Street art: Η περίπτωση της Αθήνας

Μικρές αμελητέες ζωγραφιές που σχεδόν δεν τις παρατηρείς, μεγαλύτερες ή πιο περίτεχνες που μαγνητίζουν κανονικά το βλέμμα, ακαταλαβίστικοι συνδυασμοί πολύχρωμων γυαλιστερών γραμμάτων, σαφή ή φευγάτα συνθήματα, βιαστικές υπογραφές-περικοκλάδες με χοντρό μαρκαδόρο, ή ακόμη και έργα που λόγω εντυπωσιακών διαστάσεων μετατρέπονται αμέσως σε τοπόσημα της πόλης. Κυρίες και κύριοι, αυτή είναι grosso modo η στριτ αρτ, η τέχνη των δρόμων (το «του δρόμου» έχει άλλες συνδηλώσεις στην γλώσσα μας).

Μια τέχνη που «εξ ορισμού και αντικειμενικά παλινδρομεί μεταξύ του βανδαλισμού και της δημιουργίας,» όπως εύστοχα μου λέει από τηλεφώνου ο Θανάσης Χουλιαράς, συγγραφέας του βιβλίου «Τα μάτια της πόλης: Μια συνολική θεώρηση της street art – Η περίπτωση της Αθήνας», που μόλις κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Εντύποις. Πρώην ραδιοφωνικός παραγωγός, τραγουδιστής και ιδρυτικό μέλος της ροκ μπάντας KollektivA, ο 40χρονος Χουλιαράς ετοιμάζει αυτόν τον καιρό την διδακτορική του διατριβή στο Τμήμα Επικοινωνίας και Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης του ΕΚΠΑ με θέμα την πολιτισμική ταυτότητα της σύγχρονης Αθήνας. Συνεπώς η ενασχόλησή του με τα γκραφίτι, τα ταγκ, τα «βασανίζομαι» και όλα εκείνα που συναπαρτίζουν την αθηναϊκή στριτ αρτ ήταν μονόδρομος.

Τον πέτυχα σπίτι του, και μάλιστα σε 14ήμερη καραντίνα, καθώς διένυε την πέμπτη του μέρα με COVID-19 –και ευτυχώς ήπια συμπτώματα. Μολαταύτα, παρά τα δέκατα και την όποια κορονοκακουχία, ο λόγος του Χουλιαρά παρέμεινε πυκνός, στιγμές-στιγμές ακαδημαϊκός, μα πάντα σαφής και ενδιαφέρων. Εξάλλου, και η ίδια η προσέγγιση του βιβλίου του είναι αναμφισβήτητα ακαδημαϊκή, προσφέροντας στον αναγνώστη πλήθος αναγωγών στην πολιτική, κοινωνική και ιστορική σφαίρα, σε μια προσπάθεια να ερμηνευτεί το φαινόμενο της στριτ αρτ. Αρχικά διεθνώς, και, στο δεύτερο μέρος του βιβλίου, ειδικά στην περίπτωση της Αθήνας. Και δη της Αθήνας της κρίσης, ήγουν της δεκαετίας από 2009 έως 2019 που αποδείχθηκε εξαιρετικό λίπασμα για την ντόπια στριτ αρτ.

–Στο βιβλίο διατυπώνεται η πολύ ενδιαφέρουσα άποψη, ότι ενδεχομένως, με όλες αυτές τις αναθέσεις έργων σε συγκεκριμένους χώρους, γίνεται μια συνειδητή ή ασυνείδητη προσπάθεια ένταξης, τιθάσευσης, κανονικοποίησης της στριτ αρτ, ώστε να μπει ένα είδος σιγαστήρα στην εγγενή διαμαρτυρία που αυτή κουβαλάει.

