Όταν η τέχνη υγιαίνει και ευφραίνει!

Η συλλογή Phytobiosomes του καλλιτέχνη Costas Picadas αποτελείται από έργα μοναδικά στην ιστορία της τέχνης, έργα ιδιαίτερης έμπνευσης και πρωτότυπης εκτέλεσης που συνδέουν αρμονικά τη φύση, τον άνθρωπο και το εσωτερικό ενός οργανισμού που αναγεννάται. Ο μαγικός αυτός κόσμος που ακουμπά την ιατρική επιστήμη με ευγένεια και διεισδυτικότητα, μετατρέπει τους χώρους ενός νοσοκομείου σε μια αίθουσα τέχνης που «ανθίζει» για να απαλύνει κάθε ασθενή και οδοιπόρο.

Κάποτε ο μεγάλος καλλιτέχνης Λεονάρντο ντα Βίντσι έκανε «ποίηση», αποτυπώνοντας την ανατομία του σώματος χωρίς καν να έχει στα χέρια του λεπτομερείς εικόνες των οργάνων μας. Για αυτόν τον λόγο άλλωστε, επισκέφθηκε νοσοκομεία και ιατρικές σχολές για να κάνει νεκροτομή σε πάνω από 30 πτώματα ώστε να έχει πιο σωστή εικόνα. Σήμερα, που η εικόνα των οργάνων του σώματος είναι πάνω και από καθαρή και συγκεκριμένη, ένας καλλιτέχνης καλείται να μετατρέψει αυτόν ακριβώς τον ρεαλισμό σε ποίηση. Αυτό κάνει ο Costas Picadas με ευαισθησία και πρωτοτυπία, με ακρίβεια μα και αδιανόητα σουρεαλιστική διάθεση. Και με εξαιρετικό, επίσης ποιητικό τρόπο και ευγένεια ψυχής και τέχνης, η επιμελήτρια εκθέσεων και καθηγήτρια Εικαστικών Τεχνών στο John Jay College of Criminal Justice της Νέας Υόρκης, Θάλεια Βραχοπούλου αναλαμβάνει το curation, την επιμέλεια δηλαδή αυτής της μοναδικής και ξεχωριστής έκθεσης.

Γιατί αποφάσισε όμως ο ίδιος να ασχοληθεί με ένα τόσο σπάνιο θέμα και με ποιον τρόπο υλοποίησε τα έργα; «Μεγάλωσα μέσα σε μια οικογένεια γιατρών.
Από μικρή ηλικία, είχα πάντα δίπλα μου βιβλία ανατομίας, καθώς ο αδερφός μου φοιτούσε στην Ιατρική Σχολή.
Θυμάμαι ότι οι απεικονίσεις των ανθρώπινων οργάνων, όπως παρουσιάζονταν στα βιβλία, μου προκαλούσαν μια αίσθηση δυσφορίας· δεν μπορούσα να συμφιλιωθώ με την ψυχρή και ακαδημαϊκή αποτύπωσή τους.
Πάντα πίστευα ότι, εφόσον αγαπάμε τον εαυτό μας, θα πρέπει να υπάρχει ένας τρόπος να εκφράσουμε και να αναδείξουμε την εσωτερική μας ομορφιά.

Με απόλυτη ακρίβεια και σεβασμό στα επιστημονικά δεδομένα, προμηθεύτηκα ιατρικές απεικονίσεις από νοσοκομεία και εργάστηκα πάνω σε τρισδιάστατα μοντέλα, επιδιώκοντας να βρω μια αρμονική σύνδεση ανάμεσα στο εσωτερικό του ανθρώπινου σώματος και τη φύση, αναβαθμίζοντας την αισθητική των οργάνων και αποκαλύπτοντας την κρυμμένη ομορφιά τους.

Η σειρά των ανατομικών έργων ξεκίνησε πριν από τρία χρόνια, με αφορμή μια πρόσκληση που έλαβα για να δώσω διάλεξη στο νοσοκομείο Mount Sinai της Νέας Υόρκης, με θέμα την αλληλεπίδραση της τέχνης και της επιστήμης. Εκεί γεννήθηκε η έμπνευση πως τα νοσοκομεία οφείλουν να προσφέρουν στο κοινό μια πιο ουσιαστική σύνδεση και βαθύτερη κατανόηση του ανθρώπινου σώματος».

Η σειρά Phytobiosomes είναι εμπνευσμένη από τον κόσμο της επιστήμης, προκαλώντας μια εμπειρία που είναι οπτικά και εγκεφαλικά διεγερτική ενώ ταυτόχρονα προάγει την ευεξία ενδυναμώνοντας την ψυχική και σωματική υγεία. Μας υπενθυμίζει ότι είναι ευεργετικό να γυρίζουμε, έστω και περιστασιακά, το βλέμμα μας από το άμεσο τεχνολογικό μας περιβάλλον, όπου μυαλό και σώμα χωρίζονται, και να αναλογιζόμαστε την «ποιητική» τους επανένωση.

Τα έργα τέχνης του Costas Picadas, στα οποία συνομιλούν σουρεαλιστικά και οργανικά στοιχεία, τονίζουν τον αυτοδημιουργούμενο θεραπευτικό κύκλο της φύσης, δηλαδή τα Phytobiosomes. Τα βιοσώματα είναι αυτοδιαιωνιζόμενες μονάδες μέσα στο κύτταρο που επικοινωνούν προκειμένου να ρυθμίσουν τις σωματικές λειτουργίες. Τα έργα του Costas Picadas, με τίτλο «Οργανα του σώματος – Πνεύμονες, Καρδιά ή Εγκέφαλος» παρουσιάζουν τις μεθόδους θεραπείας της ίδιας της φύσης.

Στις εικόνες του καλλιτέχνη, μέσα από την αποσύνθεση των οργάνων του σώματος αναδύονται νέα φυτά, των οποίων η θεραπευτική φαρμακευτική αξία ήταν γνωστή από την αρχαιότητα. Αυτή η φυσική διαδικασία ανακύκλωσης, στο έργο του Costas Picadas αναπαρίσταται μέσω ενός συνδυασμού ασώματων οργάνων και φυτών. Με έναν τρόπο, ο Costas Picadas προτείνει τη δική του καλλιτεχνική μετάφραση όσον αφορά τη θεραπεία της φύσης.

Ως χώρος, το Νοσοκομείο Dynan είναι ιδιαίτερα κατάλληλο για τα ανατομικά και θεραπευτικά έργα του Costas Picadas. Οπως τα νοσοκομεία αποτελούν το κατεξοχήν περιβάλλον της ιατρικής θεραπείας, τα έργα τέχνης του Picadas «θεραπεύουν» την ανθρώπινη ψυχή. Το νοσοκομείο αποτελεί τον ενδεδειγμένο τόπο όπου η επιστήμη, η τέχνη και η ιατρική συναντώνται με τη φύση, πρωταγωνίστρια μέσα από τα μάτια του καλλιτέχνη.

Σύμφωνα με τον Costas Picadas «Ζούμε σε μια εποχή στην οποία πολλοί άνθρωποι έχουν απομακρυνθεί από το φυσικό περιβάλλον και τις ευεργετικές του ιδιότητες που κάποτε βοηθούσαν στη ρύθμιση του νευρικού μας συστήματος. Ωστόσο, στη διάρκεια της εξέλιξής μας, όταν επιστρέφουμε στη φύση, η συμβίωση που αναπτύσσουμε μαζί της επανέρχεται στη μνήμη μας και λειτουργεί αυτόματα»

Λίγα λόγια για τον καλλιτέχνη Costas Picadas και για την έκθεση από την επιμελήτρια, Δρ. Θάλεια Βραχοπούλου

Ο Costas Picadas γεννήθηκε στα Ιωάννινα. Σπούδασε Καλές Τέχνες στην École des Beaux-Arts και Ιστορία της Τέχνης στη Σχολή του Λούβρου στο Παρίσι. Έχει συμμετάσχει σε περισσότερες από 90 εκθέσεις διεθνώς. Από το 1994 ζει και εργάζεται στη Νέα Υόρκη, επιδιώκοντας να ενώσει την τέχνη με την επιστήμη.
Έχει ειδικευθεί στην εικαστική φωτογραφία και στη video-art, εστιάζοντας περισσότερο το ενδιαφέρον του στη γεφύρωση των σχέσεων Επιστήμης και Τέχνης, ιδιαιτέρως της Επιστήμης που αφορά τον ανθρώπινο οργανισμό και τις ζωτικές του βιολογικές λειτουργίες, όπως είναι π.χ. το καρδιοαναπνευστικό, το κυτταρολογικό και το ανοσοποιητικό του σύστημα.

Συνδυάζοντας, σε «εγκαταστάσεις χώρου» (art-installations), την εικαστικά επεξεργασμένη -από τον ίδιο- φωτογραφία με το διαμορφωνόμενο κάθε φορά βίντεό του (που προσαρμόζεται ευφάνταστα και υποβλητικά στον εκάστοτε διατιθέμενο χώρο), ο Costas Picadas δημιουργεί μεγάλης κλίμακας εντυπωσιακά έργα, όπου ο θεατής έχει την αίσθηση παρακολουθώντας τα, ότι βιώνει σε φαντασιακές μεγαλογραφίες, έναν μικρόκοσμο από κινούμενες εικόνες.

Οι εικόνες αυτές που εμφανίζονται μνημειακές και λαβυρινθώδεις, δεν είναι φωτογραφικές αποτυπώσεις από εργαστηριακά ευρήματα. Προέρχονται από προσωπικές συνθέσεις του καλλιτέχνη, ο οποίος, αρχικά τις αντλεί και κατόπιν τις επεξεργάζεται εικαστικά, μέσα από εναύσματα που του προσφέρει το μικροσκόπιο και άλλες δυνατότητες της ιατρικής επιστήμης. Στο τελικό «ένδον θέαμα», ο θεατής έρχεται σε επαφή με τη δαιδάλωση του εσωτερικού μας βιολογικού και βιοχημικού εαυτού, ο οποίος θυμίζει κατά κάποιον τρόπο το ίδιο το μυστήριο της φύσης, μέσα από τη μαγεία π.χ. ενός δάσους. Καθώς ο θεατής περιεργάζεται οπτικά αυτό το δάσος και ταυτοχρόνως νιώθει πως το περιηγείται, έχει την αίσθηση πως κατά έναν παράδοξο κι αινιγματικό τρόπο, βιώνει το μεγαλείο της ύπαρξης.

Τι λέει η ιστορία για τη σχέση τέχνης και ιατρικής ανακούφισης

Η παράδοση της ενσωμάτωσης της τέχνης στα νοσοκομεία μπορεί να ανιχνευθεί πίσω στον χρόνο, όταν τα πρώτα νοσοκομεία προήλθαν από πανδοχεία που λειτουργούσαν από την Εκκλησία για προσκυνητές και άλλους ταξιδιώτες, καθώς και ως θεραπευτήρια για τους ασθενείς και τους ηλικιωμένους (Pevsner, 1976).

Η σημασία που αποδιδόταν παλαιότερα στην ευεργετική επίδραση της τέχνης στο νοσοκομειακό περιβάλλον φαίνεται από την ανάθεση έργων τέχνης από δασκάλους όπως ο Πιέρο ντέλα Φραντσέσκα στο Σανσεπόλκρο, ο Χανς Μέμλινγκ στη Μπρυζ, ο Ματίας Γκρίνεβαλντ στο Ίζενχαϊμ, ο Ελ Γκρέκο στο Τολέδο, ο Ρέμπραντ στο Άμστερνταμ, ο Γουίλιαμ Χόγκαρθ στο Λονδίνο, ο Βίνσεντ βαν Γκογκ στο Σαν-Ρεμί-ντε-Προβάνς και ο Μαρκ Σαγκάλ στην Ιερουσαλήμ.

Κατά τον Μεσαίωνα, η τέχνη ήταν τόσο σημαντική σε ένα νοσοκομείο ώστε, ενώ το όνομα του κατασκευαστή συχνά χανόταν, το όνομα του καλλιτέχνη συνήθως διατηρούνταν ως τις μέρες μας.
Ενώ λοιπόν σε κάποιες περιπτώσεις τα νοσοκομεία έβριθαν σε θρησκευτικές εικόνες που στόχευαν στον νου και την ψυχή των ασθενών, σήμερα κερδίζει το ερώτημα για τον ρόλο της τέχνης στα νοσοκομεία. Αποδεικνύεται συχνά πως η τέχνη μπορεί σημαντικά να επηρεάσει τον πόνο, το άγχος, το στρες και την ικανοποίηση των ασθενών στο περιβάλλον της υγειονομικής περίθαλψης.

Νεότερες μελέτες σχετικά με τους παράγοντες και τις επιπτώσεις του φυσικού περιβάλλοντος στα αποτελέσματα της υγείας έχουν καταγράψει έναν ευρύ φάσμα επιδράσεων τόσο σε μη κλινικούς όσο και σε κλινικούς πληθυσμούς, για παράδειγμα όσον αφορά το φυσικό φως και τη θέα προς το εξωτερικό, που επηρεάζουν την αρτηριακή πίεση, τα επίπεδα στρες και τη θνησιμότητα (Frandsen et al., 2009· O’Bróin, 2015).

Από αυτές τις μελέτες προέκυψε ο τομέας του Σχεδιασμού Βασισμένου σε Αποδείξεις (Evidence-Based Design – EBD), ο οποίος υποστηρίζει ότι τα συγκεντρωμένα δεδομένα είναι αρκετά για να συναχθεί το συμπέρασμα ότι ο φυσικός σχεδιασμός και η αρχιτεκτονική επηρεάζουν τόσο τη διαδικασία θεραπείας όσο και τα κλινικά αποτελέσματα (Glod et al., 1994· McCaul & Malott, 1984· Ulrich, 1984). Αυτό οδήγησε, κατά συνέπεια, στη δημιουργία κατευθυντήριων γραμμών EBD για την τέχνη σε εγκαταστάσεις υγειονομικής περίθαλψης, με συγκεκριμένη λειτουργία τη συμβολή στη θεραπεία (Ulrich, 2009· Ulrich & Gilpin, 2003).

Και όπως διαβάζουμε…

«Ξέρω ότι όταν τελειώνω ένα σχέδιο, το επίπεδο άγχους μου μειώνεται. Όταν ζωγραφίζω σημαίνει ότι κάτι με ενοχλεί, αλλά δεν ξέρω τι είναι. Έτσι, η ζωγραφική αποτελεί τη θεραπεία μου»
~ Λουίζ Μπουρζουά

«Κάθε φορά που έκανα μια performance, τη χρησιμοποιούσα ως εργαλείο για να αντιμετωπίσω τα συναισθήματά μου, να παρουσιάσω τους φόβους μου και να περάσω μέσα από όσα με τρομοκρατούσαν. Το να το κάνω μπροστά σε κοινό ήταν τόσο απίστευτα ικανοποιητικό που δεν θα γυρίσω ποτέ σε άλλα μέσα όπως η ζωγραφική ή η γλυπτική. Η performance πήγε πολύ πιο βαθιά, ήταν ένας καθοδηγούμενος διάλογος με το κοινό… Η ευαλωτότητα είναι το πιο σπουδαίο πράγμα»
~ Μαρίνα Αμπράμοβιτς