Λαίδη Μάκβεθ του Μτσενσκ: Γιατί η όπερα του Σοστακόβιτς έκανε τον Στάλιν να αποχωρήσει ενοχλημένος

Η Λαίδη Μάκβεθ του Μτσενσκ, η εμβληματική όπερα του 20ού αιώνα, το συγκλονιστικό αριστούργημα του Ντμίτρι Σοστακόβιτς, ύστερα από την ενθουσιώδη υποδοχή που της επεφύλαξε το αθηναϊκό κοινό το 2019, επιστρέφει στην Αίθουσα Σταύρος Νιάρχος της ΕΛΣ, στο Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος, στις 21, 24, 27, 31 Οκτωβρίου και 5, 9 Νοεμβρίου 2023.

Η υπόθεση, η οποία βασίζεται σε νουβέλα του Νικολάι Λεσκόφ, αφορά την Κατερίνα Ισμαήλοβα, σύζυγο ευκατάστατου εμπόρου, η οποία νιώθει παραμελημένη και εγκλωβισμένη στον γάμο της. Ερωτεύεται έναν από τους εργάτες του αγροκτήματός της και για χάρη του φτάνει ως τον φόνο του πεθερού και του συζύγου της. Η Κατερίνα παντρεύεται τον αγαπημένο της, όμως οι φόνοι αποκαλύπτονται και το ζευγάρι συλλαμβάνεται. Στον δρόμο για τη Σιβηρία η Κατερίνα αρπάζεται με μια νέα υποψήφια ερωμένη του συζύγου της και μαζί της παρασύρεται από τα παγωμένα νερά του ποταμού. Ο Ντμίτρι Σοστακόβιτς εκκινεί από το ζήτημα της θέσης της γυναίκας στην επαρχιακή προεπαναστατική Ρωσία και επιλέγει να σατιρίσει με μεγάλη οξυδέρκεια θεσμούς της ίδιας εποχής, όπως η εκκλησία και η τσαρική αστυνομία.

Διευθύνει ο Φαμπρίτσιο Βεντούρα, ενώ την επιτυχημένη σκηνοθεσία υπογράφει η Φανί Αρντάν με τη συνεργασία μιας δημιουργικής ομάδας διεθνούς ακτινοβολίας. Ο σκηνοθέτης Ίων Κεσούλης έχει αναλάβει την αναβίωση της σκηνοθεσίας της Φανί Αρντάν και μιλά στο NEWS 24/7 για το τι είναι αυτό που τον γοητεύει στην όπερα αυτή: “με γοητεύει η αποφασιστικότητα να κινηθεί από την καταπίεση στην ελευθερία χωρίς να διστάσει στιγμή, χωρίς να φοβηθεί το οτιδήποτε. Ήξερε πως το τίμημα της αποτυχίας θα ήταν μεγάλο, αλλά τόλμησε, τόλμησε να περάσει στην απέναντι πλευρά, να ανοίξει τα φτερά του έρωτα και να πετάξει προς το φως, σαν ένας άλλος Ίκαρος αναζητώντας την ελευθερία. Όμως, έφυγε ψηλά και ο ήλιος, μια σκληρή πραγματικότητα όπως η ζωή, έλιωσε τα φτερά της και την γκρέμισε στην αμείλικτη καθημερινότητα, η πτώση ήρθε με δύναμη. Ήξερε την πιθανή αποτυχία, αλλά τόλμησε με αποφασιστικότητα και αυταπάρνηση να αλλάξει την ζωή της.Τόλμησε..”

Γιατί όμως η Λαίδη Μάκβεθ του Μτσενσκ θεωρείται ως η σημαντικότερη όπερα της σοβιετικής περιόδου;
Ο Ίων Κεσούλης απαντά πως “το ότι ο Σοστακόβιτς θορυβήθηκε και δεν ασχολήθηκε ξανά με την όπερα, είναι ένα δείγμα της μεγάλης επιτυχίας που γνώρισε η “Λαίδη Μακμπέθ” στα δύσκολα χρόνια της Σταλινικης περιόδου. Η μουσική του Σοστακόβιτς και το λιμπρέτο του Λεσκόφ ήρθαν σαν τρομεροί επικριτές της συγκεκριμένης προεπαναστατικης περιόδου στην Σοβιετική Ένωση και εκτός από τον τραγική ηρωίδα, την Κατερίνα Ισμαήλοβα, όλοι οι υπόλοιποι χαρακτήρες μπαίνουν στο κάδρο της κρίσης με αιχμηρές αναφορές στα κακώς κείμενα της περιόδου, φτιάχνοντας ρόλους, πρωτόγονες καρικατούρες και σατιρίζοντας δεικτικα τη θρησκεία, τα σώματα ασφαλείας, τους καταδοτες, τους εμπόρους, και εν γένει, έναν κοινωνικό ιστό σε σήψη. Η μουσική δίνει μια νέα πνοή στα μέχρι τότε δεδομένα δημιουργώντας ρήγμα με την πρωτοπορία της.

Το κοινό ενθουσιάζεται, ταυτίζεται με την Λαίδη Μακμπέθ και όπου ανεβαίνει η όπερα γίνεται το αδιαχώρητο. Σε αντίθεση με το αστυνομοκρατούμενο κράτος, που μόλις είχε λάβει ποινικά μέτρα για τις αμβλώσεις και την ομοφυλοφιλία, και που ενοχλήθηκε ιδιαίτερα με την “Λαίδη Μακμπέθ”. Χαρακτηριστικά, ο Στάλιν αποχώρησε από την όπερα πριν αυτή ολοκληρωθεί, ενοχλήθηκε ιδιαιτέρως από τις ερωτικές σκηνές της “κάμαρας”μεταξύ του Σεργκέι και της Κατερίνας και βρήκε την μουσική αιχμηρή και όχι εκπαιδευτική για τον λαό…
Οι αναφορές στον τύπο ήταν αρνητικές και η λογοκρισία εξοβέλισε κάθε πρόθεση να γραφτεί οτιδήποτε θετικό. Όλα τα παραπάνω έβαλαν την ‘Λαίδη Μακμπέθ’ στην καρδιά του λαού και στον κολοφώνα της Όπερας στην Σοβιετικη Ένωση αλλά και σε όλη την δυτική φιλοπερατική κοινωνία”.

Η οπτική της Φανί Αρντάν και η αναβίωσή της

Τη σκηνοθεσία του έργου υπέγραψε το 2019 η Φανί Αρντάν, μια σπουδαία μορφή του γαλλικού σινεμά και του θεάτρου. Η σταρ των δεκάδων ταινιών και θεατρικών, η μούσα του Τρυφώ, η πρωταγωνίστρια του Τζεφιρέλλι και του Πολάνσκι, η μοναδική «γυναίκα της διπλανής πόρτας» με τον Ντεπαρτιέ, δοκιμάστηκε με μεγάλη επιτυχία για πρώτη φορά στην όπερα με την Εθνική Λυρική Σκηνή, μετά τις δύο σκηνοθεσίες μουσικού θεάτρου που είχε υπογράψει στο Θέατρο Σατλέ στο Παρίσι (τη Βερονίκη του Μεσσαζέ το 2008 και το Passion του Ζόντχαϊμ το 2016). Η τολμηρή και αιχμηρή της σκηνοθεσία φωτίζει ζητήματα όπως η ατομική ελευθερία, η τόλμη, τα πυρακτωμένα όρια.

Ο Ίων Κεσούλης μιλά για το τι φωτίζει η σκηνοθεσία της Φανί Αρντάν και ως εκ τούτου η αναβίωσή της “η Φανί Αρντάν δίνει έμφαση στον χαρακτήρα της Κατερίνας Ισμαήλοβα προσπαθώντας να φωτίσει τις δύο μεγάλες φάσεις της ζωής της. Η πρώτη είναι αυτή της καταπίεσης με ό,τι συνεπάγεται αυτή και η δεύτερη, ο δρόμος προς την ελευθερία και η αποφασιστικότητα της. Ετσι λοιπόν και η Αναβίωση της όπερας με βασικούς πυλώνες αυτές τις δύο φάσεις της όπερας, θέτει ως στόχο την πιστή ανάδειξή τους, κατά το δυνατόν με την ίδια ένταση και το ίδιο πάθος”.

Όσο για το αν χρειάστηκε να κάνει αλλαγές στη σκηνοθεσία της Αρντάν;  “Είναι τόσο καλά δομημένο το στήσιμο της συγκεκριμένης σκηνοθεσίας, τέτοια η αγάπη και αυταπάρνηση στο πρώτο της ανέβασμα πριν 4 χρόνια, που πραγματικά δεν υπήρχε ανάγκη να αλλαχτεί κάτι. Εάν βγάλεις ένα κομμάτι παζλ από ένα ολοκληρωμένο έργο, το μόνο που θα καταφέρεις είναι να χαλάσεις την όμορφη εικόνα του παζλ” απαντά.

Πόσο μία αναβίωση χωρά το προσωπικό στίγμα;

Πόσο χωρά σε μία αναβίωση το προσωπικό στίγμα του σκηνοθέτη; “Σε κάθε αναβίωση υπάρχει περιθώριο να προσθέσει το δικό του στίγμα ο σκηνοθέτης αναβίωσης. Κάθε τι που συμβαίνει επί σκηνής είναι ζωντανός οργανισμός, αναπνέει διαφορετικά. Νέοι σολίστες, χορευτές, ηθοποιοί, όμως ο σκηνοθέτης που είναι υπεύθυνος για την αναβίωση πρέπει να έχει την γνώση και την πείρα, όλα αυτά να τα συνταιριάξει στο πλάνο και στο όραμα του δημιουργού που έστησε εξ αρχής το έργο και να περπατήσει κατά το δυνατόν πάνω στα δικά του βηματα και στην δική του δημιουργική πνοή φωτιζοντας το καλλιτεχνικό του όραμα. Πάντα στο μέτρο του εφικτου” αναφέρει ο Ίων Κεσούλης.

Ποια θα λέγατε πως είναι η αγαπημένη σας όπερα; Έχετε κάποιο σκηνοθετικό απωθημένο; “Τα πρώτα μου ακούσματα στην όπερα ήταν του Wagner, η αγάπη μου για το μεταφυσικό στοιχείο σε συνδυασμό με το πάθος μου για την θάλασσα και τον θαυμασμό μου για τον αιώνιο έρωτα συν το μυθολογικό θέμα του έργου, τοποθετούν τον ‘Ιπτάμενο Ολλανδό’ στην κορυφή των αγαπημένων μου έργων όπερας.
Ζω την καλλιτεχνική μου ζωή έντονα και σε υψηλούς ρυθμούς και με έρωτα για αυτό που κάνω.
Στην Εθνική Λυρική Σκηνή εργάζομαι εδώ και δεκαεφτά σεζόν, πατάω συνέχεια πάνω στο σανίδι με φανταστικές παραγωγές, συνεργάζομαι με σπουδαίους καλλιτέχνες από όλο τον κόσμο και με τις μεγαλύτερες όπερες έχοντας αναβιώσει τις σπουδαιοτερες όπερες του ρεπερτορίου. Όλα τα παραπάνω με κάνουν ευτυχισμένο και μου δίνουν τεχνογνωσία και πείρα για να συνεχίσω σε υψηλό επίπεδο και στο μέλλον, όταν έρθει η δική μου στιγμή δημιουργίας” καταλήγει.

Η παραγωγή που θα δούμε στην Εθνική Λυρική Σκηνή αποτελεί τον καρπό μιας σπουδαίας δημιουργικής ομάδας, υπό την καθοδήγηση της Αρντάν, η οποία αποτελείται από τον Τομπίας Χόαϊζελ, τη Μιλένα Κανονέρο και την Πέτρα Ράινχαρτ, τον Λούκα Μπιγκάτσι και την κολεκτίβα (ΛΑ)ΟΡΝΤ.

Τη μουσική διεύθυνση της παραγωγής υπογράφει o Ιταλός, γεννημένος στη Ρώμη, Φαμπρίτσιο Βεντούρα στην πρώτη του συνεργασία με την Εθνική Λυρική Σκηνή. Ύστερα από μια πολυετή εμφάνιση σε μερικές από τις μεγαλύτερες ανά τον κόσμο σκηνές, όπως στη Στοκχόλμη, την Κοπεγχάγη, το Όσλο, την Πράγα, το Λονδίνο, τη Ρώμη, το Τορίνο, τη Βερόνα, τη Νίκαια, το Έσσεν, το Σύδνεϋ, το Μόντρεαλ κ.ά., σειρά έχει για τον ταλαντούχο μαέστρο η Αθήνα και η γνωριμία του με το κοινό της ΕΛΣ.

Στον ρόλο του τίτλου, η διακεκριμένη Ρωσίδα υψίφωνος, με την ιδιαίτερη φωνητική και σκηνική παρουσία που εντυπωσίασε κοινό και κριτικούς στην πρώτη παρουσίαση το 2019, Σβετλάνα Σοζντάτελεβα, η οποία έχει ερμηνεύσει με μεγάλη επιτυχία την Κατερίνα Ισμαήλοβα, μεταξύ άλλων, σε Μόσχα, Όσλο, Ελσίνκι, ενώ έχει εμφανιστεί σε κορυφαία λυρικά θέατρα, στις Βρυξέλλες, το Βερολίνο, την Μπολόνια, το Μόναχο, την Αγία Πετρούπολη κ.α. Μετά την ερμηνεία της στην παραγωγή της ΕΛΣ το 2019 ερμήνευσε τον ρόλο στη Μετροπόλιταν της Νέας Υόρκης λαμβάνοντας ιδιαιτέρως θετικές κριτικές.
Τον ρόλο του Σεργκέι θα ερμηνεύσει ο τενόρος Σεργκέι Σεμισκούρ, σολίστ του Θεάτρου Μαριίνσκι της Αγίας Πετρούπολης, μετά την εξαιρετική του ερμηνεία το 2019. Το ρεπερτόριό του περιλαμβάνει ρόλους της ιταλικής όπερας, όλη τη ρωσική σχολή, αλλά και γαλλική όπερα έως και τις όπερες του Γιάνατσεκ. Έχει συνεργαστεί με σημαντικούς σκηνοθέτες όπως ο Γκρέιαμ Βικ, ο Ντμίτρι Τσερνιακόφ κ.ά. και με κορυφαίους αρχιμουσικούς όπως ο Βαλέρι Γκεργκίεφ, ο Φιλίπ Ωγκέν, ο Πλάθιντο Ντομίνγκο, ο Τζιαναντρέα Νοσέντα κ.ά. Έχει τραγουδήσει στη Μετροπόλιταν, το Κάρνεγκι Χολ, το Μπάρμπικαν, το Ζάλτσμπουργκ, το Βερολίνο κ.α.
Τον ρόλο του Μπορίς κρατάει ο διακεκριμένος Έλληνας μπασοβαρύτονος Γιάννης Γιαννίσης, ο οποίος το 2019 είχε αποσπάσει εξαιρετικές κριτικές. Παράλληλα με την καριέρα του στην Ελλάδα, έχει εμφανιστεί στις μεγαλύτερες όπερες του κόσμου, όπως, μεταξύ άλλων, σε Μετροπόλιταν, Λα Μονναί, Σκοτία, Φρανκφούρτη κ.α.

Μαζί τους οι καταξιωμένοι και νεότεροι μονωδοί της Εθνικής Λυρικής Σκηνής Γιάννης Χριστόπουλος, Σοφία Κυανίδου, Μαξίμ Κλονόφσκι, Γιώργος Ματθαιακάκης, Νίκος Κατσιγιάννης, Χαράλαμπος Βελισσάριος, Παναγιώτης Πρίφτης, Νίκος Στεφάνου, Ανδρέας Καραούλης, Βαγγέλης Μανιάτης, Τάσος Αποστόλου, Πέτρος Μαγουλάς, Μαρισία Παπαλεξίου και Μαρία Μητσοπούλου. Τη Χορωδία της ΕΛΣ διευθύνει ο Αγαθάγγελος Γεωργακάτος.

Συντελεστές

Μουσική διεύθυνση: Φαμπρίτσιο Βεντούρα
Σκηνοθεσία: Φανί Αρντάν
Αναβίωση σκηνοθεσίας: Ίων Κεσούλης
Σκηνικά: Τομπίας Χόαϊζελ
Κοστούμια: Μιλένα Κανονέρο, Πέτρα Ράινχαρτ
Κινησιολογία: Κολεκτίβα (ΛΑ)ΟΡΝΤ – Μαρίν Μπρυττί, Ζονατάν Ντεμπρουέρ, Αρτύρ Αρέλ / Αναβίωση κινησιολογίας: Νάνσυ Νεραντζή, Γιάννης Τσιγκρής
Φωτισμοί: Λούκα Μπιγκάτσι / Αναβίωση φωτισμών: Δημήτρης Κουτάς
Διεύθυνση χορωδίας: Αγαθάγγελος Γεωργακάτος

Μπορίς Τιμοφέγεβιτς Ισμαήλοφ: Γιάννης Γιαννίσης
Zινόβι Μπορίσοβιτς Ισμαήλοφ: Γιάννης Χριστόπουλος
Κατερίνα Ισμαήλοβα: Σβετλάνα Σοζντάτελεβα
Σεργκέι: Σεργκέι Σεμισκούρ
Ακσίνια: Σοφία Κυανίδου
Επιστάτης / Αστυνόμος / Λοχίας: Μαξίμ Κλονόφσκι
Αχθοφόρος / Φύλακας: Γιώργος Ματθαιακάκης
Α΄ Αρχιεργάτης / Μεθυσμένος καλεσμένος: Νίκος Κατσιγιάννης
Β΄ Αρχιεργάτης: Χαράλαμπος Βελισσάριος
Γ΄ Αρχιεργάτης: Παναγιώτης Πρίφτης
Εξαθλιωμένος χωρικός: Νίκος Στεφάνου
Αμαξάς / Δάσκαλος: Ανδρέας Καραούλης
Αγγελιαφόρος / Αρχιφύλακας: Βαγγέλης Μανιάτης
Παπάς: Τάσος Αποστόλου
Γέρος κατάδικος: Πέτρος Μαγουλάς
Σονιέτκα: Μαρισία Παπαλεξίου
Μια κατάδικη: Μαρία Μητσοπούλου