-Νομίζω ότι, γενικά στην ιστορίας της τέχνης συνεχώς περιλαμβάνονται στιγμές αφομοίωσης, ενσωμάτωσης, μεταστροφής διαφόρων ριζοσπαστικών τάσεων, που μπορεί να έχουν αντισυστημικά χαρακτηριστικά, αντικαπιταλιστικά χαρακτηριστικά, αντιεξουσιαστικά χαρακτηριστικά. Το ίδιο πράμα, νομίζω ότι, συμβαίνει και στην στριτ αρτ. Είναι ιδιαίτερα χαρακτηριστική η πορεία που είχε η πρώιμη στριτ αρτ, με την μορφή του στάιλ ράιτινγκ γκραφίτι (style writing graffiti) στην Νέα Υόρκη κι άλλες πόλεις των ΗΠΑ, και πώς μέσα σε μια δεκαετία-δεκαπενταετία ενσωματώθηκε. Κι όχι απλά ενσωματώθηκε, εντάχθηκε οργανικά και με πληρότητα στο ευρύτερο σύστημα της αγοράς τέχνης. Άρα, όχι μόνο στομώθηκε πολιτικά, αλλά μετατράπηκε πλήρως σε μια εμπορευματοποιημένη μορφή τέχνης.

–Έγινε μέχρι και εργαλείο για την διαφήμιση!

Ακριβώς. Αυτό, βέβαια, δεν σημαίνει ότι πάλι δεν πυροδότησε αντίστοιχες εξελίξεις στην ίδια την στριτ αρτ προς την αντίθετη κατεύθυνση. Στο να στηθεί, δηλαδή, ένας πόλεμος χαρακωμάτων, για να μπορέσει να αμυνθεί [η στριτ αρτ] απέναντι σε αυτήν την τάση.

–Να αμυνθεί, δηλαδή, για να μην χάσει την φλόγα της;

-Ακριβώς αυτό. Και, βέβαια, δεν μπορούμε ποτέ να το αντιμετωπίζουμε όλο αυτό έξω από το ευρύτερο κοινωνικό και οικονοικοπολιτικό συμφραζόμενο. Γιατί κάθε τέχνη εκφράζεται μέσα σε μια συγκεκριμένη συγκυρία. Η περίοδος της κρίσης είναι χαρακτηριστική για την περίπτωση της Αθήνας. [Εκείνη την περίοδο] σαφώς υπάρχει μια ραγδαία πολιτικοποίηση των έργων, μια σαφής στροφή στο πιο συγκεκριμένο. Δηλαδή, παίρνουν κεφάλι πιο συγκεκριμένες αναπαραστάσεις με πιο σαφή πολιτικό προσανατολισμό, πιο επιθετικά μηνύματα, ώστε να φτάνει να εγγράφεται στους τοίχους της πόλης το σύνολο των αιτημάτων, των παθών, των πόθων όλου αυτού του μεγάλου μέρους του πληθυσμού που την περίοδο της κρίσης είδε το βιοτικό του επίπεδο να γκρεμίζεται, και το συνολικό επίπεδο της ζωής του να πέφτει ραγδαία –πρωτόγνωρα στην πρόσφατη ιστορία– οδηγώντας ακόμη και σε συγκρουσιακές διαδικασίες. Στο πέρας αυτής της κατάστασης, δηλαδή με το τυπικό πέρας της οικονομικής κρίσης –κι αυτό έχει να κάνει και με την αλλαγή διακυβέρνησης εκείνης της περιόδου– φαίνεται να υπάρχει μια τάση αποπολιτικοποίησης [της στριτ αρτ]. Η οποία τι κάνει; Ακολουθεί, αφουγκράζεται την όποια τάση διάψευσης, απογοήτευσης, εσωστρέφειας [της κοινωνίας] αποτυπώνοντάς την σε έργα συχνά πιο αφηρημένα, λιγότερο άμεσα πολιτικά.

