Watersong: Liquid Memory and Ritual Echoes – Ένας δίσκος που ανοίγει δρόμους

Συντελεστές: Σαβίνα Γιαννάτου, Primavera en Salonico & Lamia Bedioui
Τίτλος Άλμπουμ: Watersong: Liquid Memory and Ritual Echoes
Δισκογραφική Εταιρεία: ECM Records
Ημερομηνία Κυκλοφορίας: Μάρτιος 2025
Είδος: Σύγχρονη Παραδοσιακή / Μεσογειακή Τελετουργία / Πρωτοποριακή Μουσική
Γλώσσες: Αραβικά, Ελληνικά, Σαρδηνικά, Σικελικά, Ρομανί, Λαντίνο
Μορφή Κριτικής: Ψηφιακή

Υπάρχουν δίσκοι που καταγράφουν απλώς μια ερμηνεία· και υπάρχουν δίσκοι που ανοίγουν μια πύλη. Το Watersong: Liquid Memory and Ritual Echoes ανήκει αδιαμφισβήτητα στη δεύτερη κατηγορία. Σε αυτήν τη νέα πρόταση της Σαβίνας Γιαννάτου και των διαχρονικών της συνεργατών Primavera en Salonico, με τη σημαντική προσθήκη της Τυνήσιας τραγουδίστριας Lamia Bedioui, η εμπειρία δεν είναι απλώς ακουστική. Είναι σαν να παρασύρεσαι μέσα σε μια σειρά από προγονικά όνειρα που μεταφέρονται με το νερό.

Το πέμπτο άλμπουμ της Σαβίνας Γιαννάτου στην ECM περιστρέφεται γύρω από το θέμα του νερού στις διάφορες εκφάνσεις του. Το νερό ως ευλογία και κατάρα. Μια πηγή που συντηρεί τη ζωή και μια θανάσιμη απειλή στη στοιχειώδη δύναμη της καταιγίδας.  Η Τρικυμία του Σαίξπηρ με το τραγούδι του πνεύματος Ariel, «Full Fathom Five», αποτέλεσε αφετηρία έμπνευσης.

Αυτό που παρουσιάζει η ECM υπό τη διακριτική επιμέλεια του Manfred Eicher δεν είναι ένα ακόμη δείγμα «world music», με τη συμβατική, υφολογική έννοια. Το Watersong: Liquid Memory and Ritual Echoes είναι ένας στοχασμός: για τη μετανάστευση, την τελετουργία, την οικολογία, και τη φωνή ως όργανο μετάβασης. Το νερό εδώ είναι το υπέρτατο σύμβολο. Είναι το ίδιο το μέσο – φορέας μνήμης, εξορίας και αναγέννησης.

Υπάρχει μια ιδιαίτερη μαγεία που συμβαίνει όταν η Σαβίνα και η Lamia τραγουδούν μαζί – όπως ήταν ήδη εμφανές στο “Terra Nostra” της Γιαννάτου πριν από περισσότερα από 20 χρόνια. Στην παρούσα ηχογράφηση η Bedioui ενσαρκώνει το βασίλειο της ερήμου, καθώς η αραβική γλώσσα και η διάλεκτος των Βεδουίνων διασταυρώνονται με τις γλώσσες της μεσογειακής Ευρώπης και αλλού. Τα τραγούδια προέρχονται από πολλά σημεία πυξίδας και ιστορικές εποχές.

Από την πρώτη δόνηση του qanun (κανονάκι) ως τις ανάσες που ξετυλίγει η χαρακτηριστική χροιά της Γιαννάτου και της Bedioui, βυθιζόμαστε στους ήχους και τις παραδόσεις της Μεσογείου, της Μέσης Ανατολής, των Βαλκανίων και της Βόρειας Αφρικής. Τα τραγούδια αυτά έχουν ρίζες, που αναδύονται σε κάθε νότα.

Το ασύλληπτα ευρύ το φωνητικό φάσμα της Bedioui βγάζει μια διαύγεια με ένταση — η φωνή της, ωμή και τελετουργική ταυτόχρονα, μπορεί να κινήσει αρχέγονα συνασθήματα. Η Γιαννάτου, πιο αιθέρια και φευγαλέα, “εξαφανίζεται” συχνά μέσα στην ανάσα της, ακολουθεί μια κυκλικότητα – όπως οι μορφές του νερού: ατμός, πάγος, πλημμύρα.

