Λυδία Κονιόρδου: “Ο πολιτισμός μας και τα δώρα του είναι μια Ιερά Οδός”

Ένα από τα σημαντικότερα ποιήματα του Άγγελου Σικελιανού, η Ιερά Οδός και αποσπάσματα ενός από τα πιο σπάνια έργα του, της Ελευσίνιας Διαθήκης, θα ακουστούν ζωντανά σε ερμηνεία της σπουδαίας ηθοποιού Λυδίας Κονιόρδου κάτω από το Ρολόι, στον επιβλητικό Αρχαιολογικό χώρο της Ελευσίνας.

Μια σειρά πρωτότυπων ηχητικών περφόρμανς, ερμηνείες κειμένων-ορόσημων της ελληνικής λογοτεχνίας από διακεκριμένους καλλιτέχνες, σηματοδοτούν το Μυστήριο 2 | Λόγια του Ρολογιού, που διοργανώνει η Ελευσίνα 2023 Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης. Επιχρωματίζοντας το Ρολόι, το μνημειώδες τοπόσημο της πόλης που δεσπόζει στον λόφο του Αρχαιολογικού Χώρου της Ελευσίνας, τα Λόγια του Ρολογιού φιλοξενούν στην τρίτη τους έκδοση, την Κυριακή 21 Νοεμβρίου 2021 στις 16.30, μια σπουδαία ερμηνεύτρια των κειμένων της ελληνικής γλώσσας, τη Λυδία Κονιόρδου. Σε μια ξεχωριστή απαγγελία ορατή από τον πεζόδρομο της οδού Νικολαΐδου, η καλλιτέχνις θα δώσει πνοή στο αριστουργηματικό ποίημα του Άγγελου Σικελιανού Ιερά Οδός, καθώς και σε αποσπάσματα από την Ελευσίνια Διαθήκη του, και στο πλαίσιο ενός μουσικού διαλόγου με τον συνθέτη Τάκη Φαραζή, θα αποκαλύψει πτυχές της ιστορίας αλλά και της μυθολογίας της αγαπημένης πόλης του ποιητή, της Ελευσίνας και του εμβληματικού δρόμου που οδηγεί σε αυτήν.

Η σχέση του Άγγελου Σικελιανού με την Ελευσίνα είχε ξεκινήσει σε πολύ νεαρή ηλικία, όταν από τις πλαγιές του όρος Αιγάλεω είδε το περίφημο όραμα με τους ιεροφάντες που κατευθύνονταν προς το ιερό της θεάς Δήμητρας. Οι συναισθηματικοί και ιδεολογικοί του δεσμοί με την πόλη εδραιώθηκαν χρόνια αργότερα, μέσα από τις τακτικές του επισκέψεις στις φιλολογικές συναντήσεις και τα δείπνα που οργάνωνε ο Γιώργος Δομέστιχος και η σύζυγός του Αμαλία, ενώ δηλωτική της σύνδεσής του με την πόλη ήταν και η επιλογή του να τελέσει τον γάμο του με την Άννα Καραμάνου, καρπό του σκανδαλώδους έρωτά τους, στον μικρό βωμό του ιερού ναού της Ελευσίνας, την Αγέλαστο Πέτρα.

Τον Νοέμβριο και τον Δεκέμβριο 1935 ο Άγγελος Σικελιανός συντάσσει τέσσερις διαλέξεις, την Ελευσίνια Διαθήκη, και τις παρουσιάζει στον Πλαγινό Πευκώνα της Ιεράς Οδού και στο Τελεστήριο του Αρχαιολογικού χώρου της Ελευσίνας. Οι διαλέξεις του διακρίνονται για τον όγκο και την υποβλητικότητά τους, αναδεικνύοντας την πόλη ως πανανθρώπινο σύμβολο κατά του αυταρχισμού, ως ιερό χώρο επανένωσης με τη Φύση και τη Μητέρα Γη, και φανερώνοντας το έντονο ενδιαφέρον του ποιητή για τα Μυστήριά του τόπου. Η Ελευσίνια Διαθήκη δημοσιεύεται το 1936 στο περιοδικό Νέα Γράμματα.