–Το ζήτημα της ανάθεσης έργων στριτ αρτ πώς το αντιμετωπίζεις;

-Καταπιάνομαι μ’ αυτό αρκετά μες στο βιβλίο. Κατ’ αρχήν θεωρώ ότι το δίπολο ανάθεση-μη ανάθεση, αν και σαφώς πολύ σημαντικό, δεν είναι η αναγκαία και ικανή προσδιοριστική συνθήκη για να κατατάξεις κάτι στην στριτ αρτ ή όχι. Και το λέω αυτό, γιατί υπάρχουν και κάποιες θεωρητικές απόψεις που λένε ότι η στριτ αρτ εκ των πραγμάτων οφείλει να είναι άνευ ανάθεσης.

–Να είναι, δηλαδή, Μπάνκσι;

-Ναι, ακριβώς. Και για τον Μπάνκσι, βέβαια, μπορεί να ανοίξει μια πολύ μεγάλη κι ενδιαφέρουσα κουβέντα για το κατά πόσον τελικά κι αυτό [που κάνει] είναι ένα οργανικό κομμάτι της σύγχρονης αγοράς τέχνης.

–Αναμφίβολα, γιατί όσο κι αν ο τρόπος με τον οποίο εκφράζεται καλλιτεχνικά παραμένει αντάρτικος, στην πραγματικότητα πουλάει έργα του για εκατομμύρια. Ή ακόμη και καταστρέφει έργα του στη διάρκεια μιας δημοπρασίας …

-Ναι, αυτή φαίνεται ως μια χειρονομία αντιεμπορευματική, αλλά [ο Μπάνκσι] είναι αντικείμενο σκληρής κριτικής εντός του χώρου των στριτ άρτιστ για τον τρόπο που έχει πλέον κανονικοποιηθεί, ενταχθεί –έστω και με όρους ανωνυμίας, ή με όρους εντυπωσιακών χειρονομιών τέτοιου τύπου. Ανεξάρτητα απ’ αυτό, πάντως, το ζήτημα της ανάθεσης ή μη ανάθεσης δεν είναι ικανή προσδιοριστική συνθήκη: μπορείς να έχεις έργα που έχουν γίνει με ανάθεση, αλλά διατηρούν τον χαρακτήρα τους. Βέβαια, δεν είναι δυνατόν να μην παρατηρήσουμε ότι συνήθως αυτό που συμβαίνει είναι ότι οι αναθέσεις οδηγούν είτε σε έργα πιο γλυκερά (και σε περιεχόμενο, αλλά και μορφικά), είτε σε έργα πιο ενταγμένα σε άλλους σχεδιασμούς. Κι αυτό, πάλι, αν δεν το συναρτήσουμε με την ευρύτερη κοινωνική διαδικασία χάνουμε την μεγάλη εικόνα. Χαρακτηριστικά, ας πούμε, στο βιβλίο καταπιάνομαι και θεωρώ βασική προδρομική έκφραση της σύγχρονης στριτ αρτ το κίνημα των τοιχογραφιών των μουραλίστας στο Μεξικό.

–Εκεί επρόκειτο, όμως, για έργα ταγμένα στην πολιτική προπαγάνδα.

