Ο Πλάτωνας, ο Κτησιβίος και ο Φίλωνας “μετακόμισαν” στο Κολωνάκι

Όταν όντας φοιτητής ακόμη ο Κώστας Κοτσανάς ξεκίνησε πριν από 25 χρόνια την μελέτη της αρχαίας ελληνικής τεχνολογίας εμπνευσμένος από έναν καθηγητή του στο Τμήμα Μηχανολόγων Μηχανικών της Πολυτεχνικής Σχολής του Πανεπιστημίου Πατρών, μάλλον και ο ίδιος δύσκολα θα φανταζόταν πως σήμερα εν έτη 2018 θα λειτουργούν υπό την εποπτεία του τρία μουσεία για την αρχαία ελληνική τεχνολογία με εκθέματα πλήρως λειτουργικά, ρεαλιστικά και διαδραστικά και οι εκθέσεις των μουσείων θα κέντριζαν τον ενδιαφέρον σε κάθε γωνιά της Γης.

Εκθέματα που φωτίζουν μια άγνωστη πτυχή της αρχαιότητας που τα αρχαιολογικά ευρήματα δεν κατάφεραν να “φωτίσουν” μιας και είναι ελάχιστα. Ευτυχώς για εμάς ο κ.Κοτσανάς μελέτησε αρχαιοελληνικά, αραβικά και λατινικά κείμενα, αφιέρωσε τη ζωή του σ’ αυτό, δημιούργησε χωρίς καμιά επιχορήγηση από οποιοδήποτε δημόσιο ή ιδιωτικό φορέα, περισσότερα από 500 λειτουργικά ομοιώματα εφευρέσεων των αρχαίων Ελλήνων και μας μυεί σε έναν μέχρι τώρα σχετικά άγνωστο αλλά συναρπαστικό κόσμο.

Σκοπός του να αναδείξει αυτήν τη σχετικά άγνωστη πτυχή του αρχαιοελληνικού πολιτισμού και να αποδείξει με απόλυτη εγκυρότητα και αξιοπιστία ότι η τεχνολογία των αρχαίων Ελλήνων, λίγο πριν το τέλος του αρχαιοελληνικού κόσμου, ήταν εξαιρετικά όμοια με τις απαρχές της σύγχρονης τεχνολογίας μας.

Η ρομποτική και η υπολογιστική, η ατμοκίνηση και η αεριοπροώθηση, η αυτοκίνηση και η αυτόματη πλοήγηση, οι αυτοματισμοί και ο προγραμματισμός, οι τηλεπικοινωνίες και η κρυπτογράφηση, η γεωδαισία και η χαρτογράφηση, η αξιοποίηση της υδραυλικής και της αιολικής ενέργειας, η εφαρμογή της ιμαντοκίνησης, της οδοντοκίνησης και της αλυσοκίνησης και πολλές άλλες επιστήμες και τεχνικές επινοήθηκαν στην αρχαία Ελλάδα.

Το γεγονός αυτό αποδεικνύει ότι η πορεία του δυτικού τεχνολογικού πολιτισμού δεν είναι μια αύξουσα καμπύλη εξέλιξης, όπως συνήθως πιστεύεται, αλλά μια ταχύτατη ανάπτυξη και κορύφωση κατά τον 3ο αιώνα π.Χ., μια υποχώρηση και απώλεια αυτής της τεχνολογίας στους επόμενους αιώνες και μια σταδιακή επανάκτησή της, με τον 13ο αιώνα μ.Χ. να ισοβαθμίζει την τεχνολογία αιχμής των αρχών του 2ου π.Χ. αιώνα.

Η εξερεύνηση αυτής της εποχής που η τεχνολογία αιχμής δεν κατοχυρωνόταν αποδεικνύει περίτρανα πόσα περισσότερα από όσα νομίζουμε χρωστά ο σύγχρονος τεχνολογικός πολιτισμός στους Έλληνες.

Και μπορεί μέχρι πριν λίγους μήνες τα εκθέματα να ήταν διαθέσιμα στο μουσείο που λειτουργεί από το 2003 στο Κατάκολο της Ηλείας και αλλά και το μουσείο Αρχιμήδη στην Αρχαία Ολυμπία τώρα όμως γίνεται το “μεγάλο βήμα” και το αθηναϊκό κοινό ετοιμάζεται την Τετάρτη στις 12 Σεπτεμβρίου και στις 7 το απόγευμα να υποδεχτεί με κάθε επισημότητα στα πολιτιστικά δρώμενα της πρωτεύουσας το “Μουσείο Αρχαίας Ελληνικής Τεχνολογίας Κώστα Κοτσανά”.

Εμείς περάσαμε την πόρτα του ιστορικού αρ νουβό κτηρίου της οδού Πινδάρου 6 & Ακαδημίας, στο Κολωνάκι και με την βοήθεια του γιου του κ.Κοτσανά ,Παναγιώτη, και της Μίνας Μητσομπόνου που έχει αναλάβει τη διεύθυνση του Μουσείου, ξεναγηθήκαμε και στα 700 τ.μ. του και σας παρουσιάζουμε όσα λίγα μας αποτυπώθηκαν εντονότερα από τα περίπου 100 επιλεγμένα εκθέματα που βρίσκονται εκεί, χωρίς να θέλουμε να αδικήσουμε κάποιο. Από το ρομπότ-υπηρέτρια και τον «κινηματογράφο» του Φίλωνος μέχρι το Μηχανισμό των Αντικυθήρων.

Ο Κινηματογράφος των Αρχαίων Ελλήνων

Τα αυτόματα θέατρα ήταν τα «θαύματα» της κλασικής και ελληνιστικής εποχής, έργα των Ελλήνων «θαυματοποιών» της αρχαιότητας. Στο θέατρο του Ήρωνος παρουσιάζεται αυτόματα ο μύθος του Ναυπλίου που θέλει να εκδικηθεί τους Αχαιούς που σκότωσαν τον γιο του Παλαμήδη στην Τροία.

Περιλαμβάνει 5 σκηνές, ενώ η αυλαία ανοιγοκλείνει μεταξύ των σκηνών. Όλα αυτά γίνονται μόνα τους με τη δύναμη ενός μολύβδινου βάρους που πέφτει ισοταχώς σε μια κλεψύδρα με άμμο. Για την έναρξη της παράστασης αρκεί να τραβηχτεί το σχοινί στην πρόσοψη της βάσης.

Η αυτόματη υπηρέτρια του Φίλωνος

Πρόκειται για ένα ανθρωποειδές ρομπότ με τη μορφή υπηρέτριας (σε φυσικό μέγεθος) που στο δεξί χέρι της κρατούσε μια οινοχόη. Όταν ο επισκέπτης τοποθετούσε έναν κρατήρα (κύπελλο) στην παλάμη του δεξιού χεριού της εκείνη αυτόματα έριχνε αρχικά κρασί και στη συνέχεια για ανάμιξη νερό στον κρατήρα ανάλογα με την επιθυμία του.

Ο μηχανισμός των Αντικυθήρων – Ο “πρώτος υπολογιστής”

Πρόκειται για την πρώτη υπολογιστική μηχανή της ιστορίας. Χρησιμοποιούνταν για τον καθορισμό και την πρόβλεψη σημαντικών αστρονομικών και ημερολογιακών γεγονότων. Τα υπολείμματά του βρέθηκαν τυχαία από σφουγγαράδες το 1900 στο περίφημο ναυάγιο της νήσου των Αντικυθήρων. Η κατασκευή του τοποθετείται στο 120 π.Χ. περίπου και είναι πιθανότατα προϊόν ενός Ρόδιακού εργαστηρίου, που εξέλιξε την παράδοση της «σφαιροποιίας» του Αρχιμήδη, με άμεσους εμπνευστές τον Ίππαρχο ή τον Ποσειδώνιο. Αποτελούνταν από δείκτες, κλίμακες και τριάντα πέντε τουλάχιστον συνεργαζόμενους οδοντωτούς τροχούς που έπαιρναν κίνηση από μια χειρολαβή. Στην εμπρόσθια όψη του έφερε μια κυκλική κλίμακα των 365 ημερών με τη δυνατότητα της προσθήκης μιας επιπλέον ημέρας κάθε τέσσερα έτη. Στην οπίσθια όψη του έφερε τις σπειροειδείς κλίμακες των κύκλων του Μέτωνος και του Σάρου και τους κύκλους του Καλλίππου, του Εξελιγμού και των αθλητικών αγώνων (Ολυμπιάδας). Με την περιστροφή της χειρολαβής και επομένως την επιλογή μιας ημερομηνίας στην εμπρόσθια κλίμακα των 365 ημερών οι υπόλοιποι δείκτες έδειχναν όλες τις διαθέσιμες αστρονομικές πληροφορίες γι’ αυτήν (π.χ. θέση και φάση σελήνης, αντιστοίχιση ηλιακού-σεληνιακού ημερολογίου, κ.ά.). Αντίστροφα αν ο χειριστής του οργάνου έφερε ένα δείκτη σε κάποιο συγκεκριμένο αστρονομικό ή ημερολογιακό γεγονός (π.χ. έκλειψη σελήνης ή τέλεση Ολυμπιάδας) μπορούσε να δει την ημερομηνία που αυτό θα συνέβαινε στο μέλλον ή συνέβη στο παρελθόν.

Το ξυπνητήρι του Πλάτωνος – Το πρώτο ξυπνητήρι παγκοσμίως

Το ανώτερο κεραμικό δοχείο τροφοδοτεί μέσω (κατάλληλα υπολογισμένου για την κάθε περίπτωση) ακροφυσίου το επόμενο δοχείο. Όταν αυτό γεμίσει την προγραμματισμένη χρονική στιγμή (π.χ. μετά από 7 ώρες) αδειάζει με ταχύτητα μέσω του εσωτερικά τοποθετημένου αξονικού σιφωνίου στο επόμενο κλειστό δοχείο και αναγκάζει τον εμπεριεχόμενο αέρα να εξέλθει με πίεση σφυρίζοντας από μία σύριγγα στην κορυφή του. Μετά τη λειτουργία του το δοχείο αδειάζει σιγά σιγά μέσω μιας μικρής οπής που βρίσκεται στον πυθμένα του προς το κατώτερο αποθηκευτικό δοχείο προκειμένου να επαναχρησιμοποιηθεί.

Η ύδραυλις του Κτησιβίου – το πρώτο πληκτροφόρο μουσικό όργανο της ιστορίας

Πρόκειται για το πρώτο παγκοσμίως πληκτροφόρο μουσικό όργανο που εφηύρε ο Κτησίβιος τον 3ο αι. π.Χ. Αποτελούνταν από α) δύο αντλίες παροχής αέρα (τύπου εμβόλου-κυλίνδρου), β) τον “πνιγέα” για τη διατήρηση σταθερής πίεσης αέρα, γ) το πληκτρολόγιο, και δ) τους μουσικούς αυλούς. Οι κύλινδροι ήταν τοποθετημένοι εκατέρωθεν του “πνιγέα” και διέθεταν αντεπίστροφες βαλβίδες που ελέγχονταν αυτόματα από δύο ορειχάλκινα δελφίνια, ενώ τα έμβολά τους κινούνταν παλινδρομικά με τη βοήθεια χειρομοχλών.

Ο πνιγέας αποτελούνταν από ένα κυλινδρικό δοχείο με νερό εντός του οποίου ήταν βυθισμένη και πακτωμένη σε μικρή απόσταση από τον πυθμένα μια ανάστροφη χοάνη. Στη χοάνη συνέκλιναν οι δύο αγωγοί παροχής αέρα των κυλίνδρων ενώ ένας άλλος αγωγός οδηγούσε τον αέρα με σταθερή πίεση στο συλλέκτη του πληκτρολογίου (καθότι ο πλεονάζων αέρας διέφευγε από τον πυθμένα της χοάνης και έτσι εξασφαλιζόταν η σταθερότητα των μουσικών φθόγγων που εξαρτιόνταν πλέον μόνο από το μήκος των αυλών). Το πληκτρολόγιο της ανακατασκευασμένης υδραύλεως αποτελείται από 24 πλήκτρα που ελέγχουν ισάριθμες ορειχάλκινες βαλβίδες παροχής αέρα σε 24 ανισομήκεις αυλούς (όπως η ύδραυλις του Δίου) οι οποίοι παράγουν δύο πλήρεις οκτάβες εξαιρετικής ακουστικότητας. Η επαναφορά των πλήκτρων-βαλβίδων επιτυγχάνεται με τη βοήθεια ελαστικών ράβδων από σφενδάμι.

Η ύδραυλις αποτελεί τον πρόγονο του σύγχρονου εκκλησιαστικού οργάνου.

Οι επισκέπτες μπορούν επίσης να δουν στο νέο μουσείο της Αθήνας, σε ξεχωριστό όροφο, την έκθεση αρχαίων ελληνικών μουσικών οργάνων του Κώστα Κοτσανά, η οποία περιλαμβάνει 42 λειτουργικά ανακατασκευασμένα όργανα, όπως ο ελικώνας και το σύντονο του Πυθαγόρα, η λύρα του Ερμή, η κιθάρα του Απόλλωνα, η ομηρική φόρμιγγα, η πηκτίς της Σαπφούς, ο ελικών του Πτολεμαίου, η σύριγξ του Πανός, και φυσικά η ύδραυλις του Κτησίβιου που αναλύσαμε παραπάνω.

Αξίζει να αναφέρουμε πως το Μουσείο διοργανώνει πλήθος εκπαιδευτικών προγραμμάτων και συμμετέχει ενεργά στη διαμόρφωση της πολιτιστικής ζωής της πρωτεύουσας, ως μέλος του Athens Culture Νet και του Διεθνούς Συμβουλίου Μουσείων ICOM.

Πρόκειται για έναν εξαιρετικό χώρο και μια επίσκεψη θα σας πείσει.

Φωτογραφίες: Ειρήνη Προβίδα

Μουσείο Αρχαίας Ελληνικής Τεχνολογίας Κώστα Κοτσανά, Πινδάρου 6 & Ακαδημίας, Κολωνάκι, 10671 Αθήνα

Επικοινωνία: 211 4110044, 6907 292002

Ώρες λειτουργίας: 09:00–17.00 καθημερινά και Σαββατοκύριακα/09:00–20.00 τους μήνες Ιούνιο, Ιούλιο, Αύγουστο, Σεπτέμβριο

Website: http://kotsanas.com/

Facebook:@KotsanasMuseumOfAncientGreekTechnology

Instagram: @kotsanasmuseum

(Φωτογραφίες: Ειρήνη Προβίδα)