Εμείς μιλήσαμε με τη σπουδαία σκηνοθέτιδα και ηθοποιό Λυδία Κονιόρδου για τη δράση αυτή.

“Το Μυστήριο 55, τα Λόγια του Ρολογιού, είναι μια πολύ όμορφη πρόταση της Ελευσίνας Πολιτιστική Πρωτεύουσα που συνδέεται με ένα εμβληματικό τοπόσημο της Ελευσίνας, το Ρολόι που βρίσκεται μέσα στον αρχαιολογικό χώρο, δίπλα στο εκκλησάκι της Μεσοσπορίτισσας. Είναι μια διαχρονία, ένα ταξίδι μέσα στον ελληνικό πολιτισμό, από την αρχαιότητα, τους χριστιανικούς χρόνους μέχρι και σήμερα. Είναι πολύ σημαντικό που ο Μιχαήλ Μαρμαρινός αξιοποιεί τα τοπόσημα και φρεσκάρει τη μνήμη των κατοίκων και των επισκεπτών. Τα μνημεία είναι οι ναοί της μνήμης μας γιατί μας θυμίζουν ποιοι είμαστε και μας βοηθούν να δούμε πού πάμε. Και με αυτή την έννοια μάς είναι απαραίτητα, γι’ αυτό είναι σημαντικό να τα φροντίζουμε.

Η δική μας εκδήλωση έχει επίκεντρο το εκπληκτικό ποίημα του Σικελιανού “Ιερά Οδός”, που συνδέει το σήμερα του Σικελιανού με την αρχαιότητα. Δεν μπορώ να μην θυμηθώ εδώ την καταπληκτική ταινία του Φίλιππου Κουτσαύτη “Η Αγέλαστος Πέτρα” που συνέδεε τους σημερινούς κατοίκους της Ελευσίνας με τους αρχαίους και την αρχαία κληρονομιά της. Μια βαθιά συγκινητική ταινία συγκλονιστική. Είμαστε ευγνώμονες γι’ αυτήν και μάλιστα θα κάνει και μια νέα ταινία για την Ελευσίνα.

Αυτό το ποίημα πλαισιώνεται από αποσπάσματα από μια σειρά καταπληκτικές διαλέξεις που έκανε ο Σικελιανός κατά μήκος της Ιεράς Οδού. Από εκεί παίρνουμε αποσπάσματα σαν ένα μωσαϊκό που καταγράφει τα βήματα της καθ οδόν προσέλευσής μας στην Ελευσίνα. Κάνουμε ταυτόχρονα έναν μουσικό διάλογο, με πρωτότυπα μουσικά θέματα κι αυτοσχεδιασμούς που έχει συνθέσει ο Τάκης Φαραζής, ενώ παράλληλα θα υπάρχει ένα μικρό δρώμενο που θα λειτουργεί παράλληλα με αυτά τα κείμενα. Το δρώμενο θα “κρατήσει” η Λένα Μποζάκη που είναι και η βοηθός μου στη σκηνοθεσία. Δε θέλουμε να κάνουμε μεγάλες επεμβάσεις”

Πώς θα ακουστούν σήμερα τα λόγια του Σικελιανού;

Αυτό που βίωσε ο Σικελιανός είναι εν ολίγοις αυτό που βιώνουμε όλοι μας. Δύο εποχές, τότε και σήμερα που σπεύδουν να επουλώσουν πρόχειρα και επιπόλαια τα πράγματα. Να θυμηθούμε και τι είχε ζήσει ο Σικελιανός, δυο πολέμους, εμφυλίους, κατοχή. Ζούσε την καταστροφή πολύ πιο έντονα κι εμφανώς. Εμείς σήμερα ζούμε την καταστροφή σε μια νέα εκδοχή της και εννοώ την κλιματική καταστροφή κυρίως και πρωτίστως, την οικονομική κρίση και την πανδημία. Είναι τα τρία δεινά που έχουν συμπέσει τα τελευταία χρόνια.

Υπάρχει ένα πνεύμα πίσω από αυτές τις πέτρες, που μας ψιθυρίζει στο αυτί μια εμπειρία και μια σοφία αιώνων που μπορεί να μας βοηθήσει να κάνουμε πέρα τα σκουπίδια και τα συντρίμμια και να συνδεθούμε με αυτό που είναι μοναδικό, διαχρονικό.

