8 κορυφαίοι καλλιτέχνες δίνουν μαθήματα “πολλαπλού” στο Μουσείο Γουλανδρή

Ο ρόλος του πολλαπλού στη μοντέρνα και σύγχρονη τέχνη είναι ένα πεδίο που δεν έχει διερευνηθεί αρκετά στο πλαίσιο εκθέσεων επί ελληνικού εδάφους, οπότε η έκθεση “Μνήμες λουσμένες στο όνειρο” στο Μουσείο του Ιδρύματος Βασίλη & Ελίζας Γουλανδρή είναι από αυτή την άποψη πολύ πρωτότυπη και μοναδική. Πρόκειται για ένα αφιέρωμα σε έναν ολόκληρο τομέα της τέχνης, που δυστυχώς δεν έχει βρει ακόμη την αναγνώριση που του αξίζει.

Περίπου ενενήντα έργα από τη Συλλογή του Ιδρύματος Γουλανδρή – κάποια τα βλέπουμε για πρώτη φορά-  συμμετέχουν σε αυτή την έκθεση που είναι απολύτως ανθρωποκεντρική. Βασικοί πρωταγωνιστές είναι οκτώ κορυφαίες καλλιτεχνικές προσωπικότητες του 19ου και του 20ού αιώνα. Πρόκειται για τους Aristide Maillol, Henri de Toulouse-Lautrec, Henri Matisse, Fernand Léger, Pablo Picasso, Georges Braque, Joan Miró και Balthus που  έχουν τη δική τους γωνιά σε αυτή την περιοδική έκθεση-αφιέρωμα στις τεχνικές μέσα από τις οποίες προκύπτουν λιθογραφίες, τυπώματα σε γκραβούρες, κεραμικά. 

Η ξενάγηση από την Υπεύθυνη της Συλλογής Ιδρύματος Β&Ε Γουλανδρή και επιμελήτρια της έκθεσης Μαρία Κουτσομάλλη-Moreau δεν άνοιξε μόνο οκτώ πόρτες στη ζωή και στο έργο αυτών των πασίγνωστων καλλιτεχνών. Σε αυτή την έκθεση τους βλέπουμε να αφήνουν τη μοναξιά του ατελιέ τους και να συνεργάζονται με τεχνίτες και τυπογράφους. Εδώ εκτός από τα έργα σημασία έχουν οι προσωπικές ιστορίες των καλλιτεχνών και η τριβή με τα εργαστήρια, τους συλλέκτες και τους εμπόρους τέχνης. 

Τα πολλαπλά μας εμπνέουν… πολλαπλώς

Γιατί λοιπόν να ασχοληθούμε με την έννοια του πολλαπλού; Κάθε έργο τέχνης δεν είναι μοναδικό; Ο όρος πολλαπλό υπονοεί το τύπωμα, την επανέκδοση ή και το αντίγραφο. “Ναι, η τέχνη μπορεί να είναι πολλαπλή”, μας λέει η επιμελήτρια της έκθεσης, “για να δίνει γλυπτά σε μπρούτζο χυτευμένα σε πολλά αντίγραφα· για να δημιουργεί χαρακτικά και λιθογραφίες· για να κατασκευάζει κεραμικά, που η μήτρα τους θα γεννήσει πολλούς απογόνους”.

Οι καλλιτέχνες ενδιαφέρθηκαν για την τεχνική του πολλαπλού αρχικά με τη γκραβούρα τον 17ο αιώνα και μετά με την τεράστια έκρηξη της λιθογραφίας στα μέσα του 19ου, που θα φέρει την τεχνική του πολλαπλού μέσα στις ζωές μας. Κατόπιν έπρεπε να πειραματιστούν και θα βρεθούν να ζητούν βοήθεια κυρίως για την οξυγραφία, τη λιθογραφία και κεραμικά. Ο καλλιτέχνης αφήνει το έργο του στα χέρια ενός άλλου, ενός τεχνίτη, και ταυτόχρονα εμπνέεται από το έργο κάποιου άλλου.