-Ακριβώς αυτό. Μιλάμε για έργα αναθέσεων στο πιο υψηλό επίπεδο, έργα που έγιναν με αναθέσεις από το υπουργείο Πολιτισμού της τότε [μεξικανικής] κυβέρνησης. Παρά ταύτα, στο εσωτερικό εκείνης της κατάστασης των αναθέσεων υπήρχαν όχι απλά αντιπαραθέσεις, αλλά μέχρι και ένοπλες συγκρούσεις για την υλοποίηση ή μη υλοποίηση κάποιων έργων. Σαν αντιπαράδειγμα, μέσα σε ένα κάπως ελευθεριάζον καθεστώς του να γίνει μια στριτ αρτ τοιχογραφία σε κάποιο σημείο της Αθήνας, όχι ακριβώς με ανάθεση αλλά, τέλος πάντων, με μια σιωπηρή ανοχή, μπορεί το αποτέλεσμα να είναι πιο χλιαρό πολιτικά. Ή να μην έχει στην αρχική του πρόθεση να έχει συγκρουσιακό, πολιτικό, ριζοσπαστικό χαρακτήρα φέρνοντας στο προσκήνιο άβολα ζητήματα για την τοπική αυτοδιοίκηση, για την κεντρική εξουσία, ή για μια σειρά άλλα κοινωνικά θέματα. Γι’ αυτό στο βιβλίο καταπιάνομαι με τρεις συγκεκριμένες περιπτώσεις καλλιτεχνών που έχουν και κάποια στοιχεία αντιπροσωπευτικότητας. Από την μία, έχουμε δυο καλλιτέχνες, τον ΙΝΟ και τον Wild Drawing, που, ειδικά στην περίπτωση του ΙΝΟ, είναι πολύ περισσότερο ενταγμένοι στο σύστημα των αναθέσεων, κι έχουν μια διεθνή παρουσία. Κι από την άλλη, έχουμε τους Political Stencil, οι οποίοι είναι μια κολεκτίβα, μια ομάδα δημιουργών που είναι πολύ έξω από οποιοδήποτε σύστημα αναθέσεων, πολύ έξω από οποιαδήποτε κανονικοποίηση και προφανώς είναι πολύ πιο ριζοσπαστικοποιημένοι στα πολιτικά τους μηνύματα. Επέλεξα αυτές τις τρεις ας-πούμε κατηγορίες καλλιτεχνών, γιατί νομίζω ότι, αν τις εξετάσουμε και τις αναλύσουμε και τις τρεις, έχουμε αποκτήσει μια αρκετά καλή εικόνα για το ποια είναι η στριτ αρτ σκηνή που αναδύθηκε την περίοδο της κρίσης και λίγο μετά στην Αθήνα.

–Ο μέσος κάτοικος ελληνικής πόλης εξακολουθεί να καταγράφει το γκραφίτι, την στριτ αρτ ως βρωμιά, ακαλαισθησία, βανδαλισμό;

-Νομίζω ότι η διαδικασία υποδοχής ή αποδοχής της στριτ αρτ είναι μια διαδικασία δυναμική. Θα έλεγα ότι σαφώς υπάρχει η τάση μια ολοκληρωμένη τοιχογραφία να γίνεται πιο εύκολα αποδεκτή από έναν βομβαρδισμό από ταγκ, ή από ακαταλαβίστικα για τον έξω κόσμο γκραφίτι. Οι κάτοικοι της Αθήνας, πάντως, όταν πρωτοεισήχθη το γκραφίτι στην πόλη, δεν ήταν ασυνήθιστοι στην παρουσία συνθημάτων στον τοίχο. Δεν είναι [η Αθήνα] μια πόλη που έχει μνημειακό χαρακτήρα στην αρχιτεκτονική της, άρα, κατά κάποιο τρόπο, δεν σοκαρίστηκε το κοινό όταν είδε μπογιάτισμα στους τοίχους. Από κει και πέρα, σαφώς μπορούμε να βρούμε κάθε γνώμη, ανάλογα με το πώς το βλέπει ο καθένας, ή ακόμη ανάλογα και με το πού είναι επιτρεπτό [να… μπογιατίσεις]. Υπάρχει πολύ μεγάλη μερίδα κόσμου, φαντάζομαι, που όταν θα ακούσουν για ανάθεση, είναι πολύ πιο εύκολο να το αποδεχτούν [το έργο].

-Νομίζω ότι περισσότερο κι από την ανάθεση, στο μάτι του μέσου ανθρώπου γίνεται πιο εύκολα αποδεκτό ένα έργο όπου, σε αντίθεση με το βιαστικό ή τσαπατσούλικο τάγκινγκ, φαίνεται σαφώς η καλλιτεχνική δεινότητα, η έμπνευση αυτού που το ‘κανε. Έχεις μια τάση να πεις «οκέι, αυτό οφείλω να το δεχτώ διότι ο άλλος κατέβαλε έναν κόπο…»

-Έχει σοβαρή βάση αυτό. Αλλά ταυτόχρονα, εκεί πρέπει να συνυπολογίσουμε το γεγονός ότι ακόμη και οι πιο απλές ή πρόχειρες απεικονίσεις κατά κάποιο τρόπο είναι απολύτως ενταγμένες στον χαρακτήρα της πόλης. Δηλαδή, σχεδόν είναι μέρος της ομορφιάς, της γοητείας, της ιδιαιτερότητας της πόλης. Στην σημερινή συγκυρία, που υπάρχει όλη αυτή η διαδικασία ανάπτυξης στρατηγικών για το λανσάρισμα των πόλεων με τουριστικούς όρους, δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι η Αθήνα λανσαρίστηκε από μέινστριμ μίντια, ή από θεσμικούς παράγοντες ως κάτι που βράζει, που δονείται και δημιουργεί. Ενώ, κατά τα άλλα, οι ίδιοι φορείς ή τα ίδια Μέσα θα ήταν ιδιαίτερα επικριτικοί, αν το πιάναμε στο επιμέρους… Σε θεωρητικό, πάντως, επίπεδο, θα έλεγα ότι οποιοσδήποτε δεν μπορεί να αποδεχτεί ότι εξ ορισμού η στριτ αρτ αντικειμενικά παλινδρομεί μεταξύ των ποιοτήτων του βανδαλισμού και της δημιουργίας, νομίζω ότι θα του είναι αδύνατον να αποδεχτεί συνολικά και την έννοια της στριτ αρτ.

-Αλήθεια, όλη αυτή η κουβέντα περί Athens is the New Berlin δεν είναι και λίγο επίπλαστη; Κάπως κατασκευασμένη με όρους εμπορικής αξιοποίησης;

-Εγώ θα πάω και λίγο παραπέρα. Γιατί προκύπτει κάτι πιο σοβαρό από το αν είναι επίπλαστη ή όχι. Υπάρχουν σήμερα μια σειρά μεγάλες μητροπόλεις του κόσμου, οι οποίες ορίζουν μια σειρά από στρατηγικές που έχουν να κάνουν με το τουριστικό τους λανσάρισμα προτάσσοντας τα στοιχεία της ιδιαιτερότητας και της μοναδικότητας τους. Και ταυτόχρονα, υπάρχει μια διαδικασία αποκέντρωσης αυτών των στρατηγικών σε πιο περιφερειακές πόλεις. Η Αθήνα σίγουρα δεν εντάσσεται στις τρεις-τέσσερις μεγαλύτερες μητροπόλεις του κόσμου, αλλά λόγω της ιστορικής της φυσιογνωμίας και της διάρκειάς της στον χρόνο, έχει ισχυρό πολιτισμικό αποτύπωμα. Μπαίνει, λοιπόν, σε μια διαδικασία να αντιγράψει μια σειρά από στρατηγικές για να μπορέσει να κάνει μια αντίστοιχη δουλειά. Το πρόβλημα είναι ότι, όταν αρχίζουν και αντιγράφονται αυτές οι στρατηγικές –πολύ περισσότερο με έναν μηχανιστικό τρόπο– το στοιχείο της μοναδικότητας και της ιδιαιτερότητας που υπήρχε [στην Αθήνα] έχει πλέον χαθεί. Ή υποχωρήσει. Το κάπως χιπστεράδικο «Athens is the new Berlin» απηχεί, όμως, και μια ιδιότυπη πολιτισμική αποικιοκρατία που διαχρονικά εκφράζεται στο σώμα αυτής της πόλης. Από την περίοδο του βαυβαρικού νεοκλασικισμού, ας πούμε, φαίνεται ότι υπάρχει ένα νήμα που συνδέει αυτήν την κατάσταση διαχρονικά έως το σήμερα. Οπότε, η γνώμη μου είναι ότι Athens is the new Athens. Όπως και οποιαδήποτε πόλη είναι απλά the new… πόλη.

Ακολουθήστε το News247.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις