Ίων Δραγούμης: Ιχνηλατώντας τη διαδρομή του “γλυκοαίματου και μισητού ανθρώπου των σαλονιών και των κομιτάτων”

«Γλυκοαίματος και θανάσιμα μισητός άνθρωπος των σαλονιών και των κομιτάτων. Δημοτικιστής και γόνος καθαρολόγων, σεμνός και ερωτιάρης, εχθρός της μικρής και εντίμου Ελλάδος αλλά αδελφικός φίλος του βασιλέως μακράν μέχρι θανάτου του από τον Ελευθέριο Βενιζέλο και οραματιστή κοινώς μιας άλλους είδους Ελλάδας. Αυτές όλες οι πέρλες δεν συνθέτουν μόνο ένα μυστυριώδες όνομα παρά γεννούν μια προσωπική μυθολογία που με γέμιζε γοητεία σε όλη μου την πρώιμη νεότητα». Με αυτά τα λόγια περιγράφει ο Οδυσσέας Ελύτης την πολυσχιδή προσωπικότητα του διπλωμάτη, πολιτικού και λογοτέχνη Ίωνα Δραγούμη, η οποία αποκαλύπτεται στην έκθεση που διοργανώνει η Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα (ΑΣΚΣΑ).

Στην κοινή συνείδηση, ο Δραγούμης έχει αποτυπωθεί ως ο απαγορευμένος πόθος της Πηνελόπης Δέλτα, ο μεγάλος πολιτικός αντίπαλος του Ελευθερίου Βενιζέλου, ο υπέρμαχος του δημοτικισμού και μια κεντρική μορφή του Μακεδονικού Αγώνα. Αναμφίβολα όλα αυτά αποτελούν μεν πτυχές του, δεν αποτυπώνουν ωστόσο την πολυσήμαντη προσωπικότητα μιας “πένας” αιχμηρής (άλλωστε ο Δραγούμης δεν ήταν ποτέ δεινός ρήτορας) με ένα όραμα για την Ελλάδα που παρερμηνεύτηκε.

Ένα ξύλινο μπαούλο με χειρόγραφη ένδειξη «Αρχείον Ίωνος εμπιστευτικόν (προς εκκαθάρισιν)» που κρατούσε για χρόνια σφραγισμένο τα μυστικά του αρχείου Δραγούμη (και για το οποίο υπήρχε όρος από τον δωρητή του να μην ανοιχθεί μέχρι «την επόμενη γενιά»), φωτογραφίες από την παιδική ηλικία του Ίωνος, τα σχολικά του τετράδια, τα ημερολόγιά του, κρυπτογραφημένες επιστολές, χειρόγραφα από άρθρα και βιβλία του και σπάνια έντυπα από την προσωπική του βιβλιοθήκη είναι μερικοί μόνο από τους θησαυρούς που φιλοξενεί η έκθεση.

Αξίζει να σημειωθεί ότι στόχος των διοργανωτών είναι η εμπειρία του επισκέπτη να γίνει όσο το δυνατό πιο βιωματική. Έτσι, από το πρώτο κιόλας βήμα μπαίνεις στο κλίμα της εποχής, ακούγοντας μουσικά κομμάτια που ο ίδιος ο Ίωνας Δραγούμης είχε ξεχωρίσει σε μια σελίδα του ημερολογίου του στις 17 Ιουλίου 1896.

Μιλήσαμε με την επιμελήτρια της έκθεσης και υπεύθυνη αρχείων της ΑΣΚΣΑ κα. Ναταλία Βογκέικωφ-Brogan για τον Δραγούμη, τη ρήτρα στη δημοσιοποίηση του αρχείου του και τις μάχες που έδωσε, οι οποίες παραμένουν σήμερα φοβερά επίκαιρες:

Ποιος είναι για εσάς ο Ίων Δραγούμης;

«Ήταν μια πολυσχιδής προσωπικότητα. “Δεν είμαι ένας, είμαι πολλοί” είχε πει ο ίδιος, και ο αδερφός του Φίλιππος αργότερα είχε πει ότι ο Ίωνας “είναι μη κατατάξιμος, δεν μπορείς να τον βάλεις σε ένα κουτάκι”. Εμένα προσωπικά αυτό με γοητεύει: δεν θεωρώ ότι είναι αντιφατική αλλά ότι είναι μια πολυσήμαντη προσωπικότητα και αυτό θέλαμε να δείξουμε μέσα από την έκθεση.

Πότε περιήλθε το αρχείο του στην κατοχή σας;

«Είχαμε το αρχείο στη διάθεσή μας από το 1959 αλλά πρωτοανοίχτηκε το 1980. Πολλές φορές οι δωρητές των αρχείων επιβάλλουν κάποιους όρους για τη διάθεση του υλικού στο κοινό, τους οποίους σεβόμαστε. Ο αδερφός του Ιώνα Δραγούμη ήταν εν ζωή όπως και πολλοί άνθρωποι που αναφέρονται στο αρχείο του, οπότε τέθηκε ο όρος να μην ανοιχτεί μέχρι την επόμενη γενιά. Ο λόγος για αυτόν τον όρο είναι συνήθως η προστασία των εμπλεκομένων: Υπάρχουν πολύ ευαίσθητα στοιχεία, ειδικά στα ημερολόγια του Δραγούμη στα οποία μιλούσε μεταξύ άλλων για την παράνομη χέση του με την Πηνελόπη Δέλτα. Σήμερα η σχέση αυτή είναι γνωστή, τότε όμως ήταν ένα επισφράγιστο μυστικό».

Ποιες ήταν οι προκλήσεις που αντιμετωπίσατε κατά τη διοργάνωση της έκθεσης;

«Νομίζω η μεγαλύτερη πρόκληση που προέκυψε είναι ότι – δεδομένου η έκθεση παρουσιάζει αρχειακό υλικό -υπάρχουν πολύ λίγα τρισδιάστατα αντικείμενα που μπορεί να είναι ελκυστικά στον επισκέπτη. Προσπαθήσαμε με την εξαιρετική ομάδα σχεδιασμών να βρούμε τρόπους να εκθέσουμε αυτό το “βαρετό”φαινομενικά υλικό σαν μια ιστορία που μπορεί κάποιος να την παρακολουθήσει από την αρχή μέχρι το τέλος της».

Η ψηφιοποίηση του υλικού πόσο διήρκησε;

«Η ψηφιοποίηση ξεκίνησε το 2008 με την Κοινωνία της Πληροφορίας. Ήταν η πρώτη μας ψηφιοποίηση μαζί με άλλα αρχεία. Ένα κομμάτι ψηφιοποιήθηκε τότε – κυρίως επιστολές – και φέτος ψηφιοποιήσαμε πολλά ημερολόγιά του. Είναι ακριβή ιστορία η ψηφιοποίηση».

Ποιο έκθεμα ξεχωρίζετε;

«Τους χάρτες, ειδικά τον χειρόγραφο χάρτη της Μακεδονίας που διεσώθη γιατί δείχνει την κατανομή των πληθυσμών στην ανατολική Μακεδονία στις αρχές του 20ού αιώνα. Πολλοί επισκέπτες μας στέκονται και τον μελετούν. Επίσης ξεχωρίζω μια λιθογραφία που βρίσκεται στην ενότητα της Οργάνωσης Κωνσταντινουπόλεως που έχει σχέση με την επανάσταση των Νεότουρκων. Απεικονίζει τον σουλτάνο και εκπροσώπους διαφόρων θρησκειών, Έλληνες, Αρμένιους. Τη βρήκαμε από τύχη στο αρχείο του Σουλιώτη».

Γιατί να έρθει ένας νέος να δει την έκθεση;

«Καταρχήν θα πρέπει να τον ενδιαφέρει η ελληνική ιστορία. Πιστεύω είναι μια έκθεση που αφηγείται μια συγκλονιστική ιστορία από την αρχή μέχρι το τέλος της. Έχει διοργανωθεί με τέτοιον τρόπο που επιτρέπει στον επισκέπτη να μάθει πολλά για την ιστορία της Ελλάδας κατά το τέλος του 19ου αιώνα και τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα. Με αφορμή τον Δραγούμη διαφωτίζουμε ένα μεγάλο φάσμα γεγονότων και εξελίξεων της εποχής.

Παραμένει επίκαιρος σήμερα ο Δραγούμης: Παρόλο που αυτά για τα οποία πάλεψε συνέβησαν πριν 100-120 χρόνια, εξακολουθούμε να έχουμε σήμερα τα ίδια προβλήματα με τους γείτονές μας. Τα θέματα που μας απασχολούσαν τότε μας απασχολούν και τώρα».

Η έκθεση
 

Στην έκθεση παρουσιάζεται για πρώτη φορά άγνωστο και σπάνιο υλικό από το προσωπικό αρχείο του Δραγούμη, οργανωμένο σε δεκατρείς θεματικές ενότητες που καλύπτουν το σύνολο της ζωής του: Οικογενειακό Περιβάλλον, η Γεωγραφία της Ζωής του, η Δράση του στη Μακεδονία, «Οργάνωσις Κωνσταντινουπόλεως», το Κίνημα του Νεο-ελληνισμού στην Τουρκία, Κοινοτισμός, Μεταξύ Μεγάλης Ιδέας και Ανατολικής Ομοσπονδίας, από τη Βουλή στην Εξορία, μια Απόπειρα και μια Δολοφονία, Λατρεμένη Ύπαρξη, Δραγούμης ο Διανοούμενος, Αποτίμηση, Μέχρι την Επόμενη Γενιά.  

Ο επισκέπτης μπορεί να δει φωτογραφίες και ντοκουμέντα από την παιδική ηλικία και το μεγαλοαστικό περιβάλλον στο οποίο ανατράφηκε ο Δραγούμης.

Το ιστορικό πλαίσιο τεκμηριώνεται από χάρτες της εποχής που απεικονίζουν τα διαρκώς μεταβαλλόμενα σύνορα της Ελλάδας και της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας από το 1878 (έτος γέννησης του Δραγούμη) μέχρι τον θάνατό του το 1920 αλλά και την ασυνήθιστη κινητικότητα του αστού και κοσμοπολίτη Δραγούμη. Γράμματα με μυστικούς κώδικες, τυπικά μύησης σε παραστρατιωτικές οργανώσεις φωτίζουν τη δράση του Δραγούμη και του στενού του συνεργάτη Αθανασίου Σουλιώτη στον Μακεδονικό Αγώνα. Για πρώτη φορά παρουσιάζονται στοιχεία και εκθέματα που αφορούν το σύγχρονο αλλά σύντομο Κίνημα του Νεο-ελληνισμού στην Τουρκία.

Χειρόγραφα από άρθρα και βιβλία του Δραγούμη, σπάνια έντυπα από την προσωπική του βιβλιοθήκη, όπως και αποσπάσματα από τα ημερολόγιά του, στοιχειοθετούν τις ιδέες του περί Κοινοτισμού και Ανατολικής Ομοσπονδίας, δηλαδή τη μετεξέλιξη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας σε ομοσπονδιακό πολυεθνικό κράτος Ελλήνων, Τούρκων και άλλων βαλκανικών λαών.

Η Μεγάλη (Ανατολική) Ιδέα του Δραγούμη αλλά και η διαφωνία του με τον Ελευθέριο Βενιζέλο ως προς τους όρους συμμετοχής της Ελλάδας στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο θα έχουν ως συνέπεια την εξορία του στην Κορσική και την Σκόπελο (1917-1919).  Φωτογραφίες από την εξορία, το υπόμνημα που υπέβαλε ο Δραγούμης από την Κορσική στη Σύνοδο της Ειρήνης στο Παρίσι (1919), αλλά και ο Τύπος της εποχής ανασυνθέτουν την κρίσιμη για την Ελλάδα περίοδο μετά το τέλος του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Στην ενότητα που αφορά στη δολοφονία του Ίωνος εκτίθεται υλικό από το οικογενειακό αρχείο των Δραγούμηδων, όπως φωτογραφίες, αποκόμματα εφημερίδων, επικήδειες κορδέλες και σχέδια της αναθηματικής στήλης που στήθηκε λίγο μετά τον θάνατό του επί της Βασιλίσσης Σοφίας, κοντά στο σημείο της δολοφονίας του.

Οι διαπροσωπικές σχέσεις του διονυσιακού Δραγούμη -με την Αμερικανίδα Mabel Dunlop, τη δασκάλα Σαπφώ Θείου, την μεγαλοαστή Πηνελόπη Δέλτα και την ηθοποιό Μαρίκα Κοτοπούλη- η συμβολή του στο κίνημα του δημοτικισμού, η αποτίμηση της προσφοράς του στη σύγχρονη ιστορία αλλά και η διάσωση του αρχείου του από τον αδελφό του Φίλιππο ολοκληρώνουν τη θεματική της έκθεση.

Το αρχείο
 

Στις 31 Ιουλίου 1920, ο Ίων Δραγούμης (1878-1920) άφησε την τελευταία του πνοή στη Λεωφόρο Κηφισίας. Δολοφονήθηκε εν ψυχρώ από τους πολιτικούς του αντιπάλους, μια ημέρα μετά από τη δολοφονική απόπειρα εναντίον του Ελευθερίου Βενιζέλου στο Παρίσι.

Το 1959 ο αδελφός του Φίλιππος δώρισε στην ΑΣΚΣΑ το πλούσιο αρχείο της οικογένειας Δραγούμη, συμπεριλαμβανομένου του αρχείου του Ίωνος. Στη δωρεά προστέθηκε ο όρος ότι το αρχείο του Ίωνος θα παρέμενε κλειστό στους ερευνητές «μέχρι την επόμενη γενιά».

Μετά τον θάνατο του Φιλίππου Δραγούμη το 1980, η οικογένεια επέτρεψε την πρόσβαση στο αρχείο σε επιλεγμένους ερευνητές, ώστε να αρχίσει η έκδοση των προσωπικών ημερολογίων του Ίωνος.

Το 2000, με τη συμπλήρωση ογδόντα χρόνων από τη δολοφονία του Ίωνος και με την ολοκλήρωση της ταξινόμησης του αρχείου, επετράπη η ελεύθερη πρόσβαση των ερευνητών σε αυτό. Σήμερα μεγάλο τμήμα του αρχείου έχει ψηφιοποιηθεί και είναι προσβάσιμο μέσω του διαδικτύου.

Πληροφορίες
 

Την έκθεση «Ίων Δραγούμης: Στο Μεταίχμιο Ανατολής και Δύσης. Εκατό Χρόνια από τη Δολοφονία του» επιμελήθηκαν, από το Τμήμα Αρχείων της ΑΣΚΣΑ οι  Ναταλία Βογκέικωφ-Brogan, Ελευθερία Δαλέζιου, Λήδα Κωστάκη, Νατάσα Λαιμού και Αλέξης Μάλλιαρης, ενώ τον σχεδιασμό και την εγκατάσταση φρόντισαν ο εικαστικός Ανδρέας Γεωργιάδης και η συντηρήτρια Βιβή Γερολυμάτου.

Διάρκεια έκθεσης: Έως τις 15 Ιανουαρίου 2021

Οργάνωση: Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα, Τμήμα Αρχείων
Χώρος: Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα, Πτέρυγα Ι. Μακρυγιάννη,   Σουηδίας 54, Κολωνάκι

Ώρες Λειτουργίας: Τετάρτη & Παρασκευή 11:00-16:00 | Πέμπτη 16:00-20:00 | Σάββατο 12:00-17:00
 

Διαβάστε τις Ειδήσεις από την Ελλάδα και τον κόσμο, με την αξιοπιστία και την εγκυρότητα του News247.gr.