Πολλοί από τους καλλιτέχνες της έκθεσης βάζουν τα έργα τους να συνυπάρχουν με γραπτά κείμενα πεζογράφων ή ποιητών. Έτσι και η έκθεση “δανείζεται” το όνομα “μνήμες λουσμένες στο όνειρο” από την τόσο λυρική περιγραφή του Γουατεμαλέζου συγγραφέα Miguel Ángel Asturias.

Στο εργαστήρι του διάσημου τυπογράφου Fernand Mourlot

Μπαίνοντας στην έκθεση μας εντυπωσιάζει με την πρώτη ματιά η κεντρική φωτογραφία που δίνει τον ρυθμό της ξενάγησης. 

Μπροστά μας ορθώνεται το εργαστήρι του πολύπειρου διάσημου τυπογράφου Fernand Mourlot, στην οδό Chabrol του Παρισιού το 1975. Οι πέτρες φαίνονται σαν βιβλία στα ράφια και οι τεχνίτες χάνονται ανάμεσα στις πρέσες. Φωτογράφος ο πρωτοπόρος του φωτορεπορτάζ (μαζί με τον Bresson) Robert Doisneau. Είναι φανερό από την πρώτη στιγμή ότι υπάρχουν πολλά διαπλεκόμενα σύμπαντα στις ζωές αυτών των οκτώ καλλιτεχνών.  

Λίγο παρακάτω βλέπουμε ένα απόσπασμα από την ταινία του Τζον Χιούστον “Μουλέν Ρουζ” (1952) για τη ζωή του Toulouse-Lautrec, γυρισμένη στο ίδιο το εργαστήρι του Mourlot, στο οποίον διάσημοι καλλιτέχνες έκαναν τις λιθογραφίες τους. Ο Mourlot είναι ένας από τους ανθρώπους-κλειδιά που συμμετείχαν στην επεξεργασία των έργων και δημιούργησαν σχέσεις ζωής με τους καλλιτέχνες. Άλλα τέτοια ονόματα “συνεργατών” που συναντήσαμε στην έκθεση και “έπαιξαν το ρόλο τους” είναι ο Ambroise Vollard, ο Aimé, η Marguerite και ο Adrien Maeght, ο Tériade και η Suzanne Ramié. 

Henri de Toulouse-Lautrec (1864-1901)- Δεν κατέβηκε από το πλοίο για να ζωγραφίσει την “Επιβάτιδα”

Ο πιο γνωστός για τις λιθογραφίες του ήταν ο Henri de Toulouse-Lautrec και στην έκθεση είδαμε 12 έργα του, που είναι μέρος ενός άλμπουμ, το οποίο τυπώθηκε το 1948 από την Librairie Gründ στο Παρίσι. Ασχολήθηκε σε όλη τη ζωή του με τη λιθογραφία, ένα είδος που του προσέφερε μεγάλη ελευθερία έκφρασης. Παρ’ όλα αυτά, το έργο του Lautrec στο είδος της λιθογραφίας γνώρισε πραγματική επιτυχία μετά τον θάνατό του, κυρίως χάρη στην έκθεση που οργάνωσε ο Marcel Guérin το 1910 στο Musée des Arts Décoratifs του Παρισιού. 

Στις λιθογραφίες του βλέπουμε τα καφωδεία με τις τραγουδίστριες, τις χορεύτριες, τις ηθοποιούς και τους οίκους ανοχής, αλλά και θέματα λιγότερα γνωστά, όπως ο “Κόσμος των Αλόγων” (τα οποία ο Lautrec ζωγραφίζει σε εξωτερικό χώρο) και η “Επιβάτιδα”. Την ιστορία της, σύμφωνα με την επιμελήτρια, μας τη λέει ένας φίλος του Lautrec που παίρνει το πλοίο για να ταξιδέψει μαζί του από τη Βρετάνη στο Μπορντό.