Οι ενορχηστρώσεις του Κώστα Βόμβολου, που παίζει και ακορντεόν, και του εξαιρετικά δεμένου συνόλου Primavera en Salonico αποφεύγουν τη θεατρικότητα του “φαίνεσθαι” και επιλέγουν το βάθος. Τα όργανα δεν κάνουν επίδειξη, συναντιούνται με σκοπό. Το τούρκικο φλάουτο νέι, στοιχειώνει. Τα κρουστά, πάλλονται μέσα σε υποβρύχιους ρυθμούς. Εδώ δεν υπάρχουν κορυφώσεις, παρά μόνο “παλίρροιες” και “αποσύρσεις” – όπως τα κύματα.

Το πιο εντυπωσιακό όμως είναι το πώς ο δίσκος αυτός καταφέρνει να συμπυκνώσει αιώνες προφορικής παράδοσης σε κάτι βαθιά σύγχρονο. Είναι ένα τελετουργικό για το μέλλον. Εδώ η μυσταγωγία δεν προκύπτει από τον ηχητικό απόηχο ή την απόσταση, αλλά από την εγγύτητα. Υπάρχει ανάσα, υπάρχει τριβή, υπάρχει η ευάλωτη ανθρώπινη ύπαρξη.

Πολυπολιτισμικοί στα μουσικά τους πάθη και τολμηροί στις υφολογικές τους αντιπαραθέσεις, η Savina και οι φίλοι της φωτίζουν τις συνδέσεις μεταξύ των παραδόσεων.

Σαβίνα Γιαννάτου: Η φωνή που δεν τραγουδά, αλλά θυμάται

Σε έναν κόσμο που τραγουδά για να ξεχάσει, η Σαβίνα Γιαννάτου τραγουδά για να θυμηθεί. Όχι το προσωπικό, αλλά το κοινό· όχι την επικαιρότητα, αλλά τη μνήμη – αυτή τη λεπτή ηχητική σκόνη που αιωρείται ανάμεσα σε πολιτισμούς, σώματα και γλώσσες. Η φωνή της έρχεται από μια συνθήκη ακρόασης, ένα αόρατο άθροισμα γενεαλογιών, προφορικών παραδόσεων και αθέατων συγκινήσεων.

Η Γιαννάτου έχει μια πλούσια μουσική διαδρομή με πολλές διαστάσεις. Έχει σωματική, πολιτισμική, ακουστική ιστορία. Από την παιδική χορωδία της ΕΡΤ ως την ECM, από το θέατρο στον ελεύθερο αυτοσχεδιασμό και από τη διδασκαλία στην παράδοση – η πορεία της είναι μια συνεχής ενασχόληση με το σπουδαίο μουσικό όργανο που λέγεται “φωνή”. Γιατί, όπως λέει και η ίδια: “γίνεσαι εσύ το όργανο”.

Στη Γιαννάτου, η φωνή δεν είναι εργαλείο έκφρασης. Είναι η ίδια η έκφραση. Δεν την ενδιαφέρει η “τέλεια νότα”, αλλά η μεταμόρφωση: πώς ένα κομμάτι του εαυτού μπορεί να γίνει ηχώ του Άλλου, ακόμα κι αν αυτός ο Άλλος είναι ανώνυμος, ξεχασμένος ή φανταστικός.

Η ερμηνεία δεν αφορά τη μετάδοση νοήματος, αλλά την ενσώματη ανάδυση μιας κατάστασης. Η Γιαννάτου μπορεί να μεταμορφώνει ένα μοιρολόι σε ηχητικό τοπίο ή να εκμαιεύει μια παγανιστική μνήμη μέσα από ένα νανούρισμα. Η φωνή της δεν είναι προσωπική· είναι διασωματική, σχεδόν ανώνυμη – ένα πέρασμα από ψυχή σε ψυχή, χωρίς τοίχους.

