Ο Πεθαμένος και η Ανάσταση “φέρνουν” το μουσικό θέατρο στα όριά του

Η νέα σύγχρονη όπερα Ο Πεθαμένος και η Ανάσταση μεταφέρει για πρώτη φορά στον κόσμο του λυρικού θεάτρου το ιδιαίτερο σύμπαν του σπουδαίου λογοτέχνη και εικαστικού Νίκου Γαβριήλ Πεντζίκη. Το έργο, ανάθεση της Εναλλακτικής Σκηνής της Εθνικής Λυρικής Σκηνής στον διακεκριμένο συνθέτη Νικόλα Τζώρτζη, θα παρουσιαστεί σε πανελλήνια πρώτη στο Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος από τις 14 έως και τις 23 Μαρτίου 2025.

Ο συνειρμικός, αινιγματικός και νεωτερικός κόσμος του Πεντζίκη, γεμάτος υπαρξιακούς και θρησκευτικούς προβληματισμούς, αποκτά νέα ζωή μέσα από τη μουσική του Νικόλα Τζώρτζη και τη σκηνοθεσία της Αναστασίας Κουμίδου. Το πρωτοποριακό αυτό εγχείρημα οδηγεί το μουσικό θέατρο στα όριά του, δημιουργώντας μια όπερα χωρίς «ραφές», στην οποία η μουσική και ο λόγος γίνονται μια αδιάκοπη ροή συνειρμών, ακριβώς όπως στο πρωτότυπο έργο του Πεντζίκη.

Το έργο αυτό μιλάει για έναν συγγραφέα που ετοιμάζεται να γράψει ένα βιβλίο για έναν νέο που αγωνιά, ερωτεύεται, απελπίζεται, αυτοκτονεί και τελικά ανασταίνεται. Το κείμενο του Νίκου Γαβριήλ Πεντζίκη καταπιάνεται με τον έρωτα, την απογοήτευση, τη θρησκευτικότητα, την αναζήτηση του εαυτού, καθώς και την πορεία προς την καλλιτεχνική δημιουργία, μέσα από τη σχέση του παλιού με το νέο.

Διαφυλάσσοντας τη λογική του εσωτερικού μονολόγου, η όπερα οδηγεί τη γλώσσα του μουσικού θεάτρου στα όριά της και τολμά να επεκταθεί σε ανεξερεύνητα πεδία μέσα από την εξαιρετικά απαιτητική μουσική γραφή του Νικόλα Τζώρτζη, η οποία προϋποθέτει ιδιαίτερη δεξιοτεχνία από τους ερμηνευτές. Το πρωτοποριακό αυτό έργο λειτουργεί σαν μια διαδρομή χωρίς αφετηρία ή σαφή προορισμό. Μια περιπλάνηση μέσα σε έναν λαβύρινθο συνειρμών, όπου ο θεατής καλείται να χαράξει τον δικό του δρόμο.

Ο Νικόλας Τζώρτζης και ο Πεντζίκης

Ο Νικόλας Τζώρτζης υπογράφει τη μουσική και το λιμπρέτο της νέας όπερας, που χωρίζεται σε δώδεκα σκηνές, έχοντας ως βασικό στόχο να δημιουργήσει ένα έργο χωρίς «ραφές», ώστε να αποτυπωθεί μουσικά η ροή του λόγου του Πεντζίκη. Στο NEWS 24/7 αναφέρει τι ήταν αυτό που τον ενέπνευσε στη σύνθεση της νέας όπερας «Ο πεθαμένος και η ανάσταση»: “Η ιδιαίτερη γραφή του συγγραφέα, κι ο τρόπος με τον οποίο «μπαίνει» και «βγαίνει» από το έργο. Οι στιγμές που σχολιάζει την ίδια την πράξη της συγγραφής, η απόσταση που μπορεί και παίρνει από το έργο του, οι συνειρμικοί μονόλογοι που ποτέ δεν μπορείς να ξέρεις πού θα καταλήξουν και πώς θα επιστρέψουν στην αρχική «δράση», είναι στοιχεία που το κάνουν εξαιρετικά ενδιαφέρον για εμένα. Επιπλέον, η ροή του λόγου του και η έντονη μουσικότητα της γραφής του, προσφέρουν μεγάλης δυνατότητες για μελοποίηση, πολυφωνική ανάπτυξη και μουσική δραματουργία, στοιχεία που υπάρχουν έντονα και στη δική μου μουσική”.

Και συνεχίζει μιλώντας για το ποια ήταν η μεγαλύτερη πρόκληση που αντιμετώπισε: “Αρχικά η πρόκληση ήταν πρακτικής φύσεως, να σεβαστώ τις προθεσμίες που είχα. Εν συνεχεία, όντας σε συνεχή επικοινωνία με τους ερμηνευτές, ειδικά τις φωνές, να καταφέρω να γράψω κάτι που και να είναι αυτό που θέλω, και να σέβεται τα όρια τους, επιτρέποντάς τους να κάνουν ο,τι καλύτερο μπορούν.
Σε καθαρά δημιουργικό επίπεδο, η πρόκληση ήταν κυρίως να αποφασίσω τι να μην βάλω στην όπερα, από όλα αυτά που λέει ο Πεντζίκης, γιατί είναι τόσα πολλά και τόσο ενδιαφέροντα, που κάποια θυσιάστηκαν ενώ θα μπορούσαν κάλλιστα να είχαν ενταχθεί στο έργο”.

Η Αναστασία Κουμίδου και το σύμπαν του Πεντζίκη

Η σκηνοθέτιδα Αναστασία Κουμίδου αναφέρει ποια είναι η μεγαλύτερη πρόκληση που αντιμετώπισε στην πρώτη της αναμέτρηση με σύγχρονο οπερατικό έργο: “καθώς γράφω αυτές τις γραμμές, βρισκόμαστε σε πρόβες και συνεπώς σε μία καθημερινή αναμέτρηση με τον πολυσύνθετο και συγχρόνως συναρπαστικό κόσμο της σύγχρονης όπερας του Νικόλα Τζώρτζη. Η φάση που διανύουμε είναι ένας ομαλός και τρυφερός απογαλακτισμός από την αδυσώπητη ακρίβεια που ζητάει η απαιτητική και ταυτόχρονα αισθησιακή παρτιτούρα του συνθέτη.

Πριν από 15 μήνες αποδέχθηκα την πρόταση της Εναλλακτικής Λυρικής Σκηνής να σκηνοθετήσω την όπερα “Ο Πεθαμένος και η Ανάσταση”, βασισμένη στο ομότιτλο μυθιστόρημα του Νίκου Γαβριήλ Πεντζίκη. Πριν από ένα χρόνο ξεκίνησε η επιλογή των συνεργατών και ταυτόχρονα μία ανεξάντλητη αλληλογραφία emails με αρχεία (μουσικής, λιμπρέτου, ερευνητικής εργασίας, ντοκουμέντων από την ζωή του συγγραφέα, έργων τέχνης), μεταξύ Παρισιού, όπου μένει ο συνθέτης και Αθήνας όπου βρίσκεται η δική μου βάση.

Διανύσαμε και διανύουμε, στον παρόντα χρόνο, πολλές ώρες συζητήσεων, αναλύσεων, απόψεων με τον συνθέτη Νικόλα Τζώρτζη διευρύνοντας τον κώδικα επικοινωνίας μέσα σε μια σωματική, ψυχολογική, ερμηνευτική, χωροχρονική, φιλοσοφική, ενδοσκοπική, εξωστρεφή διαδρομή. Υπάρχει ένα απαράμιλλο ποιοτικό χαρακτηριστικό στη δημιουργία ενός εγχειρήματος που συγγενεύει με το αδιανόητο.

Η αυθεντικότητα αυτής της δουλειάς, η άρνηση μας να ονομάσουμε τις δυσκολίες, “δυσκολίες” αλλά να τις δούμε μέσα από το πρίσμα της πρόκλησης, η κοινή μας διάθεση, με τον συνθέτη, να διεισδύσουμε μέσα στον κόσμο του Πεντζίκη και η ακαταπόνητη συνδημιουργία με όλες τις συνεργάτιδες και τους συνεργάτες έφτιαξαν ένα δίχτυ ασφαλείας για τα κατορθώματα και τα λάθη μας”.

Πόσο δύσκολο σκηνοθετικά είναι να μεταφερθεί το σύμπαν του Ν. Γ. Πεντζίκη επί σκηνής;

Η Αναστασία Κουμίδου απαντά: “Δεν μπορώ να ξέρω πόσο δύσκολο είναι να μεταφερθεί το σύμπαν του Πεντζίκη στη σκηνή γιατί είμαι σε διαρκή δημιουργία. Ξέρω, όμως, ότι οι ιδανικοί συνεργάτες Νίκη Λαδά, Νίκος Κύρτσος, Αναστάσης Ροϊλός, Γιάννης Κατρανίτσας, Νίκος Σωτηρόπουλος, Κατερίνα Πεσταματζόγλου και φυσικά ο συνθέτης έκαναν την πρώτη μου σκηνοθεσία όπερας ένα συναρπαστικό ταξίδι που θέλω να το ξαναδιανύσω. Εγκάρδιες ευχαριστίες στον Αλέξανδρο Ευκλείδη και στους συνεργάτες της Εναλλακτικής Σκηνής. Εύχομαι ο κάθε θεατής να απολαύσει την παράσταση μέσα από το δικό του πρίσμα”.

Οι ρόλοι…

Ο Αναστάσης Ροϊλός έχει στην παράσταση τον ρόλο του Αφηγητή. Και αναφέρει χαρακτηριστικά: “Ναι, ίσως θα μπορούσαμε να πούμε πως ο ρόλος μου είναι και αυτός του Αφηγητή. Λίγο πιο κυριολεκτικά ο ρόλος μου είναι ο Συγγραφέας, ο οποίος καταβυθίζεται μέσα στο μυαλό του, στους κόσμους που δημιουργεί, και με οδηγό τους συνειρμούς του αναζητά την έμπνευση για να ολοκληρώσει το έργο του.

Αισθάνομαι ότι το κείμενο του Πεντζίκη και η μουσική του Νικόλα Τζώρτζη ταυτίζονται σε αισθητικό πλαίσιο γύρω από μία έννοια οργανωμένου χάους (ή της ψευδαίσθησής του). Μέσα σ’ αυτό η λειτουργία του ηθοποιού και του λόγου είναι να συμπληρώσει νοηματικά στον θεατή αυτό που λαμβάνει από τη μουσική ενστικτωδώς. Η πρόκληση και το πολύ ενδιαφέρον για μένα είναι ότι ο συμπαίκτης μου είναι μία παρτιτούρα που παίρνει υπόσταση από την παρουσία των μουσικών και των τραγουδιστών επί σκηνής.

Ποιο είναι το αγαπημένο του απόσπασμα από το έργο του Πεντζίκη;
Δεν θα έλεγα ότι έχω κάποιο αγαπημένο, μού έχει μείνει όμως αυτό: «Σκέφτουμαι πάνω στο ποσοστό του ρομαντισμού, του έτσι θέλω της φαντασίας που παρεμβαίνει στις πράξεις μας. Παραδείγματος χάριν η ιδέα να στολίσεις με λουλούδια το κρεβάτι που θα πέσεις σκοτωμένος. Πάντοτε θέλουμε να γλυκαίνουμε τα πράγματα που τρομάζουμε να τ’ αντικρίσουμε απευθείας.»

Η υψίφωνος Νίκη Λαδά μιλά για τον ρόλο της Γυναίκας μέσα από τη διαρκώς εναλλασσόμενη μορφή της ως Μάνα, Ερωμένη και Πόρνη λέγοντας: “ο ρόλος είναι σίγουρα εξαιρετικά απαιτητικός και γεμάτος προκλήσεις ακριβώς εξαιτίας της συνεχούς του μεταμόρφωσης. Προκειμένου να βρεθεί το κατάλληλο χρώμα για την κάθε μορφή, καλούμαι να χρησιμοποιήσω μία παλέτα φωνητικών τεχνικών που όπως και οι μορφές εναλλάσσονται πολύ γρήγορα.

Σε αυτή την δυσκολία προστίθεται φυσικά και ένα εξαιρετικά δύσκολο μουσικό κείμενο. Πρέπει οπότε να είμαι σε εξαιρετική επαγρύπνηση για να χρησιμοποιήσω το κατάλληλο εργαλείο στην σωστή στιγμή και να αποδώσω ερμηνευτικά αυτό που ορίζει η γραφή του Νικόλα Τζώρτζη και η σκηνοθεσία της Αναστασίας Κουμίδου.

Ο Βαρύτονος Νίκος Κύρτσος ερμηνεύει τον ρόλο του Νέου και λέει “ο Νέος είναι ένας χαρακτήρας σε διαρκή αναζήτηση, αιωρείται ανάμεσα στη ζωή και τον θάνατο, την αμφιβολία και την πίστη. Αυτή η ρευστότητα κάνει την ερμηνεία του απαιτητική , γιατί δεν βασίζεται σε κλασικές αφηγηματικές δομές ή συναισθηματικά ξεσπάσματα. Η μουσική του Νικόλα Τζώρτζη αναδεικνύει αυτήν την αίσθηση. Είναι πολυεπίπεδη, γεμάτη λεπτομέρειες που απαιτούν απόλυτη συγκέντρωση. Δεν επιτρέπει ασφαλείς ερμηνευτικές λύσεις – πρέπει να είσαι συνεχώς σε εγρήγορση. Η μεγαλύτερη πρόκληση ήταν να δώσω μορφή σε έναν χαρακτήρα που είναι περισσότερο μια κατάσταση ύπαρξης παρά ένα συγκεκριμένο πρόσωπο”.

Και η σύνδεση με το σήμερα…

Ο Αναστάσης Ροϊλός θεωρεί πως “το έργο του Πεντζίκη είναι βαθιά πνευματικό, αντλεί από την ορθόδοξη παράδοση και εμβαθύνοντας στη μνήμη και την ιστορία (τόσο σε προσωπικό όσο και σε συλλογικό επίπεδο) εξερευνά την αναζήτηση του νοήματος στη ζωή. Δεν επικοινωνεί λοιπόν απλώς με το σήμερα αλλά ακόμα περισσότερο μπορεί να αποτελέσει κόμβο καλύτερης κατανόησης του πυρήνα του Έλληνα σήμερα”.

Η Νίκη Λαδά προσθέτει πως: “θεωρώ πως, η συνεχής μεταμόρφωση, η ρευστότητα, το οργανωμένο χάος, ο θάνατος, η ανάσταση, είναι κανόνες της φύσης και της κοινωνίας. Όλες αυτές οι έννοιες βρίσκονται στο έργο του Ν.Γ. Πεντζίκη. Πρόκειται για έννοιες κλασσικές και διαχρονικές, σε μεγάλο βαθμό νομοτελειακές. Όλες οι σκοτεινές και φωτεινές πτυχές του ανθρώπου, η σύγκρουση, η διαμάχη…το πανανθρώπινο με άλλα λόγια. Ο άνθρωπος του σήμερα έχει ανάγκη να επαναπροσδιορίζεται συνεχώς, να μεταμορφώνεται, να προσαρμόζεται, να πεθαίνει και να ξαναδημιουργείται, όπως και στο σύμπαν του Πεντζίκη”.

Ο Βαρύτονος Νίκος Κύρτσος πιστεύει πως “Ο Πεντζίκης γράφει με έναν τρόπο που μοιάζει χαοτικός, αλλά στην πραγματικότητα αποτυπώνει την αποσπασματική, ασύνδετη φύση της σκέψης και της ζωής. Σήμερα, που η πληροφορία είναι διάσπαρτη και η πραγματικότητα συχνά θολή, αυτός ο τρόπος γραφής μοιάζει πιο επίκαιρος από ποτέ. Η όπερα μεταφέρει αυτή την αίσθηση στον ήχο, δημιουργώντας ένα μουσικό περιβάλλον που λειτουργεί όπως και το κείμενο: χωρίς ευθείες αφηγήσεις , αλλά με αποσπασματικές, έντονες εικόνες. Έτσι το έργο επικοινωνεί με το σήμερα τόσο μέσα από τη γλώσσα του Πεντζίκη όσο και μέσα από τη σύγχρονη μουσική του Νικόλα Τζώρτζη”.