Μέσα στο πλοίο ο Λωτρέκ βλέπει αυτή τη γυναικεία φιγούρα να κάθεται τα απογεύματα στο κατάστρωμα και να αγναντεύει θάλασσα. Παθαίνει τέτοιο σοκ που δεν κατεβαίνει σε κανένα λιμάνι παρά φτάνει στην Πορτογαλία για να ακολουθήσει αυτή τη γυναίκα. Στο τέλος έχουμε μόνο δύο ίχνη της και δεν ξέρουμε ποια είναι. Μία φωτογραφία στην οποία έχει ακριβώς την ίδια πόζα και τη λιθογραφία που βλέπουμε στην έκθεση. 

Joan Miró (1893-1983) – Γκραβούρες “εκτός εμπορίου”

Το 80χρονο “άτακτο αγοράκι” που ανακαλύπτει ξαφνικά την τέχνη της γκραβούρας είναι ο Joan Miró. Ξεκινάει να “παίζει” με αυτή την τέχνη το 1928, αλλά μόνο το 1947 θα αποκτήσει δεσπόζουσα θέση στη ζωή του, χάρη στη γνωριμία του με τους Aimé και Marguerite Maeght, καθώς και με τον γιο τους Adrien. Αυτή η οικογένεια εμπόρων τέχνης έχει επαφές με εξαίρετους γνώστες στον τομέα του σχεδιασμού και της εκτύπωσης “βιβλίων καλλιτεχνών”. 

Ο Miró (όπως και ο Picasso) δεν δίνει απλά το χαρτί στο οποίο έχει ζωγραφίσει το έργο του και μετά φεύγει. Κάθεται βασανιστικά πάνω από το κεφάλι των τεχνιτών και πειραματίζεται με την κάθε λεπτομέρεια. Για πάνω από τρεις δεκαετίες, ο Miró θα δημιουργήσει στους Maeght σχεδόν 1.800 πρωτότυπες λιθογραφίες και γκραβούρες. Δεν είναι λοιπόν τυχαίο που, λίγο πριν τον θάνατό του, θα αναγνωρίσει: «Για μένα, η γκραβούρα είναι κορυφαίο μέσο έκφρασης. Υπήρξε ένα μέσο απελευθέρωσης, διεύρυνσης, ανακάλυψης».

Στην έκθεση είδαμε τρεις ακουατίντες: Σύνθεση, Σύνθεση IIII και Σύνθεση IIIIIII που είναι αντίτυπα εκτός εμπορίου. Τι σημαίνει αυτό; Σε κάθε ένα αντίτυπο ο Miró προσθέτει την επισήμανση “H.C.” (εκτός εμπορίου) – η οποία συνήθως “εκτοπίζεται” στις άκρες μιας σύνθεσης και είναι ένα από τα στοιχεία-κλειδιά των χαρακτικών του. Με αυτόν τον τρόπο δεν είναι πια ο Miró είναι και όλοι οι υπόλοιποι που εργάστηκαν πάνω στο έργο. Έτσι κάνει το πολλαπλό μοναδικό! 

Pablo Picasso (1881-1973) – Έρωτας με τη λιθογραφία

Ο Picasso ήταν ανέκαθεν γνωστός για την κλίση του προς τον πειραματισμό και τη “δαιμονισμένη” παραγωγικότητα του. Δεν δίστασε μπροστά σε καμία “άγνωστη” τεχνική. Τα έκανε όλα. Ζωγράφισε, σχεδίασε, σμίλεψε, έγραψε, φωτογράφισε, φιλοτέχνησε θεατρικά σκηνικά, κεραμικά και έμαθε τεχνικές χαρακτικής. 

Από όλες εκείνες τις τεχνικές, η πιο αγαπημένη του ήταν αναμφίβολα η λιθογραφία, την οποία ανακάλυψε και τελειοποίησε στο πλευρό του πολύπειρου τυπογράφου Mourlot, που γνώρισε τον Νοέμβριο του 1945 και ο οποίος θυμάται: “Από τις εννέα το πρωί μέχρι τις οκτώ το βράδυ ή και αργότερα μερικές φορές, ο Pablo παραδίδεται στις χαρές της λιθογραφίας. Σε χαρτί, σε τσίγκο, σε πέτρα, εξαντλεί όλες τις δυνατότητες αυτής της τεχνικής”. 