Ο αυτοσχεδιασμός ως ελευθερία και παιχνίδι

Ο αυτοσχεδιασμός δεν είναι απλώς μια μουσική τεχνική· είναι στάση ζωής, άρνηση του ελέγχου, επιστροφή στο παιχνίδι, στη μη προγραμματισμένη χαρά. Για την Γιαννάτου, κάθε αυτοσχεδιασμός είναι και μια χειρονομία εμπιστοσύνης – στον ήχο, στους μουσικούς, στο κοινό, στην ίδια την αβεβαιότητα της στιγμής. Δεν είναι τεχνικό εργαλείο ή μορφή εντυπωσιασμού. Είναι στάση ύπαρξης. Είναι το σημείο στο οποίο η μουσική επιστρέφει στη φύση της: ανεξέλεγκτη, ρευστή, ανοιχτή στο τυχαίο.

Η σκηνή για τη σπουδαία αυτή καλλιτέχνιδα μεταμορφώνεται σε ένα ζωντανό εργαστήριο, ένας εσωτερικός χάρτης χωρίς σύνορα. Με τους Primavera en Salonico, ηχογραφεί και εμφανίζεται συχνά με δομές ημι-ελεύθερες, όπου το παραδοσιακό υλικό λειτουργεί ως σκελετός και όχι ως περιορισμός. Συχνά, η φωνή της γίνεται κραυγή, ψίθυρος, πνοή, ήχος μη-γλωσσικός. Δεν αναπαριστά – ανασυνθέτει τη μουσικότητα του ανθρώπινου σώματος.

Η πολιτισμική μνήμη ως υλικό

Μέσα από σεφαραδίτικα νανουρίσματα, σαρδηνικά τραγούδια αγάπης, αραβικές επικλήσεις και ελληνικά μοιρολόγια, η Γιαννάτου προσεγγίζει το άγνωστο σαν κάτι οικείο. Είναι η πιο λεπτή μορφή σεβασμού: να μην επιχειρείς να διορθώσεις το αλλότριο, αλλά να του επιτρέπεις να σε αλλάξει.

Για αυτήν το παραδοσιακό τραγούδι δεν είναι στατικό αντικείμενο, αλλά ένα ζωντανό, μετακινούμενο πλάσμα. Δεν τη γοητεύει επειδή κουβαλά «ρίζες», αλλά επειδή φέρει την ενέργεια του παρελθόντος χωρίς εγγυήσεις, χωρίς αυθεντικότητα, χωρίς ανάγκη να «αναπαρασταθεί».

Αυτό το παράδοξο – το να τραγουδάς κάτι που δεν είναι δικό σου, αλλά που σε αφορά – είναι το πολιτικό της υλικό. Μέσα από φωνές σεφαραδίτικες, αρβανίτικες, ρομανί, σαρδηνικές, επιτρέπει στο “περιθώριο” να αποκτήσει ήχο.

Το αποτέλεσμα είναι ένα ηχοτοπίο χωρίς εθνική σφραγίδα, αλλά με βαθύ πολιτισμικό βάρος. Οι δίσκοι της μοιάζουν με συλλογές από προφορικά θραύσματα. Η φωνή της ενώνει εκεί όπου η Ιστορία διαχώρισε. Κι έτσι, κάθε ηχογράφηση γίνεται ένα ηχητικό μνημείο όχι στην παράδοση καθαυτή, αλλά στη δυνατότητα να ακούσεις ό,τι συνήθως χάνεται.

Η θηλυκή φωνή βυθίζεται στον χρόνο

Επηρεασμένη βαθιά από την Ισπανίδα σοπράνο Montserrat Figueras, βρήκε στο φωνητικό της σώμα όχι μόνο έναν ήχο, αλλά μια θέση. Τη συγκινούν τα νανουρίσματα, όχι επειδή είναι τρυφερά, αλλά γιατί περιέχουν αυτό το “μεταξύ” – μεταξύ ζωής και ύπνου, λέξης και σιωπής, μητέρας και παιδιού.

Η Σαβίνα Γιαννάτου τραγουδά με μια φωνή που φέρει την ιστορία των γυναικών που δεν ακούστηκαν. Νανουρίσματα, μοιρολόγια, ψίθυροι, επικλήσεις – όλα αυτά τα φωνητικά ίχνη, συχνά εκτοπισμένα από την «επίσημη» ιστορία της μουσικής, βρίσκουν μέσα της νέα ζωή.

Η ίδια έχει αναφερθεί στη βαθιά επίδραση της Montserrat Figueras πάνω της – όχι για το ρεπερτόριο, αλλά για την ιδιοσυγκρασία της φωνής: την παρουσία μιας γυναίκας που δεν φοβάται τη σιγή, που αναπνέει μέσα στο τραγούδι χωρίς να το κυριαρχεί. Η Γιαννάτου δανείζεται αυτόν τον ρυθμό: ένα τραγούδι που δεν τελειώνει, γιατί δεν ξεκινά ποτέ πραγματικά – είναι ήδη εκεί, σαν υπόμνηση.

Όταν τραγουδά, η θηλυκότητα εμφανίζεται μέσα από τη σχέση της με τον ήχο: έναν ήχο που είναι ταυτόχρονα ευάλωτος και αρχαϊκός, προσωπικός και συλλογικός. Η φωνή της λειτουργεί ως ηχητική πύλη προς τα προγλωσσικά στρώματα της συγκίνησης – εκεί όπου η εμπειρία προηγείται της ερμηνείας. Εκεί όπου η γυναίκα δεν είναι φύλο, αλλά φορέας μνήμης.

Γι’ αυτό και η Γιαννάτου δεν τραγουδά τη γυναίκα – είναι η φωνή που αφήνεται να την τραγουδήσει.

Η ECM και το άχρονο του ήχου

Η συνεργασία της με την ECM αποτέλεσε το φυσικό της ηχητικό σπίτι. Εκεί, δίπλα στην επιμέλεια του Manfred Eicher, η φωνή της απέκτησε τον χώρο και τη σιγή που της άξιζε. Το “άχρονο” που συνοδεύει τις παραγωγές της εταιρείας δεν είναι αισθητική στρατηγική, αλλά υπαρξιακή δήλωση: εδώ, οι χρόνοι των πολιτισμών μπορούν να συνυπάρχουν, να συντονιστούν, να μεταμορφωθούν σε κάτι νέο χωρίς να χαθεί το παλιό.

Η παρουσία της Γιαννάτου στην ECM υπενθυμίζει ότι το studio μπορεί να λειτουργήσει σαν ιερό – όχι σαν χώρος ελέγχου, αλλά σαν χώρος συγκέντρωσης. Οι ηχογραφήσεις της δεν διαρκούν· αιωρούνται. Δεν αρχειοθετούν την παράδοση· την ελευθερώνουν.

Η διδασκαλία ως προσφορά και συνέχιση

Η σχέση της Σαβίνας Γιαννάτου με τη διδασκαλία είναι βαθιά. Δεν μεταφέρει γνώση· μεταδίδει διαθέσεις, τρόπους ύπαρξης μέσα στον ήχο. Για εκείνη, η φωνή είναι ένα ανοιχτό πεδίο, και κάθε μαθητής δεν μαθαίνει “πώς” να τραγουδήσει, αλλά “πώς” να ακουστεί.

Στα εργαστήριά της, δεν ζητά από τους μαθητές να “παράγουν φωνή”, αλλά να την αφουγκραστούν. Τους καθοδηγεί όχι μέσα από κανονιστικά πλαίσια, αλλά μέσα από την ενσώματη εμπειρία. Τονίζει την αναπνοή, την παύση, την παρατήρηση. Η φωνή δεν είναι κάτι που χτίζεται με εξωτερικά εργαλεία· είναι κάτι που αποκαλύπτεται όταν δημιουργηθεί ο κατάλληλος εσωτερικός χώρος.

Αυτή η προσέγγιση είναι και πολιτισμικά ριζοσπαστική: η Γιαννάτου επιδιώκει τη δημιουργία κοινοτήτων ήχου, όπου κάθε φωνή γίνεται δεκτή – ακόμα και η πιο εύθραυστη. Με τον τρόπο αυτό, η διδασκαλία της δεν είναι απλώς τεχνική προσφορά· είναι συνέχιση ενός τρόπου ακρόασης που σπανίζει.

