Ιωάννα Τσουκαλά: “Αν κάτι δεν έρχεται στα μέτρα μας, το τοποθετούμε στο περιθώριο”

Καθώς η εποχή των ψυχιατρικών ασύλων στην Ευρώπη φτάνει πια στο τέλος της, το “Ladies in Waiting” επιχειρεί να ρίξει φως στο παρελθόν τους. Μέσα από το μοναδικό πρίσμα μιας οικογένειας νοσηλευτριών του Ψυχιατρικού Νοσοκομείου Αττικής και τις ζωές μιας ομάδας περιθαλπομένων, παρατηρούμε τον κοινωνικά κατακριτέο κόσμο της ψυχικής ασθένειας.

Η σκηνοθέτης Ιωάννα Τσουκαλά στρέφει το φακό της προς την πλευρά εκείνη της κοινωνίας από την οποία με μεγάλη ευκολία –έχουμε μάθει να– αποστρέφουμε το βλέμμα. Προερχόμενη η ίδια από τον χώρο της Φωτογραφίας και των Κοινωνικών Επιστημών, σκηνοθετεί το “Ladies in Waiting” βασιζόμενη στην προσωπική της εμπειρία και όλα όσα παρατήρησε τα χρόνια που εργάστηκε στο Ψυχιατρικό Νοσοκομείο Αττικής. Όπως επίσης και στις αναμνήσεις των ανθρώπων που γνώρισε εκεί αλλά και τις σχέσεις που ανέπτυξε με τους ψυχικά ασθενείς.

Η ταινία της, μια φιλμική κατάθεση πάνω στα όρια, τις εμπειρίες ζωής και τις διακρίσεις, η οποία αποδομεί και επαναπροσδιορίζει τη ψυχική υγεία. Και κάτι που, στην πορεία, μας βοηθά να κοιτάξουμε κι εμείς. Τόσο βαθιά προς τα μέσα (εκεί που γεννιούνται όλες οι προκαταλήψεις), αλλά και προς τα έξω. Εκεί που ενδεχομένως δεν είχαμε μάθει να κοιτάζουμε.

Πώς όμως κατάφερε να γυρίσει ένα ντοκιμαντέρ τόσο απαιτητικό ως προς το υλικό και την αφήγησή του; Και ποιος ήταν ο λόγος για τον οποίο ήθελε να κάνει αυτή την κατάθεση; Καθώς το Ladies in Waiting συνεχίζει τις προβολές του στις αίθουσες, το NEWS 24/7 ήρθε σε επαφή με την Ιωάννα Τσουκαλά για να μάθει περισσότερα.

Πότε προέκυψε πρώτη φορά η ιδέα για την ταινία, και πώς; Υπήρξε κάποια συγκεκριμένη σπίθα, κάποια σκέψη ή εικόνα ή συζήτηση που δημιούργησε αυτή την προσέγγιση;

Η ιδέα γυρνούσε καιρό στο μυαλό μου. Η σπίθα που την πυροδότησε όμως ήρθε ένα βράδυ που βρέθηκα καθισμένη σε ένα τραπέζι με την οικογένεια των εργαζομένων που αφηγούνται τις ιστορίες τους στην ταινία. Ο τρόπος που μιλούσαν οι γυναίκες αυτές για την ζωή πίσω από το τείχος του ψυχιατρείου και οι μνήμες που κουβαλούσαν ως παιδιά διέγειραν την φαντασία μου. Η σχέση τους με τον χώρο ξεκινά από την παιδική τους ηλικία, καθώς οι γονείς τους δούλευαν εκεί και τις άφηναν στον μεγάλο κήπο του ψυχιατρείου να παίζουν με τα παγώνια και όλα τα άλλα ζώα που υπήρχαν τότε. Οι εικόνες αυτές ήταν καταλυτικές στην ανάπτυξη της κινηματογραφικής γλώσσας με την οποία ήθελα να πλαισιώσω τις ιστορίες αυτών των γυναικών.

Πώς αναπτύχθηκε στη συνέχεια; Υπήρξε ας πούμε κάποια πολύ σημαντική αλλαγή ή εξέλιξη σε σχέση με την αρχική σύλληψη της ιδέας; Κάποιο στοιχείο-κλειδί που καθόρισε τη μορφή που τελικά πήρε το φιλμ;

Από την αρχή είχα στο μυαλό μου πως ήθελα να μιλήσω για τον κοινό τόπο συνάντησης των ανθρώπων που δούλεψαν σε αυτόν τον χώρο και των ανθρώπων που βρέθηκαν εκεί, κάτω από συγκεκριμένες ψυχικές συνθήκες που βίωναν. Δεδομένου ότι είχα την ευκαιρία να δουλέψω και εγώ εκεί, ως θεραπεύτρια τέχνης, μου δόθηκε η ευκαιρία να παρατηρήσω αυτή την συνάντηση. Η δομή του χαρακτήρα μου είναι τέτοια που στέκομαι περισσότερο στις ομοιότητες που έχουμε οι άνθρωποι μεταξύ μας και λιγότερο στις διαφορές που μας χωρίζουν, και τελικά αυτό είναι που καθόρισε και την προσέγγιση της ταινίας.

Με δεδομένη την ιστορική σημασία της έννοιας “ladies in waiting”, γιατί σας ταίριαξε σαν τίτλος για την ταινία;

Η μετάφραση στα ελληνικά είναι “Κυρίες της Αυλής”, ή “Κυρίες επί των Τιμών”. Ήταν οι γυναίκες που βρίσκονταν γύρω από τη βασίλισσα για να την υπηρετούν. Στην ταινία μπορείς να πεις ότι ο θεραπευτής είναι μόνιμα σε αναμονή για να βοηθά τον θεραπευόμενο. Μπορείς να πεις και το αντίθετο: ότι ο θεραπευόμενος ενισχύει μονίμως τον θεραπευτή και τον υπηρετεί. Προσωπικά, επειδή η ταινία διαδραματίζεται συμβολικά στην αυλή του ψυχιατρείου, θεωρώ ότι και οι δύο ομάδες υπακούουν στις εντολές της ‘Βασίλισσας Τρέλας’. Εκεί νομίζω ότι υποκλινόμαστε όλοι – και αυτοί που έχουμε δουλέψει και αυτοί που έχουν βρεθεί εκεί υπό άλλες συνθήκες.

Ποιες είναι οι προκλήσεις, οι δυσκολίες, οι προκαταλήψεις που αντιμετωπίζουν στην σημερινή Ελλάδα τα άτομα που παρακολουθείτε στο ντοκιμαντέρ; Υπάρχει κάτι που πιστεύετε πως είναι σημαντικό να γνωρίζουμε ή να ξε-μάθουμε ως κοινωνία;

Σίγουρα έχουν γίνει βήματα προς την αποστιγματοποίηση του ψυχικά ασθενούς και την ένταξή του μέσα στην κοινωνία. Φυσικά, η έννοια της διαφορετικότητας – όχι μόνο σε αυτή την ομάδα, αλλά σε πολλές κοινωνικές ομάδες που παραδοσιακά ήταν και είναι αποκλεισμένες – παραμένει εκεί και γίνεται εμπόδιο της ισότιμης κοινωνικής ένταξής τους.

Πιστεύω πως είμαστε προγραμματισμένοι να προσπαθούμε να κατανοήσουμε κάτι για να το κατηγοριοποιήσουμε και τελικά να το φέρουμε στα μέτρα μας, έτσι ώστε να πάρει μια θέση μέσα μας. Αν δεν έρχεται στα μέτρα μας, το τοποθετούμε στο περιθώριο. Όποτε αυτό που πρέπει να ξε-μάθουμε έχει να κάνει περισσότερο με τον εαυτό μας παρά με τους άλλους. Με λίγα λόγια, να επανεξετάσουμε την ιδέα ότι κάποια πράγματα δεν έρχονται στα μέτρα μας, και κάποιοι άνθρωποι, όπως οι πρωταγωνιστές της ταινίας, είναι υπέροχοι άνθρωποι μέσα στα δικά τους μέτρα, στο δικό τους σύμπαν.

Ποιο ήταν το πιο δύσκολο κομμάτι της διαδικασίας; Μπορέσατε να έχετε το υλικό και την πρόσβαση που επιθυμούσατε; Πώς ήταν η επικοινωνία στο πλαίσιο των γυρισμάτων;

Η φράση που χαρακτηρίζει την ψυχική υγεία είναι “εύθραυστη ισορροπία” – και η ίδια φράση χαρακτηρίζει και την πορεία αυτής της ταινίας. Το σημαντικότερο εμπόδιο ήταν η περίοδος COVID γιατί αρκετοί ασθενείς δυστυχώς ‘παλινδρόμησαν’ και αυτό οδήγησε φυσικά την ταινία σε παύση. Εκείνη η περίοδος νομίζω ήταν και για εμάς κάτι σαν ιδρυματοποίηση. Η απαγόρευση και οι κανόνες που μας επιβλήθηκαν καθώς και ο αόρατος εχθρός που μας απειλούσε ήταν ότι πιο κοντινό στην ψυχική ασθένεια που θα μπορούσε να νιώσει ο μέσος άνθρωπος.

Τώρα που το φέρνω στο μυαλό μου νομίζω ότι ήταν και η μόνη περίοδος που σκέφτηκα ότι η ταινία μπορεί τελικά να μην ολοκληρωθεί ποτέ. Σε διαφορετικά στάδια η ταινία συναντούσε άλλης φύσης δυσκολίες, αλλά είμαι τυχερή γιατί η ομάδα που δημιουργήθηκε μπροστά και πίσω από την κάμερα λειτούργησε με γερά αντανακλαστικά και ξεπεράστηκαν όλα.

Τι είναι κάτι που θα λέγατε πως μάθατε ή που σας εξέπληξε περισσότερο μέσα από τη διαδικασία;

Το πάθος των ασθενών να βρίσκονται στην κάμερα, να συμμετέχουν, να γίνονται ορατοί. Αυτό δεν θα το ξεχάσω ποτέ. ‘Ήταν το κίνητρό μου και αυτό που με τροφοδοτούσε να ξεπερνάω το όποιο εμπόδιο.

Υπάρχει κάποιο σκηνοθετικό στυλ που σας είναι ιδιαίτερα οικείο; Κάποιος ή κάποια δημιουργός που θαυμάζετε ιδιαίτερα στο χώρο του ντοκιμαντέρ (αλλά και όχι μόνο, απαραιτήτως);

Δεν μπορώ να ξεχωρίσω έναν. Πραγματικά βρίσκω πολύ διαφορετικά στοιχεία που θαυμάζω σε διαφορετικούς σκηνοθέτες. Αγαπώ πολύ το σινεμά του Χιροκάζου Κόρε-εντα, του Λι Τσανγκ-ντονγκ, του Παρκ Τσαν-γουκ. Με συγκινεί ο τρόπος που καταπιάνονται με την ανθρώπινη συνθήκη και πώς μεταφέρουν αριστουργηματικά το σενάριό τους στην οθόνη. Αλλά και ο Απιτσατπόνγκ για το πειραματικό και τόσο προσωπικό στυλ που έχει. Μου αρέσει επίσης το σινεμά της Κέλι Ράιχαρντ, και γενικά το ανεξάρτητο Αμερικάνικο σινεμά.