Το 1946 ο Picasso ερωτεύεται τα κεραμικά στη μικρή γαλλική πόλη Βαλωρίς, την οποία επισκέπτεται για μία έκθεση και “κολλάει”. Στη μικρή αυτή πόλη συνεχίζεται επί αιώνες μια παράδοση κατασκευής κεραμικών μαγειρικών σκευών. Εκεί γνωρίζει τους Suzanne και Georges Ramié, ιδιοκτήτες του εργαστηρίου Madoura, μιας βιοτεχνίας αγγειοπλαστικής που βρισκόταν ακριβώς δίπλα. 

Ο Picasso ζητά από τη Suzanne να τον εκπαιδεύσει στις παραδοσιακές τεχνικές του ψησίματος και της σμάλτωσης του πηλού. Το 1947 μετακομίζει στο Βαλωρίς για να “τρελάνει” όλους τους τεχνίτες. “Αν υπήρχε μαθητευόμενος που μάθαινε την κεραμική με τον Picasso δεν θα έβρισκε ποτέ δουλειά”  έλεγε η Suzanne που τον έβλεπε να χρησιμοποιεί αλλόκοτα υλικά, να πειραματίζεται με το σμάλτο και τη ζωγραφική σε πηλό με εκκεντρικά σχήματα. Μέσα σε τριάντα περίπου χρόνια έφτιαξε περισσότερα από 3.500 πρωτότυπα έργα από πηλό. Το πρώτο χαρακτικό του χρονολογείται από το 1899, όταν ήταν μόλις 17 ετών, και το τελευταίο το 1973, μόλις λίγες εβδομάδες πριν από τον θάνατό του, σε ηλικία 92 ετών.

Στην έκθεση ξεχωρίσαμε το πορτρέτο της συντρόφου του Picasso, Jacqueline Roque (την οποία γνώρισε το 1952 στο εργαστήριο Madoura) καθώς και την αφίσα από μία έκθεση με λινοτυπίες την οποία χάρισε στον Βασίλη και την Ελίζα Γουλανδρή την 1η Απριλίου του 1970, όταν ήταν σχεδόν 90 ετών.  

Henri Matisse (1869-1954) – Το άλμπουμ “Τζαζ”

Συνεχίσαμε προσεγγίζοντας τα έργα του Henri Matisse που προέρχονται από το άλμπουμ “Τζαζ” και είναι για πολλούς λόγους ιδιαίτερα. Ο Matisse στα μέσα της δεκαετία του ‘30 ζει στους λόφους της Νίκαιας και πάσχει από καρκίνο. Δεν του επιτρέπεται να δουλεύει παρά μόνο ξαπλωμένος στο κρεβάτι. Γι αυτό λοιπόν ασχολείται με την γκουάς και χρησιμοποιεί το ψαλίδι για να δημιουργήσει κολάζ. 

Όταν ο Tériade, με τον οποίο έχει συνεργαστεί ήδη για το περιοδικό Verve, τον επισκέπτεται και βλέπει τα κολάζ εντυπωσιάζεται τόσο πολύ που του προτείνει να δημιουργήσει ένα “βιβλίο-λουλούδι“. Στην αρχή τα έργα του είχαν θέμα αποκλειστικά τον κόσμο των ακροβατών του τσίρκου. Επομένως, πολύ λογικά, το λεύκωμα παίρνει στην αρχή τον τίτλο Τσίρκο. Μετά όμως προτιμά τον τίτλο “Τζαζ” και το άλμπουμ-βιβλίο παρουσιάζεται στο 1947. Διαρκώς δυσαρεστημένος με τη δουλειά του τρελαίνει τους τεχνίτες για να πετύχει την ακριβή απεικόνιση των χρωμάτων. 

Τέσσερα χρόνια μετά ολοκληρώνει την επιλογή είκοσι εικονογραφήσεων, στις οποίες συμπεριλαμβάνονται “Ο εφιάλτης του λευκού ελέφαντα” (αριθμός IV) και “Ο καουμπόι” (αριθμός XIV). Το λεύκωμα Τζαζ θα γίνει διάσημο με την έκθεσή του τον Δεκέμβριο του 1947 στην γκαλερί Pierre Berès, ενώ θα ασκήσει επιρροή στους ομότεχνούς του, ιδιαίτερα στους Mark Rothko και David Hockney.