Αντίστοιχα τέτοια είχε ζήσει και ο Σικελιανός. Ήταν ένας πολύ ευαίσθητος καλλιτέχνης και οραματιστής. Οραματιζόταν πώς μέσα από αυτά τα συντρίμμια θα αναδυθεί πώς μια σκέψη θα μας οδηγήσει μπροστά. Πέρα από εθνικισμούς, φοκλόρ, οποιαδήποτε στυγνή εκμετάλλευση. Υπάρχει ένα πνεύμα πίσω από αυτές τις πέτρες, που μας ψιθυρίζει στο αυτί μια εμπειρία και μια σοφία αιώνων που μπορεί να μας βοηθήσει να κάνουμε πέρα τα σκουπίδια και τα συντρίμμια και να συνδεθούμε με αυτό που είναι μοναδικό, διαχρονικό: δηλαδή αυτή η φλόγα και το φως που μπορεί να μας οδηγήσει μπροστά. Καλούσε κόσμο να ακολουθήσουν αυτόν τον δρόμο. Ο δρόμος για αυτόν ήταν η Ιερά Οδός. Η ιδέα για την αξιοποίηση αυτών των διαλέξεων ήταν του Βίκτωρα Αρδίττη. Εμείς κάναμε μια δική μας σύνθεση με έναν μουσικό διάλογο σε ένα απλό και λιτό δρώμενο μέσα στον αρχαιολογικό χώρο. Ο κόσμος θα μπορέσει να παρακολουθήσει, όπως και τις άλλες φορές, την εκδήλωση από τον πεζόδρομο Νικολαΐδου, έξω από τον αρχαιολογικό χώρο. Θα υπάρχει μια ενδιαφέρουσα αντίθεση της μακρινής εικόνας και του πολύ οικείου, κοντινού ήχου. Αυτή ήταν μια σκέψη του Μιχαήλ Μαρμαρινού που θα φέρει το μακρινό και θα το κάνει εγγύ και το εγγύ θα το δούμε με μια πιο μακρινή προοπτική.

Τι συμβολίζει αυτή η Ιερά Οδός;

Για εμένα τουλάχιστον, ο συμβολισμός προέρχεται από τον δικό μας Ηράκλειτο και είναι ότι όλα αλλάζουν, τα πάντα ρει. Όσο κι αν ζούμε δύσκολες καταστάσεις, αυτό δεν θα είναι για πάντα. Ούτε οι καλές στιγμές είναι για πάντα. Γι αυτό πρέπει να περιφρουρούμε τα αγαθά του πολιτισμού μας, τη δημοκρατία, την ελευθερία, την αλήθεια, τη στοργή απέναντι στο διαφορετικό. Αυτές τις αξίες για τις οποίες παλεύει η ανθρωπότητα αιώνες τώρα. Δεν είναι κάτι αυτονόητο. Αν πάψουμε να τις περιφρουρούμε, θα τις χάσουμε. Είναι κάτι ζωντανό, είναι κάτι καθ’οδόν. Όπως λέει κι ο Σικελιανός αυτόν τον δρόμο τον πήρα ξανά και ξανά, πολλές φορές, μήνες, χρόνια. Ο πολιτισμός μας και τα δώρα του είναι μια Ιερά Οδός που πρέπει να τη διαβαίνουμε συχνά και να τη φροντίζουμε. Μπορεί να αφήνουμε να γεννιούνται σκουπίδια που την καταστρέφουν, τη σκεπάζουν και δεν αφήνουν τις νεότερες γενιές να τη διακρίνουν. Αυτό κάνουν και οι αρχαιολόγοι ξεσκεπάζουν τα αρχαία μνημεία, τα κομμάτια της μνήμης μας και μας τα φέρουν ζωντανά στη σημερινή εποχή για να οραματιστούμε κι εμείς.

Το θέατρο υπάρχει για να δίνουμε νόημα και ουσία στην ύπαρξή μας και να διακρίνουμε ανάμεσα στα φαινόμενα που πάνε να μας εξαπατήσουν ή που μας εμποδίζουν να δούμε αυτό που είναι αυθεντικό, μοναδικό πραγματικό και αναγκαίο. Ας μην ξεχνάμε ότι για τους Αρχαίους η Ανάγκη ήταν η πιο σημαντική θεά.

Πρέπει το θέατρο να παίρνει πολιτική θέση;

Ο λόγος της γέννησης του θεάτρου τον 5ο αιώνα π.Χ. ήταν για να συνδεθεί ως θεσμός της Πολιτείας με τη Βουλή, το Κοινοβούλιο δηλαδή που μπορούσε κανείς να πει ελεύθερα τη γνώμη του, είχε το δικαίωμα του εκλέγειν και του εκλέγεσθαι και του Δικαστηρίου. Τρεις θεσμοί της Δημοκρατίας απαραίτητοι για να καλλιεργήσουν το δημοκρατικό πνεύμα μέσα στον πολίτη. Ήταν άκρως πολιτικό το θέατρο από τη γέννησή του, όχι με όρους προπαγάνδας και φθηνής χειραγώγησης. Ο ρόλος του είναι να εκθέτει τα διλήμματα και τις μεγάλες αποφάσεις που πρέπει να παίρνει ο πολίτης κάθε στιγμή που βρίσκεται σε ένα σταυροδρόμι που ορίζει το δικό του μέλλον και το μέλλον του τόπου του, τώρα μιλάμε για την Ευρώπη, μιλάμε για τον πλανήτη. Η δημοκρατία μας έχει πλέον πολύ ευρύτερο ορίζοντα, δεν αφορά πια την Αθήνα και τα περίχωρα, αφορά όλον τον πλανήτη.

Το θέατρο υπάρχει για να δίνουμε νόημα και ουσία στην ύπαρξή μας και να διακρίνουμε ανάμεσα στα φαινόμενα που πάνε να μας εξαπατήσουν ή που μας εμποδίζουν να δούμε αυτό που είναι αυθεντικό, μοναδικό πραγματικό και αναγκαίο. Ας μην ξεχνάμε ότι για τους Αρχαίους η Ανάγκη ήταν η πιο σημαντική θεά.

Ας φυτέψει ο καθένας ένα δέντρο, αν δεν μπορεί να φυτέψει ένα δάσος. Ο καθένας να κάνει αυτό που μπορεί. Δεν είναι ανάγκη να γίνουμε όλοι ήρωες.

Η δράση αυτή θα λάβει χώρα κάτω από το Ρολόι στον επιβλητικό Αρχαιολογικό χώρο της Ελευσίνας.

Η καμπάνα χτυπάει διαρκώς στα αυτιά της ανθρωπότητας διεθνώς, μόνο που κανείς δεν μπορεί να την ακούσει. Χτυπάει για την κλιματική καταστροφή και για την ολοένα και μεγαλύτερη απώλεια των δημοκρατικών κεκτημένων που πήρε πολλούς αγώνες και αίμα για να στερεωθούν στις κοινωνίες και στις δημοκρατίες της Δύσης και του κόσμου ολόκληρου. Το σημάδι αυτό του χρόνου θα έπρεπε να μας αφυπνίζει. Ας φυτέψει ο καθένας ένα δέντρο, αν δεν μπορεί να φυτέψει ένα δάσος. Ο καθένας να κάνει αυτό που μπορεί. Δεν είναι ανάγκη να γίνουμε όλοι ήρωες. Ας μην αποβεί αυτός ο χρόνος εις βάρος μας και να μην πούμε όταν είναι πλέον πολύ αργά “Τότε που χτυπούσε η καμπάνα, εμείς δεν την ακούσαμε”. Ανήκω στο κίνημα των Οικολόγων εδώ και πάρα πολλά χρόνια. Έχω ευαισθητοποιηθεί σχεδόν από παιδί, γιατί μεγάλωσα δίπλα στη φύση κι εδώ και μια 10ετία ως οικολόγοι λέγαμε ότι η οικονομική κρίση θα ωχριά μπροστά στο κόστος της κλιματικής καταστροφής. Τότε μας αντιμετώπιζαν είτε με μια επιεική συμπάθεια είτε με κοροϊδία πολλές φορές, μας θεωρούσαν λίγο γραφικούς και φολκλόρ, τώρα όμως πλέον όλοι τρέχουν και δεν φτάνουν. Δεν αλλάζουν όμως τα πράγματα από τη μια στιγμή στην άλλη. Χθες πρέπει να γίνουν οι αλλαγές. Έχουν καθυστερήσει τραγικά οι πολιτικοί ηγέτες όλου του πλανήτη και κυρίως αυτοί που τον ρυπαίνουν, με αναβολές καθυστερήσεις, ψέματα και εξυπηρετήσεις συμφερόντων.

Η σύνοδος του ΟΗΕ για την κλιματική αλλαγή σάς έδωσε ελπίδα;

Το γεγονός ότι θα ξαναγίνει σε έναν χρόνο είναι ίσως το μόνο θετικό. Αυτό που αποφασίστηκε είναι πολύ λιγότερο από τις προσδοκίες, γιατί προηγούμενα είχαν αποφασιστεί σημαντικά βήματα από το Παρίσι, τη Μαδρίτη, που δεν τηρήθηκαν. Αυτό μας ανησυχεί πάρα πολύ. Τι νόημα έχουν οι ωραίες κουβέντες όταν δεν εφαρμόζονται και δεν υπάρχουν αυστηρές ρήτρες, τιμωρία κ.λπ.; Έβλεπα αυτούς του κατοίκους στα νησιά του Ειρηνικού που βλέπουν το νερό να ανεβαίνει κάτω από τα πόδια τους, στα σπίτια τους, το πράγμα είναι υπαρκτό. Δεν σημαίνει ότι δεν θα γίνει αύριο και σε μας. Μην ξεχνάμε ότι όλες οι Κάτω Χώρες, η Ολλανδία και η Δανία είναι κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας. Η δική μας χώρα έχει τεράστια ζώνη θαλάσσια. Πάρα πολύς πληθυσμός ζει δίπλα στο κύμα. Φανταστείτε αυτό το κύμα να καταστρέφει περιοχές ολόκληρες. Ήδη το βλέπουμε αυτό. Καταλαβαίνουμε τι σημαίνει αν η υπερθέρμανση υπερβεί τον 1,5 βαθμό και πάει στα 2. Είναι αχαρτογράφητα τα νερά και οι καταστροφές που θα βιώσουμε. Να η καμπάνα στη σημερινή εποχή. Οι μεγάλες πλημμύρες που ζούμε, οι τεράστιοι όγκοι νερού που πέφτουν, οι μεγάλες ξηρασίες που αφήνουν κόσμο να πεινάει και κύματα μεγάλα προσφύγων να μετακινούνται για να επιβιώσουν πέρα από τους πολέμους και τους διωγμούς.

Να η καμπάνα στη σημερινή εποχή. Οι μεγάλες πλημμύρες που ζούμε, οι τεράστιοι όγκοι νερού που πέφτουν, οι μεγάλες ξηρασίες που αφήνουν κόσμο να πεινάει και κύματα μεγάλα προσφύγων να μετακινούνται για να επιβιώσουν πέρα από τους πολέμους και τους διωγμούς.

Επίσης καίγονται μέρη μοναδικά, όπως η Βόρεια Εύβοια, που δεν ήταν απλώς ένα όμορφο μέρος, αλλά ένα μοντέλο βιώσιμης οικονομίας και ευημερίας ανθρώπων, που ζουν μέσα στη φύση χωρίς να την καταστρέφουν. Οι ρητινοπαραγωγοί, οι ήπιες τουριστικές δραστηριότητες, ο αγροτουρισμός… δεν είχαν τελειωμό αυτά που συνέβαιναν στην Βόρειο Εύβοια. Αισθανόμουν ένα πένθος όταν χανόταν αυτό το μοντέλο-πιλότος για το πώς μπορεί αυτός ο τόπος να ευημερήσει αξιοποιώντας τα μοναδικά κεφάλαια που έχει, τη φύση, η ομορφιά του τόπου και ο πολιτισμός του. Δεν είναι ούτε οι τεράστιες βιομηχανίες, ούτε οι τεράστιες μονοκαλλιέργειες. Αυτά ανήκουν στις βόρειες χώρες που έχουν μεγάλες εκτάσεις. Εμείς είμαστε ένα παιχνιδιάρικο όμορφο αλωνάκι που παίζει με τις μικρές κλίμακες και είναι κοντά στον άνθρωπο. Αυτό είναι το συγκριτικό μας πλεονέκτημα, τα βιολογικά προϊόντα, το ποιοτικό προϊόν, η ύπαρξη μαζί και δίπλα στη φύση. Αυτά είναι μία πρόταση για μια παγκόσμια βιωσιμότητα, όχι μόνο για την Ελλάδα. Αυτό στη Βόρεια Εύβοια το αφήσαμε να καταστραφεί.

Σήμερα ο πολιτισμός μας θεωρείτε πως έχει τα αντανακλαστικά που πρέπει;

Ο πολιτισμός είναι το ξυπνητήρι μας, αυτό που μας αφυπνίζει. Αυτός είναι και ο ρόλος των καλλιτεχνών. Αυτό που ο καθημερινός άνθρωπος προσπερνά στη βιασύνη του για επιβίωση, ο καλλιτέχνης στέκεται και το παρατηρεί. Του κάνει μια μεγέθυνση και το μελετά. Το κάνει ποίηση και τραγούδι και το κάνει μπροστά στον θεατή και ο θεατής μπορεί να συνδεθεί. Θα σας αναφέρω έναν πολύ σημαντικό για μένα καλλιτέχνη, που χρησιμοποιεί ένα ιδίωμα καλλιτεχνικό που θα μπορούσε να το πει κανείς πρόχειρο, βιαστικό κι όμως το έχει μετατρέψει σε τέχνη. Μιλάω για τον Μπάνκσι που κάνει τα γκράφιτι, αυτά τα συγκλονιστικά έργα μέσα στους δρόμους που έχουν αυτή την αίσθηση του φθαρτού και του αιώνιου συνάμα.

Εγώ επειδή αυτή την περίοδο δουλεύω για την τηλεόραση, πρώτη φορά σε καθημερινή σειρά, αισθάνομαι κι εγώ με τη σειρά ασκούμαι στο να καλλιεργήσω αυτή την πλευρά της τέχνης μου, που αφορά αυτό το στιγμιαίο, που γρήγορα αλλάζει, που δεν μπορείς να κάνεις πρόβες μήνες, να το δουλέψεις, αυτό πρέπει να γίνει με μια πινελιά, με μια ταχύτητα. Είναι μια τέχνη και αυτό, σαν ένα χαϊκού της οπτικής μας δουλειάς σαν ηθοποιοί. Αισθάνομαι κι εγώ πως κάνω ένα γκράφιτι καλλιτεχνικό με τη δουλειά μου και τη συμμετοχή μου στη Γη της Ελιάς.

Συντελεστές: Aπαγγελία, Διασκευή κειμένου, Σκηνοθεσία: Λυδία Κονιόρδου/Mουσική σύνθεση, Aυτοσχεδιασμός, Aκορντεόν, Πιάνο, Κρουστά: Tάκης Φαραζής/Σκηνική συμμετοχή, Bοηθός σκηνοθέτιδος: Λένα Μποζάκη /Ιδέα/Πρόταση κειμένου: Βίκτωρας Αρδίττης/Ηχοληψία: Κώστας Μπώκος – Studio 19/Τηλεσκηνοθεσία: Λεωνίδας Κωνστανταράκος – Alaska Films/Ηχητικός Εξοπλισμός: Μάριος Καρυώτης/Εταιρεία Παραγωγής: TooFarEast

Πληροφορίες: Ημερομηνία και ώρα: Κυριακή 21 Νοεμβρίου 2021, 16.30/Τόπος διεξαγωγής: Ρολόι, Αρχαιολογικός Χώρος Ελευσίνας/Διάρκεια: 40 λεπτά/Θερμές ευχαριστίες στη Λυδία Κονιόρδου για την αφιλοκερδή της συμμετοχή στα Λόγια του Ρολογιού.