Η Φανί Αρντάν σκηνοθετεί τη συγκλονιστική όπερα του Ραχμάνινοφ για τον έρωτα και την προδοσία

Στη μοναδική Φανί Αρντάν, πέντε χρόνια μετά τη μεγάλη επιτυχία της “Λαίδης Μάκβεθ” του Μτσενσκ, ανέθεσε η Εθνική Λυρική Σκηνή τη σκηνοθεσία της μονόπρακτης όπερας  “Αλέκο” του Σεργκέι Ραχμάνινοφ.

Ο Ρώσος συνθέτης Σεργκέι Ραχμάνινοφ, ένας από τους πιο δημοφιλείς συνθέτες του 20ού αιώνα, ο οποίος έγινε παγκοσμίως διάσημος κυρίως για τα συμφωνικά του έργα και τα έργα για πιάνο, συνέθεσε επίσης τρεις όπερες. Η πρώτη από αυτές – με αφορμή την αποφοίτησή του από το Ωδείο της Μόσχας, σε ηλικία μόλις 19 ετών – είναι ο μονόπρακτος Αλέκο, που γράφτηκε το 1892 και βασίζεται στο ποίημα “Οι τσιγγάνοι” του Αλεξάντρ Πούσκιν. Το αποτέλεσμα εκτιμήθηκε ιδιαίτερα, τιμήθηκε με το Χρυσό Μετάλλιο και κέρδισε τον θαυμασμό, μεταξύ άλλων, και του Πιοτρ Ίλιτς Τσαϊκόφσκι.

Έναν χρόνο αργότερα πρωτοπαρουσιάστηκε με μεγάλη επιτυχία από το Θέατρο Μπολσόι της Μόσχας. Το 1899, με αφορμή τα εκατό χρόνια από τη γέννηση του Πούσκιν, ο Αλέκο παρουσιάστηκε εκ νέου στην Αγία Πετρούπολη με τον τότε ακόμα νέο αλλά αργότερα περίφημο βαθύφωνο Φιοντόρ Σαλιάπιν στον κεντρικό ρόλο.

Η μουσική του Ραχμάνινοφ

Ένας εκ των πρωταγωνιστών της παράστασης, ο Γιάννης Χριστόπουλος, αναφέρει στο NEWS 24/7 πως “Η μουσική του Ραχμάνινοφ είναι γεμάτη πάθος και απόλυτη μελωδικότητα. Αναμφισβήτητα λειτουργεί καταλυτικά στην ψυχοσύνθεση του ερμηνευτή. Η μουσική ητην όπερα είναι οιονεί ο μέγας σκηνοθέτης.

Ο Ραχμάνινοφ ακολουθώντας αυτή τη λογική αποτυπώνει μέσω του πλούσιου μουσικού διακόσμου τα συναισθήματα που αφορούν στην κάθε στιγμή που εξελίσσεται το έργο. Ασφαλώς μέσα από τις άριες που από τη φύση τους είναι οι μονόλογοι του ήρωα αναδεικνύονται όλοι οι ψυχικοί παλμοί και οι νοητικές διακλαδώσεις του.Έχοντας μια τόσο όμορφη μουσική ο ερμηνευτής έχει το δώρο η μουσική του Ραχμάνινοφ να τον παίρνει από το χέρι και να τον οδηγεί στην σφαίρα της ερμηνευτικής ολοκλήρωσης”.

Πώς όμως θα μπορούσε να περιγράψει κάποιος τη μουσική γλώσσα του Ραχμάνινοφ σε αυτή την όπερα σε σχέση με τα μετέπειτα έργα του; Βλέπουμε σε αυτήν την πρώιμη δημιουργία στοιχεία του μελωδικού του ύφους;

Η υψίφωνος Μυρσίνη Μαργαρίτη απαντά πως: “Δεν θα ήθελα να μιλήσω συγκριτικά γιατί αυτό θέλει μια πιο επισταμένη ακρόαση και μελέτη των έργων του για να πω μια σωστή άποψη. Για το συγκεκριμένο έργο που το έχω μελετήσει σαφώς πιο εκτενώς, μπορώ να πω ότι σίγουρα βλέπει κάνεις ήδη τον αρμονικό πλούτο, την γεμάτη χρώματα ενορχήστρωση και μια μελωδία που αφήνει την φωνή να ηχήσει με μια μοναδική φυσικότητα και βάθος.

Είναι μια μουσική που με αγγίζει προσωπικά πολύ έντονα και αφήνει το συναίσθημα να αναβλύζει από μέσα μου την ώρα που τραγουδάω. Είναι ήδη οι ρόλοι σχεδόν έτοιμοι ακόμα και σκηνοθετικά αν αφήσεις την μουσική να σε οδηγήσει. Και αν σκεφτεί κανείς ότι η όπερα αυτή ήταν η διπλωματική εργασία του Ραχμάνινοφ για να αποφοιτήσει από το Κονσερβατόριο, γίνεται αντιληπτό το μέγεθος του ταλέντου αυτού του ανθρώπου.

Οι προκλήσεις και η σκηνοθεσία της Αρντάν

Ποιες είναι οι μεγαλύτερες προκλήσεις για τους μονωδούς του “Αλέκο” όσον αφορά στις απαιτήσεις του Ραχμάνινοφ, τόσο σε τεχνικό επίπεδο όσο και σε συναισθηματική ένταση;

Η Ινες Ζήκου διευκρινίζει πως “είναι η πρώτη φορά που τραγουδώ Ραχμάνινοφ. Όσο μικρός ή μεγάλος και να είναι ο ρόλος, ο μοναδικός αυτός συνθέτης, δεν σε αφήνει να επαναπαυτείς ούτε μια στιγμή στη σκηνή, ακόμα κ όταν δεν τραγουδάς! Το έργο του από τη πρώτη μέχρι την τελευταία νότα, είναι μια συνεχής συναισθηματική και ψυχολογική εξέλιξη. Ένα συνεχές “ψάξιμο”. Έχεις τόσες ερωτήσεις στην αρχή, που απαντώνται κατά τη διάρκεια του έργου. Αυτό τεχνικά σημαίνει, έλεγχο φωνής, αναπνοής, συναισθημάτων, γιατί, υπάρχει ο κίνδυνος να παρασυρθείς. Και την ώρα που πρέπει να αποδώσεις, να μην μπορείς. Ειδικά στους πρωταγωνιστικούς ρόλους. Είναι μοναδικός συνθέτης”.

Και συνεχίζει μιλώντας για τη σκηνοθεσία της σπουδαίας αυτής καλλιτέχνιδας: “Το να είσαι, στη σκηνή με μια μοναδική προσωπικότητα όπως αυτή η γυναίκα, από μόνο του, είναι κάτι συναρπαστικό. Κάτι απερίγραπτο. Μια γυναίκα που επιμένει να βλέπει την όπερα αυτή καθαρά “κινηματογραφικα” και όχι αυστηρά “οπερατικά”. Νομίζεις ότι υπάρχουν cameramen παντού! Και αυτό, προσθέτει στη μοναδικότητα του έργου, μια καινοτομία, μια μαγεία, ένα μυστήριο που θέλεις οπωσδήποτε να λύσεις, προκειμένου να καταλάβεις τον κόσμο των τσιγγάνων.
Η Φανί Αρντάν λέει λίγα λόγια. Σε κοιτάζει βαθιά στα μάτια με τόση αρχοντιά, γλυκύτητα, παιδικότητα. Σε αγκαλιάζει. Και αμέσως σε πείθει. Αμέσως, υποκύπτεις. Είμαι τυχερή”.

Ο Ραχμάνινοφ και δύο διαφορετικοί κόσμοι σε διάλογο

Η όπερα Αλέκο φέρνει σε διάλογο δύο διαφορετικούς κόσμους: την κοινότητα των τσιγγάνων με την αστική κουλτούρα. Το έργο μιλάει για έναν κοσμοπολίτη αστό που σκοτώνει την τσιγγάνα γυναίκα του Ζεμφίρα και τον εραστή της, μην μπορώντας να αποδεχτεί το ιδανικό της ελευθερίας των τσιγγάνων. Στην πρώιμο αυτό έργο του ο Ραχμάνινοφ υιοθετεί την ευρωπαϊκή οπερατική και συμφωνική μουσική γλώσσα, την οποία εμπλουτίζει με οριενταλιστικές πινελιές που αντλεί από τη ρωσική οπερατική παράδοση, αλλά και με στοιχεία που παραπέμπουν στην εκκλησιαστική μουσική.

Η σταρ του γαλλικού σινεμά, Φανί Αρντάν, με τις πάνω από εξήντα ταινίες και τα περισσότερα από τριάντα θεατρικά, η οποία υπήρξε μούσα του Τρυφώ, πρωταγωνίστρια του Τζεφιρέλλι και του Πολάνσκι, επέλεξε τον “Αλέκο” λόγω της μεγάλης της αγάπης για τον Πούσκιν και για τους τσιγγάνους.

Μέσα από το ανέβασμα της μονόπρακτης όπερας, η Αρντάν επιχειρεί να δώσει απαντήσεις στα ερωτήματα που οι κοινωνίες θέτουν αναφορικά με τα όρια και το τίμημα της ελευθερίας και της αγάπης. Όπως σημειώνει: «Θέλω να διηγηθώ την ιστορία στο 1824, την εποχή που ο Πούσκιν έγραψε τους Τσιγγάνους, από τους οποίους τόσο ο Ραχμάνινοφ όσο και ο λιμπρετίστας του άντλησαν το υλικό τους για την όπερα. Ο Πούσκιν ονειρευόταν την ελευθερία, έναν κόσμο αγνό και άγριο. Διψούσε για μια ζωή μακριά από μια κοινωνία ματαιόδοξη, εγωιστική, με προκαταλήψεις και προνόμια.

Σύχναζε στα καμπαρέ στα προάστια της Αγίας Πετρούπολης, όπου μπορούσε να βλέπει και να ακούει τους τσιγγάνους να χορεύουν και να τραγουδούν, έναν κόσμο ελεύθερο και ευτυχισμένο, δίχως όρια. Ο χαρακτήρας του Αλέκο είναι ο Πούσκιν, αυτός ο “ξένος” που θέλει να ζήσει την ελεύθερη ζωή των τσιγγάνων, ενστερνιζόμενος τις ιδέες τους, τις ψευδαισθήσεις τους, το ρομαντικό τους όραμα, τα θαύματά τους. Ο χαρακτήρας του Αλέκο είμαστε εμείς που θέλουμε να ζήσουμε σε έναν κόσμο ελεύθερο χωρίς ωστόσο να θέλουμε να πληρώσουμε το τίμημα».

Ο Γιάννης Χριστόπουλος προσθέτει στο NEWS 24/7 πως “ο Ραχμάνινοφ δεν προσεγγίζει την ιστορία μέσα από μουσικά φολκλορικά χρώματα. Έχω την πεποίθηση ότι αναδεικνύεται περισσότερο το στοιχείο της ασυμβατότητας μεταξύ των δυο πολιτισμών των Τσιγγάνων και των Ρώσων, στον τρόπο που αντιμετωπίζουν την απιστία οι μεν και οι δε. Η ανάγκη σύνδεσης με το σήμερα ως αυτοσκοπός είναι μια ναρκισσιστική αντιμετώπιση που χαρακτηρίζει την εποχή μας σε μεγάλο βαθμό.
Κάθε εποχή έχει διάφορες με το σήμερα αλλά κι ομοιότητες. Αυτή είναι μια πραγματικότητα που η συμφιλίωση μαζί της θα μας δώσει τη δυνατότητα να καταλάβουμε ακόμα καλύτερα την ουσία κάθε έργο που έχει χρονική απόσταση από το σήμερα”.

Πέρα από τον Αλέκο, νευραλγικός είναι ο ρόλος της Ζεμφίρα. Η Μυρσίνη Μαργαρίτη που την υποδύεται αναφέρει πως: “Η Ζεμφίρα είναι όντως μια πολύ ενδιαφέρουσα προσωπικότητα. Όσο πιο πολύ εμβαθύνω στην μελέτη του ρόλου βλέπω πως είχα πέσει στην παγίδα πολλών στερεοτύπων. Η πρώτη ανάγνωση του ρόλου οδηγεί στο ότι πρόκειται για μια γυναικοκτονία λόγω ζήλιας. Ξεπερνώντας αυτό το επίπεδο όμως ένιωσα μια πολύ βαθιά αγάπη μεταξύ των δύο πρωταγωνιστών τόσο έντονη που δε την αντέχουν. Κανένας απ’ τους δυο. Είναι δύο διαφορετικοί άνθρωποι από διαφορετικούς κόσμους που μετά το πάθος δεν μπορούν να συμβιβαστούν με αυτά που ζητάει ο άλλος στην καθημερινή ζωή. Ούτε και μπορούν να χωρίσουν πολιτισμένα.

Η Ζεμφίρα νιώθει και για αυτό γίνεται τόσο προκλητική με τον Αλέκο, ότι μόνο αν του φερθεί άσχημα θα καταφέρει να σπάσει και κυρίως και για αυτή την ίδια, όλο αυτό που τους δένει. Δεν πιστεύω όμως ότι όλο αυτό είναι ένα καπρίτσιο, ότι απλώς βαρέθηκε και βρήκε κάποιον άλλον και ερωτεύτηκε.
Ο άλλος είναι ο τρόπος, η αφορμή για να καταφέρει η ίδια να φύγει, όχι επειδή δεν τον αγαπάει, αλλά επειδή την καταπιέζει. Είναι δηλαδή μια πολύ πιο συχνή ιστορία απ’ ότι νομίζουμε, μόνο που φτάνει στα απόλυτα άκρα και η κατάληξη είναι ο θάνατος”.

Για να μας μεταφέρει στη Ρωσία του 1824 και να δημιουργήσει έναν μαγικό σκηνικό κόσμο, η Φανί Αρντάν προσκαλεί τον Πιερ-Αντρέ Βάιτς για τα σκηνικά, την Καταρζύνα Λεβίνσκα για τα κοστούμια, τον Ισραέλ Γκαλβάν για τη χορογραφία-κινησιολογία και τον Σεζάρ Γκοντφρουά για τους φωτισμούς.

Πρωταγωνιστούν κορυφαίοι Έλληνες λυρικοί καλλιτέχνες. Στον ρόλο του Αλέκο θα κάνει το ντεμπούτο του ο διεθνής Έλληνας βαρύτονος Τάσης Χριστογιαννόπουλος. Τον νεαρό τσιγγάνο ερμηνεύει ο τενόρος της ΕΛΣ Γιάννης Χριστόπουλος, τη Ζεμφίρα η υψίφωνος Μυρσίνη Μαργαρίτη, τον ηλικιωμένο ο βαθύφωνος της ΕΛΣ Γιάννης Γιαννίσης και την τσιγγάνα η μεσόφωνος Ινές Ζήκου. Τη Χορωδία της ΕΛΣ διευθύνει ο Αγαθάγγελος Γεωργακάτος.

Και ο Πύργος του Κυανοπώγωνα

Η Εθνική Λυρική Σκηνή την ίδια βραδιά με τον Αλέκο του Σεργκέι Ραχμάνινοφ θα παρουσιάσει και τον Πύργο του Κυανοπώγωνα του Μπέλα Μπάρτοκ. 

Πιο συγκεκριμένα, τo δίπτυχο που θα παρουσιάσει η Λυρική συμπληρώνεται από το εξαιρετικά επιτυχημένο ανέβασμα της μονόπρακτης όπερας του Μπέλα Μπάρτοκ Ο πύργος του Κυανοπώγωνα στη σκηνοθεσία του Θέμελη Γλυνάτση, που πρωτοπαρουσιάστηκε από την ΕΛΣ τη σεζόν 2022/23, θα αποτελέσει το δεύτερο μέρος του οπερατικού διπτύχου. Το ποιητικό κείμενο του Μπέλα Μπάλαζ βασίζεται στο παραμύθι του Σαρλ Περρώ Ο Κυανοπώγωνας, και αναφέρεται σε δύο χαρακτήρες, τον Κυανοπώγωνα και την πιο πρόσφατη σύζυγό του, την Ιουδίθ. Καθώς θέλει να μάθει για το παρελθόν του συζύγου της, η Ιουδίθ ανοίγει μία μία τις επτά πόρτες του κάστρου του Κυανοπώγωνα. Πίσω από καθεμία ανακαλύπτει έναν διαφορετικό κόσμο, τα αμύθητα πλούτη, τον ηρωισμό και τη δόξα του συζύγου της, αλλά επίσης πόνο, δάκρυα, αίμα και σκληρότητα.

O Θέμελης Γλυνάτσης –ένας από τους ελάχιστους σκηνοθέτες της νεότερης γενιάς που ειδικεύεται στο λυρικό θέατρο, με τρόπο δημιουργικό και εμπνευσμένο– δημιούργησε για τα δύο πρόσωπα του έργου ένα σύμπαν πολλαπλών πραγματικοτήτων, ψυχικών τραυμάτων, κρυμμένων αναμνήσεων και ανοίκειων χώρων. Την εντυπωσιακή σκηνική εγκατάσταση –όπου ο πύργος στον οποίο διαδραματίζεται η ιστορία αναδεικνύεται ως ένα διαρκώς μεταβαλλόμενο παλίμψηστο τόπων–, καθώς και τα κοστούμια, έχει σχεδιάσει ο διακεκριμένος Βρετανός σκηνογράφος και ενδυματολόγος Λέσλι Τράβερς.

Την κινησιολογία υπογράφει η Κατερίνα Γεβετζή, τους φωτισμούς η Στέλλα Κάλτσου και τις προβολές ο Μάριος Γαμπιεράκης με τη Χρυσούλα Κοροβέση. Τον ηχητικό σχεδιασμό έχει αναλάβει ο Τάσος Τσίγκας.

Τους δύο ρόλους του έργου ερμηνεύουν ο διεθνώς αναγνωρισμένος βαθύφωνος της ΕΛΣ Τάσος Αποστόλου και η υψίφωνος Βιολέττα Λούστα, οι οποίοι έλαβαν θετικότατες κριτικές στο πρώτο ανέβασμα της παραγωγής το 2023.

Την Ορχήστρα της Εθνικής Λυρικής Σκηνής στο δίπτυχο διευθύνει o Ιταλός αρχιμουσικός Φαμπρίτσιο Βεντούρα, ο οποίος έχει εμφανιστεί σε μερικές από τις μεγαλύτερες σκηνές στον κόσμο ενώ στο κοινό της ΕΛΣ έγινε γνωστός από την επιτυχημένη αναβίωση της Λαίδης Μάκβεθ του Μτσενσκ το 2023.