Η ημέρα που ο Σεφέρης κέρδισε το Νόμπελ

24 Οκτωβρίου 1963. Στην Αθήνα φτάνει τηλεγράφημα από τη σουηδική ακαδημία με μία χαρμόσυνη είδηση. Το Νόμπελ Λογοτεχνίας είχε απονεμηθεί στον σπουδαίο Έλληνα ποιητή Γιώργο Σεφέρη «για το υπέροχο λυρικό ύφος του, που είναι εμπνευσμένο από ένα βαθύ αίσθημα για το ελληνικό πολιτιστικό ιδεώδες».

Ο Σεφέρης καθηλωμένος στο σπίτι του στην οδό Άγρας από μια κρίση έλκους, δηλώνει ικανοποιημένος στους εκπροσώπους του Τύπου: “Διαλέγοντας έναν Έλληνα ποιητή για το βραβείο Νόμπελ, νομίζω πως η Σουηδική Ακαδημία θέλησε να εκδηλώσει την αλληλεγγύη της με τη ζωντανή πνευματική Ελλάδα. Εννοώ: αυτή την Ελλάδα για την οποία τόσες γενεές αγωνίστηκαν, προσπαθώντας να κρατήσουν ό,τι ζωντανό από τη μακριά παράδοση της. Νομίζω, ακόμη, ότι η Σουηδική Ακαδημία θέλησε να δείξει πως η σημερινή ανθρωπότητα χρειάζεται και την ποίηση – κάθε λαού – και το ελληνικό πνεύμα”.

Η εξάδα της κούρσας των υποψηφίων εκείνη τη χρονιά συμπεριλάμβανε τον Σάμουελ Μπέκετ, τον Αγγλοαμερικανό ποιητή Γ.Χ. Όντεν, τον Ιάπωνα συγγραφέα Γιούκιο Μίσιμα, τον Χιλιανό ποιητή Πάμπλο Νερούδα, τον Δανό συγγραφέα Άξελ Σαντεμόζε και τον Γιώργο Σεφέρη. Οι τρεις τελευταίοι μάλιστα μπήκαν στην τελική ευθεία και τελικά μεγάλος νικητής ανακυρήχθηκε ομόφωνα ο Γιώργος Σεφέρης.

Η βράβευση έλαβε χώρα σε ένα πολιτικά κλίμα ρευστό και κοινωνικά τεταμένο. Η δολοφονία του Γρηγόρη Λαμπράκη τον Μάιο, η παραίτηση του Κωνσταντίνου Καραμανλή τον Ιούνιο και οι εκλογές που έχουν ήδη προκηρυχθεί για τον Νοέμβριο του 1963 μονοπωλούν το ενδιαφέρον.

Η απονομή του βραβείου έγινε στις 10 Δεκεμβρίου στο Δημαρχείο της Στοκχόλμης.

Η είδηση δημοσιεύεται στα πρωτοσέλιδα των εφημερίδων και εκτενή αφιερώματα υπάρχουν στις πολιτιστικές τους σελίδες, γρήγορα, όμως, το ενδιαφέρον ατονεί. Την επομένη της βράβευσης (11 Δεκεμβρίου), η σχετική είδηση είναι στις περισσότερες εφημερίδες είτε χαμένη στις εσωτερικές τους σελίδες, είτε πρωτοσέλιδο μονόστηλο, συμπιεσμένο υπό το βάρος των πολιτικών εξελίξεων.

Εξήντα χρόνια μετά…

Εξήντα χρόνια μετά, την ίδια μέρα, 24 Οκτωβρίου 2023 το Μουσείο Μπενάκη εγκαινίασε στην Πινακοθήκη Γκίκα την έκθεση «Γιώργος Σεφέρης. 60 χρόνια από το βραβείο Νόμπελ». Μία έκθεση μικρή, αλλά πολύτιμη, που εστιάζει αποκλειστικά και μόνο στη βράβευση του εμβληματικού Έλληνα ποιητή.

«Έχει ένα μικρό στοιχείο κλειδαρότρυπας», αναφέρει ο Γιώργης Μαγγίνης, επιστημονικός διευθυντής του Μουσείου Μπενάκη. «Η έκθεση ζωντανεύει στο τι σημαίνει να πάρεις ένα βραβείο Νόμπελ και μάλιστα εκείνη την εποχή με αποδέκτη τον Σεφέρη» συνεχίζει. Και όντως η έκθεση αυτή μεταφέρει την αύρα εκείνης της περιόδου. Την ατμόσφαιρα της ημέρας της ιστορικής ανακοίνωσης, αλλά και το κλίμα των ημερών που ακολούθησαν έως την απονομή στις 10 Δεκεμβρίου 1963.

Φωτογραφίες του Σεφέρη δεσπόζουν παντού. Φωτογραφίες με τη Μαρώ Σεφέρη, φωτογραφίες με τους πανηγυρισμούς στην οδό Άγρας. Το μετάλλιο και το δίπλωμα του βραβείου Νόμπελ, το οποίο ανήκει στη συλλογή της Πινακοθήκης Γκίκα και δωρήθηκε από την Μαρώ Σεφέρη. Στην αίθουσα προβάλλονται και απόσπασματα από τα Επίκαιρα του Οκτωβρίου του ’63, ο ήχος της είδησης της βράβευσης είναι υποβλητικός.

Παράλληλα, παρουσιάζεται πλήθος τεκμηρίων από το αρχείο Σεφέρη που βρίσκεται κατατεθειμένο στα Αρχεία της Αμερικανικής Σχολής Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα, καθώς και φωτογραφικό υλικό από το αρχείο Κώστα Μεγαλοκονόμου των Φωτογραφιών Αρχείων του Μουσείου Μπενάκη, εφημερίδες και περιοδικά της εποχής, από την Ελλάδα και το εξωτερικό.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν και οι συγχαρητήριες επιστολές προς τον Γιώργο Σεφέρη, μεταξύ των οποίων ξεχωρίζουν εκείνες των Νίκου Χατζηκυριάκου Γκίκα, Νάνου Βαλαωρίτη, Ανδρέα Εμπειρίκου, Σοφίας Βέμπο, Αλέκου Αλεξανδράκη και Νίκου Γαβριήλ Πεντζίκη, ενώ παρουσιάζεται για πρώτη φορά η αλληλογραφία της Μαρώς Σεφέρη με το Μουσείο Μπενάκη, σχετικά με τη δωρεά του βραβείου Νόμπελ του ποιητή.
Ιδιαίτερα συγκινητική η δερματόδετη έκδοση της “Στροφής” του 1936 που έκανε δώρο στη Μαρώ Σεφέρη ο ίδιος ο ποιητής και την έφτιαξε ο ίδιος στο Λονδίνο. Η έκδοση έχει δύο αφιερώσεις ανώνυμες, καθώς η Μαρώ Σεφέρη εκείνη την εποχή ήταν ακόμη παντρεμένη.

Ταυτόχρονα με την έκθεση στην Πινακοθήκη Γκίκα, εγκαινιάζεται στην ελληνική πρεσβευτική κατοικία του Λονδίνου μια αντίστοιχη αφιερωματική έκθεση για τα εξήντα χρόνια από την απονομή του βραβείου Νόμπελ, στον χώρο όπου βρισκόταν το γραφείο του Γιώργου Σεφέρη.

Τέλος, στις 18 Δεκεμβρίου 2023, θα παρουσιαστεί από τις εκδόσεις Ίκαρος η τρίγλωσση (ελληνικά, αγγλικά, γαλλικά) έκδοση «Γιώργος Σεφέρης, εἶμαι ὁ ἴδιος μιὰ ἀντίφαση…» που περιλαμβάνει τις δύο εμβληματικές ομιλίες του ποιητή κατά την υποδοχή του Νόμπελ. Η εκδήλωση θα πραγματοποιηθεί στην Πινακοθήκη Γκίκα, δίπλα στον χώρο της έκθεσης.

Επιμέλεια έκθεσης: Κωνσταντίνος Παπαχρίστου
Σχεδιασμός έκθεσης: Παύλος Θανόπουλος

ΒΡΑΒΕΙΟ ΝΟΜΠΕΛ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ – ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΥΠΟΨΗΦΙΟΤΗΤΕΣ

Τα βραβεία Νόμπελ οφείλουν τη δημιουργία τους στον Alfred Nobel. Γεννημένος στην Στοκχόλμη το 1833, ήταν ο τρίτος από τα τέσσερα συνολικά αδέλφια μιας ευκατάστατης οικογένειας. Ο πατέρας του, Immanuel, μηχανικός και εφευρέτης, δημιούργησε μεγάλη περιουσία ως προμηθευτής πολεμικού υλικού για τον ρωσικό στρατό, ιδιαίτερα κατά τη διάρκεια του Κριμαϊκού Πολέμου. Εξασφάλισε, με τον τρόπο αυτό, υψηλής ποιότητας εκπαίδευση για τα τέσσερα αδέλφια. Ο Alfred σπούδασε χημικός μηχανικός στο Παρίσι και ασχολήθηκε ιδιαίτερα με την ανάπτυξη της νιτρογλυκερίνης για πολλαπλές χρήσεις. Μετά από πολλά πειράματα σε ένα από τα οποία μάλιστα σκοτώθηκε και ο μικρός του αδελφός, ανακάλυψε ένα μείγμα νιτρογλυκερίνης με άμμο, το οποίο ονόμασε δυναμίτιδα, εξασφαλίζοντας έτσι μια τεράστια περιουσία. Η επιθυμία του μετά θάνατον ήταν να επιβραβεύσει με τα βραβεία που δημιούργησε εξαιρετικές επιδόσεις στους τομείς των ενδιαφερόντων του: Φυσική, Χημεία, Ιατρική και Λογοτεχνία. Θέσπισε μάλιστα ένα ξεχωριστό βραβείο για την Ειρήνη. Τα πρώτα βραβεία απονεμήθηκαν το 1901, τέσσερα χρόνια μετά τον θάνατό του.

Η υποβολή υποψηφιοτήτων για τα βραβεία Νόμπελ είναι μια πολύπλοκη διαδικασία: Αρχικά, η Σουηδική Ακαδημία στέλνει προσκλήσεις σε ιδρύματα ανά τον κόσμο ώστε εκείνα να προτείνουν υποψηφίους. Προτάσεις μπορούν επίσης να καταθέσουν μέλη της Σουηδικής Ακαδημίας αλλά και άλλων Ακαδημιών, προηγούμενοι νικητές καθώς και, στην περίπτωση των Νόμπελ Λογοτεχνίας, καθηγητές λογοτεχνίας, γλωσσολόγοι και πρόεδροι των εθνικών ενώσεων λογοτεχνών. Συνολικά, οι ελληνικές υποψηφιότητες από το 1901 μέχρι το 1971 (απαιτείται η πάροδος πενήντα ετών για να αποκαλυφθούν οι υποψηφιότητες) είναι 87, με την πλειονότητά τους να αφορούν τον τομέα της Λογοτεχνίας.

Πρώτος υποψήφιος από την Ελλάδα ήταν ο καθηγητής φιλόλογος Δημήτριος Βερναρδάκης. Ακολούθησαν οι: Γεώργιος Σουρής, Κωστής Παλαμάς, Γιώργος Θεοτοκάς, Άγγελος Σικελιανός, Νίκος Καζαντζάκης, Γεώργιος Δροσίνης, Γρηγόρης Ξενόπουλος και Παντελής Πρεβελάκης. Πολλοί εξ αυτών προτάθηκαν περισσότερες από μια χρονιές, αρκετοί δε επίσης από διαφορετικούς φορείς την ίδια χρονιά.

Ο Γιώργος Σεφέρης υπήρξε άλλες τρεις χρονιές υποψήφιος: το 1955, το 1961 και το 1962. Το 1963, η τελική εξάδα υποψηφίων συμπεριλάμβανε τους Samuel Beckett, Yukio Mishima, Aksel Sandemore, Pablo Neruda, Wystan Hugh Auden και Γιώργο Σεφέρη. Οι τρεις τελευταίοι επικράτησαν στην δεύτερη φάση, για να επικρατήσει τελικά ο Έλληνας ποιητής.