Duke Ellington: Black, Brown and Beige – Η τζαζ πριν και μετά

Η τζαζ, από τη σκοτεινή γοητεία των μπορντέλων και των σαλούν της Storyville, όπου μουσικοί όπως ο Λούις Άρμστρονγκ διαμόρφωναν το πρώιμο ιδίωμά της, μέχρι τα υπόγεια speakeasies της Ποτοαπαγόρευσης και τα λαμπερά κλαμπ της Νέας Υόρκης και του Σικάγο με την άνοδο του Swing, ακολούθησε μια ιλιγγιώδη διαδρομή. Και σε αυτήν τη διαδρομή, ένας από τους αδιαμφισβήτητους πρωταγωνιστές ήταν ο… Ντιουκ Έλινγκτον.

Ποιος ήταν, λοιπόν, ο Έντουαρντ Κένεντι “Duke” Ellington (1899-1974); Ο μουσικός που άλλαξε τη μοίρα της τζαζ; Ο αρχιτέκτονας μιας νέας μουσικής αισθητικής; Ελάχιστοι θα αμφισβητούσαν ότι υπήρξε μία από τις σημαντικότερες μορφές της αμερικανικής μουσικής, με συνεισφορά που ξεπέρασε τα όρια της τζαζ, επηρεάζοντας ολόκληρο το φάσμα της μουσικής δημιουργίας του 20ού αιώνα. Και δεν είναι καθόλου τυχαίο που σε λίγες μέρες στο πλαίσιο της ελληνικής περιοδείας της η φημισμένη Συμφωνική Ορχήστρα του Γέιλ (Yale Symphony Orchestra – YSO) έχει στην καρδιά του προγράμματός της το River Suite του Έλινγκτον. Τη συναυλία, η οποία έχει ως πρώτο σταθμό την ερχόμενη Πέμπτη το Μέγαρο Μουσικής Θεσσαλονίκης (και μεταβαίνει σε άλλες πόλεις της Ελλάδας προτού έρθει στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών στις 20 Μαρτίου) διευθύνει, ο διεθνώς καταξιωμένος καλλιτεχνικός της διευθυντής, ο οραματιστής Ουίλιαμ Μπάουτον που αποτελεί αδιαμφισβήτητη δύναμη στον χώρο της συμφωνικής μουσικής.

Μαέστρος, πιανίστας, συνθέτης, ενορχηστρωτής, ο Έλινγκτον γεφύρωσε την αφροαμερικανική μουσική κληρονομιά με την κλασική παράδοση, φέρνοντας την τζαζ σε αίθουσες συναυλιών που μέχρι τότε θεωρούνταν προορισμένες για τη «σοβαρή μουσική» – για συνθέτες όπως οι Λούντβιχ βαν Μπετόβεν, Γιοχάνες Μπραμς, Ίγκορ Στραβίνσκι, αλλά και σύγχρονοι Αμερικανοί δημιουργοί όπως ο Άαρον Κόπλαντ.

Το παρατσούκλι “Duke”

Γεννημένος στην Ουάσινγκτον, D.C., ο Duke μεγάλωσε σε ένα περιβάλλον όπου η τέχνη και η μουσική δεν ήταν απλώς διασκέδαση, αλλά μέρος της καθημερινότητας. Οι γονείς του, Τζέιμς Έντουαρντ ο οποίος εργαζόταν ως μπάτλερ και Ντέιζι Κένεντι Έλινγκτον, φρόντισαν να καλλιεργήσουν στον γιο τους την αυτοπεποίθηση, την κομψότητα και την κοινωνική ευφυΐα.

Το παρατσούκλι “Duke” του το έδωσε ένας φίλος της οικογένειας, γοητευμένος από την ευγένεια και τον αέρα αριστοκρατίας που απέπνεε από μικρός. Στην πορεία, το όνομα αυτό έγινε συνώνυμο όχι μόνο του προσωπικού του στυλ αλλά και του τρόπου με τον οποίο διηύθυνε την ορχήστρα του: με κύρος, φινέτσα και απόλυτο έλεγχο.

Ενώ ξεκίνησε μαθήματα πιάνου στα επτά του χρόνια, δεν έδειξε αρχικά ιδιαίτερο ενδιαφέρον για το όργανο. Ήταν η συνάντηση με τον πιανίστα Χάρβεϊ Μπρουκς που άλλαξε τα πάντα, φέρνοντάς τον σε επαφή με τη μαγεία της τζαζ αυτοσχεδιαστικής έκφρασης. Σημαντικές επιρροές του υπήρξαν επίσης ο Τζέλι Ρολ Μόρτον και ο Τζέιμς Π. Τζόνσον – από τον πρώτο εμπνεύστηκε τη συνθετική πολυπλοκότητα, ενώ από τον δεύτερο την τεχνική τόλμη και τις ρυθμικές καινοτομίες.

Cotton Club: Το εργαστήριο της επανάστασης

Στη δεκαετία του 1920, ο Έλινγκτον μετακόμισε στη Νέα Υόρκη, όπου και καθιερώθηκε ως ηγέτης μιας από τις πιο εμβληματικές Big Bands της εποχής. Ήταν εκεί, στο φημισμένο Cotton Club, στο Χάρλεμ όπου παρουσίασε τα έργα του σε ένα λευκό κοινό – καθώς οι φυλετικοί διαχωρισμοί της εποχής δεν επέτρεπαν την είσοδο Αφροαμερικανών στο ακροατήριο.

Παρά και πέρα από τα φυλετικά ταμπού, το Cotton Club έγινε το πειραματικό εργαστήρι του Duke. Εκεί διεύρυνε την αρμονική παλέτα της τζαζ, εξερεύνησε νέες ενορχηστρώσεις, ενσωμάτωσε συμφωνικές δομές και ανέδειξε μουσικούς όπως ο Τζόνι Χόντζες και ο Κούτι Γουίλιαμς.

Η συνεργασία με τον Billy Strayhorn

Το 1939 σηματοδοτεί την έναρξη μιας από τις πιο σημαντικές συνεργασίες στην ιστορία της τζαζ: Duke Ellington και Billy Strayhorn/ Μπίλι Στρέιχορν. Ο Strayhorn, ταλαντούχος συνθέτης και ενορχηστρωτής, δεν ήταν απλώς ένας συνεργάτης. Ήταν ο “δεύτερος εαυτός” του Έλινγκτον.

Μαζί δημιούργησαν κομμάτια-σταθμούς όπως το Take the “A” Train, που έγινε το σήμα κατατεθέν της ορχήστρας του Duke (theme song). Ο Strayhorn, ανοιχτά ομοφυλόφιλος σε μια εποχή που αυτό δεν ήταν κοινωνικά αποδεκτό, βρήκε στον Έλινγκτον έναν φίλο και υποστηρικτή που αναγνώριζε το ταλέντο και την αξία του χωρίς προκαταλήψεις.

Black, Brown and Beige – Η τζαζ ως έπος

Το 1943, στο Carnegie Hall, ο Έλινγκτον παρουσίασε το Black, Brown and Beige, ένα μνημειώδες έργο που αφηγείται την ιστορία των Αφροαμερικανών στις Ηνωμένες Πολιτείες – από τη δουλεία, στον Αμερικανικό Εμφύλιο και την προσπάθεια κοινωνικής ένταξης.

Η τζαζ, από είδος διασκέδασης, γινόταν έπος. Η δομή της σύνθεσης θύμιζε συμφωνικό έργο, με θεματικές επαναλήψεις και δραματικές κορυφώσεις. Παρά τις μικτές κριτικές στην πρεμιέρα – κάποιοι τη βρήκαν “υπερβολικά φιλόδοξη”, άλλοι “ασυνάρτητη” – το έργο καθόρισε την πορεία της τζαζ προς έναν πιο λόγιο προσανατολισμό.

Λίγα χρόνια αργότερα,  συνέχισε να διευρύνει τα όρια  με τη River Suite, που γράφτηκε το 1950, σε μια περίοδο δημιουργικής αναγέννησης αλλά και καλλιτεχνικού αναστοχασμού. Αντλώντας από την αέναη ροή των ποταμών, που για εκείνον συμβόλιζαν τη ζωή, την αλλαγή και την ελευθερία, δημιούργησε μια σύνθεση με τρεις διακριτές ενότητες: την ηρεμία της αρχής, τη δυναμική κίνηση και την ένταση της κορύφωσης. Εκφράζοντας  όχι μόνο τη φύση  αλλά και το μουσικό του όραμα, σε μια εποχή που η τζαζ επαναπροσδιόριζε την ταυτότητά της.

Η παρακαταθήκη του Duke

Η καριέρα του Έλινγκτον περιλαμβάνει πάνω από 1.000 συνθέσεις. Κομμάτια όπως το Mood Indigo, It Don’t Mean a Thing (If It Ain’t Got That Swing), Sophisticated Lady και το Harlem Air Shaft δεν είναι απλώς ιστορικά ντοκουμέντα – παραμένουν ζωντανές αναφορές στη μουσική ιδιοφυΐα του.

Ο Duke δεν ήταν ένας απλός συνθέτης. Ήταν οραματιστής,  πρεσβευτής της τζαζ, και σύμβολο της αφροαμερικανικής ταυτότητας. Με τη μουσική του, έσπασε φραγμούς, δημιούργησε γέφυρες, ανέδειξε το είδος ως παγκόσμια τέχνη.

Η παρακαταθήκη του Έλινγκτον δεν περιορίζεται σε ηχογραφήσεις. Ζει σε κάθε σύγχρονο μουσικό, σε κάθε αυτοσχεδιασμό που μεταφέρει τη φλόγα της ελευθερίας και της δημιουργίας. Η τζαζ δεν θα ήταν η ίδια χωρίς εκείνον. Και η μουσική του συνεχίζει να μας θυμίζει γιατί η τέχνη δεν έχει σύνορα.

Η συναυλία της YSO

Ο έμπειρος αρχιμουσικός Ουίλιαμ Μπάουτον θα οδηγήσει τον Μάρτιο τη YSO σε μία καταιγιστική συναυλιακή εμπειρία – ένα πρόγραμμα που συνδυάζει κινηματογραφική αίγλη, τζαζ ελευθερία και συμφωνική ένταση. Η βραδιά ανοίγει με τη μουσική εισαγωγή από την ταινία “Sea Hawk”, του Αυστριακού Έριχ Κόρνγκολντ.  Ακολουθεί το Waltz από τη συλλογή Four Black American Dances του Αφροαμερικανού Κάρλος Σάιμον. Ο υποψήφιος για Grammy δημιουργός και ακτιβιστής ερμηνεύει μέσα από τον χορό την αφροαμερικανική ιστορία, αποτυπώνοντας την κοινωνική και πολιτισμική πολυπλοκότητα μιας ολόκληρης παράδοσης. Στην καρδιά του προγράμματος, το River Suite του θρυλικού Ντιουκ Έλινγκτον. Εδώ, ο Έλινγκτον ανατρέπει τα όρια της τζαζ: Μπολιάζοντάς την με συμφωνικές μορφές, δημιουργεί ένα ηχητικό τοπίο που ακολουθεί τη ροή του νερού ενός ποταμού από την πηγή ως την εκβολή. Το συναυλιακό φινάλε δίνεται με την τελευταία συμφωνία του Γιοχάνες Μπραμς, την μεγαλειώδη Τέταρτη. Σε αυτή η αυστηρή δομή και η βαθιά συναισθηματική έκφραση συναντώνται με τρόπο που ελάχιστοι συνθέτες κατάφεραν ποτέ.