον αποδεκατισμό του πληθυσμού; Μια σύγχρονη ιστορική αλήθεια που παραμένει εν πολλοίς σιωπηλή, θαμμένη κάτω από την επιφάνεια, σαν ένοχο μυστικό, και την οποία το φιλμ “Η Πόλη και η Πόλη” αντιμετωπίζει με μια αμεσότητα εξίσου σοκαριστική όσο και αναγκαία.

Καθώς και μέσω μιας αφηγηματικής φόρμας που επιτρέπει σε στιγμές από όλη τη σύγχρονη Ιστορία, να συγκρουστούν σε μια στιγμή. Όχι στο σήμερα, όχι στο τότε, αλλά σε όλες τις χρονικές περιόδους, ταυτόχρονα.

Ο Χρήστος Πασσαλής κι ο Σύλλας Τζουμέρκας έχουν δουλέψει μαζί ξανά, με τον πρώτο ως ηθοποιό σε ταινίες του δεύτερου (“Τα Θαύμα της Θάλασσας των Σαργασσών”), όμως εδώ στην πρώτη τους σκηνοθετική συνεργασία αποτολμούν κάτι φορμαλιστικά αλλά και πολιτικά φιλόδοξο. Σε βαθμό μάλιστα που νομίζω πως ακόμα και οι προηγούμενες -έτσι κι αλλιώς ορμητικές, φορμαλιστικά τολμηρές και πολιτικά αιχμηρές- ταινίες του Τζουμέρκα (όπως η “Χώρα Προέλευσης”) δεν είχαν φτάσει.

Τι είναι το φιλμ “Η Πόλη και η Πόλη”; Η ταινία αποπειράται να κλείσει μέσα της τον 20ό αιώνα της εβραϊκής κοινότητας της Θεσσαλονίκης μέσα από την αναπαράσταση μικρών επεισοδίων που διαδραματίζονται σε διάφορες χρονικές περιόδους, συνοδευόμενα από επεξηγήσεις και σοκαριστικά ιστορικά στοιχεία, συχνά αγγίζοντας πρόσωπα ή καταστάσεις σχεδόν ταμπού. Γνώριμα και αγαπημένα πρόσωπα του ελληνικού σινεμά, όπως η σπουδαία Αγγελική Παπούλια και η Θέμις Μπαζάκα, εμφανίζονται σε ρόλους στις διάφορες ιστορίες, με ιστορικό υλικό αλλά και σκηνές μοντέρνες ή εντελώς αχρονικές να εμφανίζονται εμβόλιμα. Σαν θραύσματα.

Σταδιακά -και ουδέποτε γραμμικά- μεταφερόμαστε από την περίοδο του Μεσοπολέμου και τις πρώτες συστηματικές διώξεις και επιθέσεις ενάντια στον εβραϊκό πληθυσμό (με την ταινία μάλιστα να μιλά και για τo ότι Βενιζελικοί πολιτικοί και η εφημερίδα Μακεδονία υποστηρίζουν μια αντισημιτική εθνικιστική οργάνωση με παραστρατιωτική δράση που στοχοποιεί Εβραίους κατοίκους με βιαιοπραγίες και εμπρησμούς) ως τον Β’ Παγκόσμιο, με τον πληθυσμό να αποδεκατίζεται.

Η γραμμικότητα των γεγονότων εδώ είναι κάτι το σχετικό, καθώς τα διάφορα επεισόδια διαδραματίζονται μεν στην εποχή τους αν το δούμε αυστηρά αφηγηματικά, όμως η τοποθέτησή τους ξεφεύγει από τα αυστηρά χρονικά σύνορα. Η ιστορία μιας οικογένειας διαπερνά τα όποια όρια συμβατικής χρονικής αντίληψης – ένα κομμάτι της ιστορίας μοιάζει με αστική περιήγηση, ένα άλλο παρουσιάζεται ως συνταρακτικός μονόλογος σε άσπρο μαύρο. Μια επανένωση διαδραματίζεται δίπλα σε μια εντελώς αναγνωρίσιμη μοντέρνα εικόνα μιας λεωφόρου από τη σημερινή Θεσσαλονίκη.

Οι Πασσαλής και Τζουμέρκας με αυτό τον τρόπο επιτυγχάνουν κάτι πολύ τολμηρό: Το φιλμ ΔΕΝ ταξιδεύει τον θεατή σε καμία από τις διάφορες εποχές, παρά μετατοπίζουν τις φρικαλεότητες στο σήμερα, προσδίδοντάς τους μια απολύτως διαχρονική αίσθηση. Και γεννώντας εύλογα ερωτήματα πάνω στη θέση αυτής της σκληρής αλήθειας στον σημερινό δημόσιο διάλογο. Έτσι, παρά την έμφαση στο φορμαλισμό (η ταινία αποτελεί ένα μίγμα δοκιμιακού σινεμά, φιξιόν, αλλά και ντοκιμαντεριστικής αναπαράστασης), η εμπειρία καταλήγει ολότελα αληθινή, κάτι που περικυκλώνει, παρά κάτι που ζητά από τον θεατή να αναλογιστεί μια κατασκευασμένη υπόθεση.

Ο ρυθμός του όλου εγχειρήματος ίσως σε σημεία να πληγώνεται χάρη στην κεντρική αφηγηματική σύμβαση, όμως η ταινία ποτέ δεν χάνει τελικά τον έλεγχο, το ενδιαφέρον του θεατή ή τον στόχο της. Πρόκειται για φιλόδοξη κινηματογράφηση που εκτελείται με σιγουριά και τεχνικό έλεγχο. Καταφέρνοντας να επιστρέφει πάντα στην ουσία της ιστορίας, με στιγμές και εποχές να συντρίβονται η μία πάνω στην άλλη. Και να αναρωτηθεί κατά αυτό τον τρόπο γιατί εν τέλει ένα τόσο επίπονο -και εκ των πραγμάτων, ζωντανό- κομμάτι του εθνικού μας παρελθόντος φτάνει στο σήμερα ως κάτι το σχεδόν κρυμμένο, μια Ιστορία χτισμένη πάνω σε σιωπές και στο παρελθόν.

(Σχεδόν κυριολεκτικά: Ένα από τα πιο ανατριχιαστικά κομμάτια της ταινίας μιλά για το χτίσιμο του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου πάνω στο κατεστραμμένο, 500 ετών Εβραϊκό νεκροταφείο που φιλοξενούσε πάνω από 500.000 τάφους- τα σπασμένα μάρμαρα χρησιμοποιήθηκαν για την αναστήλωση κτιρίων της πόλης, μεταξύ των οποίων και της εκκλησίας Αγίου Δημητρίου, και τα κόκαλα των νεκρών έγιναν οικοδομική άμμος.)

Το φιλμ τολμά να φέρει το παρελθόν με το παρόν σε διάλογο, καταρρίπτοντας το χρόνο ως περιορισμό. Φέρνει στο φως σκληρές αλήθειες όχι ως κάτι που βρίσκεται με ασφάλεια (ή έστω ως προειδοποίηση) στο παρελθόν, αλλά κάτι που ζει και αναπνέει στο σήμερα. Γιατί η Ιστορία δεν είναι απλώς μια χρονική ακολουθία ερειπωμένων, μουσειακών στιγμών παγωμένων στο χρόνο. Είναι ψηφιδωτό, στο εδώ και τώρα, και στο πάντα.

*Η ταινία “Η Πόλη και η Πόλη” προβλήθηκε σε παγκόσμια πρεμιέρα στο Φεστιβάλ Βερολίνου και θα παιχτεί στην Ελλάδα στο ερχόμενο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης.