“Να βρω ξανά του νήματος την άκρη”: Τι σημαίνουν οι στίχοι του Θανάση Παπακωνσταντίνου

Πολλοί έχουν πει για τα τραγούδια του Θανάση Παπακωνσταντίνου ότι πρέπει να διδάσκονται στα σχολεία. Συμφωνούμε απόλυτα και βρήκαμε το βιβλίο που στηρίζει απόλυτα αυτή την άποψη. Ένα βιβλίο που επιχειρεί να μας “βυθίσει” στο στιχουργικό σύμπαν του Θανάση (με το μικρό του όνομα, όπως έχει καθιερωθεί στη συνείδηση όλων), το οποίο έχουμε αγαπήσει χάρη στα τραγούδια του.

Πρόκειται για το βιβλίο του συγγραφέα Λέων Α. Ναρ, “Να βρω ξανά του νήματος την άκρη…” με τον τίτλο του να προέρχεται από τον στίχο του τραγουδιού “San Michele”. Και δύο είναι οι λόγοι που σκεφτόμαστε ότι ίσως γίνει το αγαπημένο μας.

Ο ένας γιατί είναι γεμάτο από μουσική και ποίηση. Ο άλλος είναι γιατί ο ίδιος ο Θανάσης Παπακωνσταντίνου βοήθησε στη συγγραφή του, οπότε θα γίνουμε -κατά κάποιον τρόπο- κοινωνοί της σκέψης του! Όπως αναφέρει ο Λέων Α. Ναρ: “ Στην προσπάθειά μου αυτή με βοήθησε πολύ ο ίδιος. Τον ευχαριστώ θερμά για αυτό. Αποδέχτηκε την πρότασή μου να κουβεντιάσουμε σχετικά με την ποιητική του κοσμοθεωρία, απάντησε με προθυμία στις ερωτήσεις μου, παρόλο που η ‘περιπέτεια’, πέρα από τα πρώτα αμήχανα τηλεφωνήματα, ξεκίνησε με μια δίωρη διαδικτυακή επαφή σε συνθήκες απόλυτης καραντίνας. Μιλώντας μαζί του, τόσο διαδικτυακά, αλλά και όταν τον συνάντησα στο Μεταξοχώρι Αγιάς, έλυσα πολλές απορίες μου – ελπίζω και δικές σας”.

Το μεγαλύτερο μέρος της ποιητικής παραγωγής του Παπακωνσταντίνου αφορά τον πυρήνα της ύπαρξης. Το έργο του ταυτίζεται με τον διαρκή στοχασμό, άλλοτε για τη ζωή και άλλοτε για τον θάνατο, την αναζήτηση και την ατέρμονη διεκδίκηση της ελευθερίας. Και πάνω απ’ όλα, εκφράζει τον ειλικρινή σεβασμό και την αδιαπραγμάτευτη αποδοχή της κάθε ανθρώπινης ύπαρξης. Τι έχει λοιπόν να μας προσφέρει επιπλέον αυτή η νέα ιδιότυπη ματιά στο έργο του Θανάση;

“Λοιπόν, διηγηθείτε μου τι έγινε εδώ, να βρω ξανά του νήματος την άκρη”

Αυτό το σχεδίασμα ποιητικής βιογραφίας του Θανάση Παπακωνσταντίνου αναπτύσσεται σε δύο σκέλη: “Με τη δική του περπατησιά” και “Θεματική και καταβολές”. Εξετάζεται, μεταξύ άλλων, η κοινωνική διάσταση των στίχων του Παπακωνσταντίνου, που με ποικίλους τρόπους αποτυπώνουν την ένταση της υπαρξιακής αγωνίας, καθώς και η σχέση τους με το δημοτικό τραγούδι και τη νεότερη ποίηση.

Επιχειρείται επίσης, μέσα από χαρακτηριστικά παραδείγματα τραγουδιών, η κατανόηση του βλέμματος του δημιουργού προς τον κόσμο και τον εαυτό του, την κοινωνία και το άτομο, το παρόν και το παρελθόν, τη μνήμη και το όραμα, την Ανατολή και τη Δύση.

Ο συγγραφέας ξεκαθαρίζει από την αρχή τις προθέσεις του λέγοντας ότι δεν είναι λίγοι εκείνοι που θεωρούν τον Θανάση Παπακωνσταντίνου ποιητή. Ούτε τραγουδοποιό, ούτε συνθέτη, ούτε στιχουργό, αλλά ποιητή, ατόφιο ποιητή. Επικεντρώνονται κυρίως σε αυτό, χωρίς, ωστόσο, να παραγνωρίζουν ότι οι μελωδίες του χαρίζουν επίσης αισθητική απόλαυση.

Η ποίηση του Θανάση αυτοσυστήνεται και ίσως δε χρήζει διαμεσολάβησης, όμως ο συγγραφέας ψηλαφίζει πολλές διαστάσεις του έργου του και αναφέρει: “Το βιβλίο αυτό ασχολείται με τον στιχουργικό κόσμο του Θανάση, έναν κόσμο ανομοιόμορφο και υβριδικό, που έχει λειτουργήσει και εξακολουθεί να λειτουργεί όχι μόνο στο χαρτί και με τη μουσική, αλλά και αυτόνομα. Πρόκειται για ποίηση που δεν έχει εκδοθεί σε βιβλίο, αλλά έχει αγαπηθεί πολύ όπως ‘ακούγεται’ στα τραγούδια. Η βράβευση του Μπομπ Ντίλαν με το Νόμπελ Λογοτεχνίας το 2016 προκάλεσε, εξάλλου, μια σχετική συζήτηση με την αναγνώριση των στίχων ως ποιητικού έργου.”

Οι στίχοι του Θανάση Παπακωνσταντίνου είναι άχρονοι και άτοποι

Στο εισαγωγικό σημείωμα διαβάζουμε την οπτική του συγγραφέα για το “ορθόδοξα μεταφυσικό” ποιητικό έργο του Θ. Παπακωνσταντίνου:… “ όπως λίγοι ποιητές μάλλον, χαρακτηρίζεται από βαθιά ενσυναίσθηση για την ανθρώπινη κατάσταση. Είτε εμπνέεται από τα πατσατζίδικα, τα κομμωτήρια και τις μοσχαροκεφαλές είτε γράφει στίχους για την εξέγερση της Κροστάνδης και τον Φορτίνο Σαμάνο είτε περιγράφει τις περιπέτειες των μεταναστών που έφυγαν για την Αμερική ή ήρθαν από το Πακιστάν, έχει την ξεχωριστή ικανότητα να αφουγκράζεται τον υπαρξιακό γδούπο της ιστορίας.

Η ποίησή του κινείται στο ευαίσθητο όριο ανάμεσα στο κοινωνικό και στο ατομικό, οι στίχοι του ‘αντανακλούν’ αφενός τον ορίζοντα της μικροϊστορίας, αφετέρου την περίκλειστη οπτική της ιδιωτικότητας. Οι λέξεις του ανασκαλεύουν πολλάκις την ατομική του μνήμη, αλλά συχνά επίσης ακροβατούν στους στροβιλισμούς της ίδιας της ύπαρξης. Το βίωμά του εδράζεται άλλοτε στον κοινωνικό προβληματισμό και άλλοτε σε μια υπαρξιακή αγωνία. Η γλώσσα του ποικίλλει: μερικές φορές είναι απλή, πολύ άμεση, σχεδόν διάφανη, επηρεασμένη εμφανέστατα από το ρεμπέτικο και το παραδοσιακό τραγούδι.

Άλλες φορές πάλι είναι πολύ ώριμη, εντέχνως επεξεργασμένη και στιβαρή, ενίοτε σκληρή, συχνά πολιτικοποιημένη, με ύφος προσωπικό που δεν υποτάσσεται σε τυποποιημένες νόρμες, σε συγκεκριμένους κανόνες. Οι στίχοι του Θανάση Παπακωνσταντίνου είναι άχρονοι και άτοποι. Και ακριβώς αυτό τού επιτρέπει να συνομιλεί αφενός με τα περσικά ρουμπαγιάτ, αφετέρου με το ηπειρώτικο κλαρίνο, τις γκάιντες και το ροκ τζαμάρισμα. Ταυτόχρονα, όμως, είναι ορθόδοξα μεταφυσικός. Όπως ο ίδιος γράφει στο τραγούδι ‘Σιμούν’, που περιλαμβάνεται στον δίσκο του. Ο ελάχιστος εαυτός, ‘οι ρίζες μου στον ουρανό, τα φύλλα στο κρεβάτι’. Αντιλαμβάνεται, λοιπόν, πλήρως την ένταση της υπαρξιακής τραγωδίας του ανθρώπου.”

Αφήνει στον αναγνώστη την πιο δύσκολη δουλειά

Συνεχίζοντας στο εισαγωγικό του σημείωμα ο συγγραφέας επισημαίνει ότι μπορεί ο Παπακωνσταντίνου να φιλοτεχνεί με λεπτομέρειες την εικόνα του “δικού του” κόσμου, αλλά αφήνει στον αναγνώστη-ακροατή την πιο ζόρικη δουλειά. Και ποια είναι αυτή; Μα ο αναστοχασμός ως προς τις εν πολλοίς αόριστες διεργασίες που νοηματοδοτούν τη ζωή, την αναγέννηση της φύσης και τον διάλογο μαζί της και άλλα πολλά ακόμη.

Οι στίχοι του διακρίνονται για τη συναισθηματική τους ένταση, τις τραχιές εικόνες και τους συνειρμούς. Ο Θανάσης Παπακωνσταντίνου γράφει στίχους που μοιάζουν με παραμύθια, παραμύθια για μεγάλους.

Στον πρόλογο του βιβλίου, ο Άκης Σακισλόγλου αναφέρεται και στα ακροατήρια του Θανάση που όπως αποδεικνύουν τα απανωτά sold-out στις συναυλίες του, είναι πιστά και αμετακίνητα: “Με όχημα την τραγουδοποιία και εκμεταλλευόμενος τη συγκυρία της απίστευτης ανόδου της ελληνικής μουσικής παραγωγής από το 1990 ως το 2005 (δισκογραφία, ιδιωτικά ΜΜΕ, συναυλίες), ο Θανάσης κατάφερε να διεισδύσει σε ένα ευρύτερο ακροατήριο και να το μετασχηματίσει, από καθαρά λαϊκό που ήταν το 1980, σε κάτι “άλλο”, διαφορετικό.

Το ακροατήριο του Θανάση Παπακωνσταντίνου είναι ένα συμπαγές κοινό, που εκτείνεται σε περισσότερες από μία γενιές, από σχολιαρόπαιδα, τα οποία έσερναν οι γονείς τους σε συναυλίες του από μωρά, αλλά και φοιτητές, οι οποίοι ενστικτωδώς εντοπίζουν πάντα το καινοτόμο, ως τους ηλικιωμένους πια παλιούς ρεμπέτες και ροκάδες (μη σας πω και χεβιμεταλάδες). Τι τους ενώνει όλους αυτούς; Η ανάγκη τους να ανήκουν κάπου.

Αποτελεί στοιχείο ταυτότητας η φράση “ακούω Θανάση Παπακωνσταντίνου”. Όχι, φυσικά, με την έννοια του δήθεν. Ίσα ίσα, το να ξεκαθαρίσεις σε μια παρέα ότι αγαπάς τα τραγούδια του Θανάση, ότι γνωρίζεις την πορεία του και τον ακολουθείς στις συναυλίες του, σε απαλλάσσει αμέσως από το να συστηθείς ως προσωπικότητα, ως πολίτης, μη σας πω και ως ψηφοφόρος.

Αυτό είναι πάντα και το μεγάλο όπλο του Παπακωνσταντίνου: το ακροατήριό του. Αυτό εξασφαλίζει τις παραγωγές των δίσκων του και τα μεροκάματα των μουσικών του. Είναι ένα δίχτυ ασφαλείας που επιτρέπει στον τραγουδοποιό να μπορεί να λέει “όχι” εκεί που πρέπει, ώστε να επιλέγει αυτό που πραγματικά θέλει.”

Ως ποιητής, λοιπόν, ο Θανάσης Παπακωνσταντίνου διαθέτει δεκάδες ποιήματα κατάλληλα για να μελετηθούν. Κι αυτό ακριβώς κάνει ο Λέων Ναρ στο βιβλίο του. Ο συγγραφέας είναι σίγουρος πως μέσα σε αυτούς τους ομοιοκατάληκτους στίχους κρύβονται βαθύτερα νοήματα, τα οποία και ερευνά με μέθοδο, με υπομονή, με ειλικρινή αγάπη.

Λίγα λόγια για τον συγγραφέα

Ο Λέων Α. Ναρ γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη το 1974. Σπούδασε Κλασική Φιλολογία στο Α.Π.Θ. και έκανε μεταπτυχιακές σπουδές Νεοελληνικής Φιλολογίας, Βιβλιολογίας και Διδακτικής της Λογοτεχνίας στο ίδιο Πανεπιστήμιο (2000). Το 2007 αναγορεύτηκε Διδάκτωρ Νεοελληνικής Φιλολογίας του Α.Π.Θ., ενώ την ίδια χρονιά εξέδωσε (σε συνεργασία με τον Γιώργο Αναστασιάδη και τον Χρήστο Ράπτη) το βιβλίο “Εγώ ο εγγονός ενός Έλληνα, η Θεσσαλονίκη του Νικολά Σαρκοζί” (Καστανιώτης). Το 2009 εκδόθηκε (Γαβριηλίδης) το δίτομο έργο του Ναρ με τίτλο “Γιωσέφ Ελιγιά, Άπαντα”, ενώ την ίδια χρονιά επιμελήθηκε το επετειακό λεύκωμα 25 χρόνια Ιανός.

Το Σάββατο 10/12 στις 12.00 στο βιβλιοπωλείο IANOS (Σταδίου 24). θα γίνει παρουσίαση του βιβλίου (Πρώτη έκδοση ΙΟΥΝΙΟΣ 2022, ΠΑΤΑΚΗΣ). Θα μιλήσουν οι: Δημήτρης Αγγελής, Ποιητής, Διευθυντής του περιοδικού «Φρέαρ» / Γιώργος Αλλαμανής, Δημοσιογράφος / Ντόρα Ρίζου, Διευθύντρια παραγωγής στη «Λύρα» / Θανάσης Τριαρίδης, συγγραφέας και ο συγγραφέας.