Georges Braque (1882-1954) – Θεογονία του Ησίοδου με ελληνικό κείμενο

Συνεχίζουμε την ξενάγηση στην έκθεση με τον Braque και την εντυπωσιακή Θεογονία του Ησίοδου! Το 1932 ο γκαλερίστας Ambroise Vollard θέλει να γιορτάσει τα πεντηκοστά γενέθλια του Georges Braque. Γνωστός για το πάθος του για τα βιβλία καλλιτεχνών, του ζητά να διαλέξει κάποια ανθολογία και να την εικονογραφήσει. Αμέσως ο Braque προτείνει τη Θεογονία του Ησίοδου, έργο του 7ου αιώνα π.Χ., το οποίο περιγράφει τη δημιουργία του σύμπαντος και την καταγωγή των θεών.  Με τον όρο να φαίνεται το ελληνικό κείμενο μέσα.

Από τα πολυάριθμα σχέδια που φτιάχνει μεταξύ 1932 και 1935, καταλήγει να επιλέξει δεκαέξι συνθέσεις. Αναθέτει την εκτύπωση των οξυγραφιών στον Έλληνα ζωγράφο Δημήτριο Γαλάνη, ο οποίος έχει αποκτήσει το πιεστήριο που ανήκε παλαιότερα στον Edgar Degas.  Λίγους μήνες αργότερα, ο Vollard πεθαίνει και όλα “παγώνουν”. 

Η εικονογραφημένη από τον Braque Θεογονία εκδίδεται τελικά σε εκατόν πενήντα αντίτυπα από τον Maeght το 1955, δηλαδή είκοσι χρόνια μετά την αρχική ιδέα του Vollard. Ο Braque επιμελείται τα πάντα και για να αποκτήσει το εξώφυλλο την υφή που θέλει πειραματίζεται χρησιμοποιώντας από βερνίκι πλοίων μέχρι κερί μέλισσας. Πρόκειται για την πιο εντυπωσιακή “πτέρυγα” της έκθεσης όπου τα γεμάτα χάρη και φωτεινότητα αραβουργήματα παίρνουν διαδοχικά τις μορφές του ίδιου του Ησίοδου, της Γαίας, της Ήρας, της Αρτέμιδος, της Νίκης, του Ηρακλή και του λιγότερο γνωστού Ζήλου. 

Balthus (1908-2001) – Ανεμοδαρμένα ύψη

Ακριβώς δίπλα ο Balthus προσαρμοζει την τέχνη του στα λόγια ενός… άλλου. Ο καλλιτέχνης έχει μία μανία με τα “Ανεμοδαρμένα ύψη” της Emily Brontë και ανάμεσα στο 1933 και το 1935, σε ηλικία 25 ετών, επιλέγει να τα εικονογραφήσει. Σχεδιάζει με μολύβι περισσότερες από πενήντα σπουδές, με τις οποίες περιγράφει συγκεκριμένα αποσπάσματα του κειμένου.

Η γοητεία που του ασκεί αυτό το μυθιστόρημα, το οποίο είχε ανακαλύψει στα 14 χρόνια του, τον ωθεί να παραλληλίσει την ιστορία της Cathy και του Heathcliff με τη δική του σχέση με τη μέλλουσα σύζυγό του Antoinette de Watteville, η οποία εκείνη την περίοδο ήταν αρραβωνιασμένη με άλλον άνδρα. 

Εντυπωσιακές είναι ορισμένες από τις συνθέσεις του που αποτελούν τίζερ γιατί σε επόμενη φάση θα εμπνεύσουν κορυφαίους πίνακες, όπως “Η τουαλέτα της Cathy” και “Τα τέκνα Blanchard”. Το 1989 δέχεται την πρόταση των εκδόσεων Séguier για ένα λεύκωμα και παρουσιάζει δώδεκα από εκείνα τα προσχέδια, μεταφερμένα σε λιθογραφίες, δίπλα σε αποσπάσματα του μυθιστορήματος της Brontë.  Ο καλλιτέχνης θα γράψει σχετικά, σύμφωνα με την επιμελήτρια: “Θέλω να βάλω μέσα σ’ αυτά πολλά πράγματα, τρυφερότητα, παιδιάστικη λαχτάρα, όνειρα, αγάπη, θάνατο, σκληρότητα, έγκλημα, βία, κραυγές μίσους, ουρλιαχτά και δάκρυα”.

Aristide Maillol (1861-1944) – Γυναικείες σιλουέτες 

Επόμενη στάση τα έργα του Aristide Maillol που έγινε γνωστός ως γλύπτης, αλλά ήταν και σημαντικός ζωγράφος. Έλεγε ότι η τέχνη πρέπει να είναι παρούσα σε όλες τις λεπτομέρειες της ζωής μας και πίστευε βαθιά, όπως και ο Paul Gauguin, που υπήρξε πρότυπό του, ότι ένας καλλιτέχνης πρέπει να είναι πολυσχιδής και να συνδυάζει τις ικανότητές του με εκείνες του τεχνίτη.

Το 1948, τέσσερα χρόνια μετά τον θάνατο του Aristide Maillol, ο γαλλικός εκδοτικός οίκος Flammarion εκδίδει ένα λεύκωμα με σχέδια του καλλιτέχνη και πρόλογο του συγγραφέα Jules Romain. Εκείνα τα έργα σε χαρτί, μεταφερμένα σε λιθογραφίες, δίνουν την ευκαιρία σε ένα ευρύτερο κοινό να ανακαλύψει μια άγνωστη ως τότε πλευρά της τέχνης του Maillol.

Fernand Léger (1881-1955) – Η μεγάλη έκρηξη γεμάτη χρώμα

Η ξενάγησή μας ολοκληρώθηκε με μία βόλτα στο τσίρκο του Fernand Léger, μια βόλτα γεμάτη ενέργεια και χρώμα. Ο Fernand Léger γυρνάει από τη Νέα Υόρκη μετά τον 2ο παγκόσμιο πόλεμο και ο Tériade του προτείνει να φιλοτεχνήσει ένα λεύκωμα με λιθογραφίες πάνω σε ένα θέμα δικής του επιλογής. Ο ζωγράφος σκέφτεται αρχικά να εικονογραφήσει ένα μυθιστόρημα του Άρθουρ Μίλερ. Πολύ γρήγορα όμως διαλέγει να ασχοληθεί με τον κόσμο του τσίρκου και αποφασίζει να γράψει ο ίδιος το κείμενο, το οποίο θα διακοσμούν αποκλειστικά πρωτότυπες λιθογραφίες.

Επηρεασμένος πιθανώς από τις εικόνες του τσίρκο Μεντράνο (στο οποίο πήγαιναν όλοι οι καλλιτέχνες στις αρχές του 20ου αιώνα, μερικές φορές και καθημερινά) δημιουργεί 34 έγχρωμες και 29 μαυρόασπρες συνθέσεις για το Τσίρκο. Οι συνθέσεις μπαίνουν ένθετες σε ένα χειρόγραφο γραμμένο με λεπτό και πλατύ γραφικό χαρακτήρα, παρόμοιο με αυτόν που βλέπουμε στο Τζαζ του Matisse. Το Τσίρκο κυκλοφορεί τελικά το 1950.

Στους τοίχους της έκθεσης ένα ποδήλατο διασχίζει τη γαλλική ύπαιθρο, όπου συναντάμε χωρικούς, ζώα, μηχανήματα. Φτάνουμε στο τσίρκο όπου βλέπουμε ακροβάτες, χορεύτριες και η αποθέωση έρχεται με τη μεγάλη παρέλαση, όπου ακροβάτες, κλόουν και άλογα προσθέτουν μια τελευταία πινελιά στην παράσταση. 

“Πηγαίνετε στο τσίρκο, γιατί το τσίρκο είναι γεμάτο κύκλους. Βγείτε από τα κουτάκια σας και μπείτε στον κύκλο του τσίρκου” λέει ο Léger και ρίχνει αυλαία στην … τέχνη του πολλαπλού.