Η σπάνια γενναιοδωρία

Όσοι την έχουν δει επί σκηνής γνωρίζουν: η Γιαννάτου αφήνεται. Δεν απαιτεί χώρο – τον δημιουργεί, και τον παραχωρεί. Συχνά, χάνεται μέσα στο σύνολο, σαν να ήθελε να είναι αόρατη. Αλλά πάντα, η σιγή της έχει ηχώ. Κι αυτή είναι η σπανιότερη γενναιοδωρία: να είσαι παρούσα χωρίς να χρειάζεσαι προσοχή.

Η σκηνική παρουσία της Σαβίνας Γιαννάτου μοιάζει περισσότερο με τελετουργία παρά με παράσταση. Δεν εισέρχεται στη σκηνή για να καταλάβει χώρο, αλλά για να τον μεταμορφώσει. Δεν τραγουδάει πάνω από το σύνολο – είναι το σύνολο. Ακόμη κι όταν σιωπά, υπάρχει.

Γι’ αυτό και οι συναυλίες της Γιαννάτου έχουν κάτι το σπάνιο: μοιάζουν με κοινή αναπνοή. Δεν παίζει ρόλο η απόσταση, η γλώσσα ή το ρεπερτόριο. Το σημαντικό είναι πως κάθε παρούσα στιγμή μοιράζεται. Κι αυτό, σε έναν πολιτισμό όπου η σκηνή συχνά γίνεται πεδίο επιβολής, είναι πράξη σχεδόν επαναστατική.

Η γενναιοδωρία της Γιαννάτου δεν επιδεικνύεται. Αντηχεί. Και μένει.

Η φωνή ως αντίσταση

Σε μια εποχή όπου η υπερέκθεση μεταμφιέζεται σε καλλιτεχνική παρουσία, και το βροντερό σε κύρος, η Σαβίνα Γιαννάτου επιλέγει την αντίθετη κατεύθυνση: τη σιωπή, τη διακριτικότητα. Κι όμως, η φωνή της παραμένει από τις πιο ισχυρές στο σύγχρονο ηχοτοπίο. Η ίδια δεν επιδιώκει να ερμηνεύει την εποχή· την αντιστέκεται – όχι με κραυγή, αλλά με επιμονή στην ποίηση του ελάχιστου.

Η επιλογή να τραγουδά τραγούδια «κάποιου άλλου», να αυτοσχεδιάζει χωρίς εγγυήσεις, να στέκεται στην άκρη της σκηνής, να παραμένει μακριά από την αγορά της αυτοπροβολής – όλα αυτά δεν είναι απλώς προσωπικές στάσεις. Είναι μια ενσώματη, φιλοσοφική μορφή αντίστασης απέναντι σε έναν κόσμο που απαιτεί συνεχώς ταυτότητα, ρόλο, θέαμα. Η Γιαννάτου αποσύρει το βλέμμα και το στρέφει πίσω στον ήχο.

Η φωνή της είναι μια φωνή χωρίς ιδιοκτησία. Αντιστέκεται στο branding, στην ερμηνευτική καθοδήγηση, στην υποχρέωση να «δηλώσεις κάτι». Αντιπροτείνει την ηχητική επιβίωση: τη διατήρηση του αφανισμένου, του εύθραυστου, του ξεχασμένου. Και μέσα από αυτή την επιλογή, ξαναδίνει βαρύτητα στη φωνή – όχι ως σύμβολο, αλλά ως πράξη ύπαρξης.

Είναι μια παρουσία που λειτουργεί εντός του κόσμου, ακριβώς επειδή επιλέγει να μην συμμορφώνεται με τους ήχους του. Και γι’ αυτό, όσοι την ακούν με προσοχή, δεν ακούν μόνο τραγούδια – ακούν έναν τρόπο να υπάρχεις χωρίς να κραυγάζεις.

Γιατί χρειαζόμαστε αυτή τη φωνή

Σε έναν κόσμο όπου όλα κινούνται με επιτάχυνση – λόγος, εικόνα, βιογραφία, καριέρα – η Σαβίνα Γιαννάτου είναι υπενθύμιση του αντίθετου ρυθμού. Του ρυθμού που σέβεται τον χρόνο, την παύση, την αβεβαιότητα. Είναι η φωνή που επιλέγει να μη φωνάξει.

Χρειαζόμαστε αυτή τη φωνή όχι επειδή «εκπροσωπεί» κάτι. Τη χρειαζόμαστε επειδή δεν προσποιείται τίποτα. Επειδή, ακριβώς μέσα στη διακριτικότητά της, μας υπενθυμίζει πώς ακούγεται η εντιμότητα. Πώς ακούγεται η μνήμη. Πώς ακούγεται το ανθρώπινο πριν μετατραπεί σε προϊόν.

Σε εποχές θορύβου, η Γιαννάτου γίνεται σιωπή. Σε εποχές ταχύτητας, επιλέγει την ακινησία. Και μέσα σε αυτό το φαινομενικά αμελητέο, φυτεύει έναν άλλον τρόπο να ζούμε τον ήχο. Όχι για να γυρίσουμε πίσω – αλλά για να ακούσουμε, ίσως για πρώτη φορά, πού βρισκόμαστε.

Παράρτημα: Επιλεγμένη Δισκογραφία

Με τους Primavera en Salonico (ECM & άλλες εκδόσεις)

• Τerirem (1995, Lyra) – Ο πρώτος δίσκος με το σύνολο, ένα καλειδοσκοπικό πάντρεμα ελληνικής, σεφαραδίτικης και μεσογειακής μουσικής.
• Virgin Maries of the World (1997, Lyra) – Εξερεύνηση της θηλυκής ιερής μορφής σε παγκόσμιες παραδόσεις.
• Songs of an Other (2008, ECM) – Δίσκος-σταθμός, με αυτοσχεδιαστική διάθεση και πολυγλωσσική φωνητικότητα.
• Sumiglia (2010, ECM) – Ερμηνευτικό κομψοτέχνημα με μουσικές από Σαρδηνία, Κάτω Ιταλία, Αραβία και Βαλκάνια.
• Songs of Thessaloniki (2015, ECM) – Μια φωνητική χαρτογράφηση της πολυπολιτισμικής Θεσσαλονίκης μέσα από τραγούδια σε διάφορες γλώσσες και παραδόσεις.
• Watersong (2025, ECM) – Το πιο πρόσφατο έργο της, σε συνεργασία με τη Lamia Bedioui, αφιερωμένο στο στοιχείο του νερού ως πολιτισμικό, μυθολογικό και ακουστικό σύμβολο.

Άλλες σημαντικές κυκλοφορίες

• Apokalypsis (2013, ECM) – Σόλο έργο με μουσική βασισμένη στην Αποκάλυψη του Ιωάννη και σύγχρονα κείμενα, συνδυάζοντας λόγο, ηχητικό τοπίο και φωνητικό δράμα.
• Terra Nostra (με Lena Platonos, 1999) – Ένα ποιητικό ηλεκτρονικό ορατόριο πάνω σε ποίηση του Άρη Αλεξάνδρου.
• Musique des Cuisines (1999, με Michel Doneda, Lê Quan Ninh) – Εμπειρική, πειραματική ηχητική performance, εντελώς εκτός ρεπερτορίου.
• Savina Yannatou: Rosa das Rosas (2000, ECM sampler) – Συμμετοχή στη συλλογή με μεσαιωνικά ισπανικά τραγούδια.

Συμμετοχές, θεατρική και πειραματική εργασία

• Πολυάριθμες συνεργασίες με σύγχρονους συνθέτες, σκηνοθέτες, θεατρικές ομάδες και εικαστικούς δημιουργούς στην Ελλάδα και στο εξωτερικό.
• Εμφανίσεις σε μεγάλα φεστιβάλ (WOMAD, Stimmen Festival, Moers, Sziget) και σε διεθνή stages (Berliner Philharmonie, Barbican, Teatro Colón).

Αυτή η δισκογραφία δεν είναι πλήρης – αλλά είναι ενδεικτική. Όχι μόνο για το εύρος, αλλά και για την επιμονή της: να αναζητά πάντα εκεί όπου η φωνή δεν έχει ακόμη ειπωθεί.