Margaroni Residency: Η θρυλική τραγουδίστρια του Ξηρόμερου και το έργο που στέλνουμε στη Μπιενάλε

Πριν από λίγες ημέρες στη Στέγη του Ιδρύματος Ωνάση, έστω και καθυστερημένα, είδαμε την εντυπωσιακή VR εγκατάσταση της Λουκίας Αλαβάνου, η οποία δημιούργησε ουρές έξω από το περίπτερο της ελληνικής συμμετοχής στην Μπιενάλε 2023. Εκεί αναρωτηθήκαμε, μετά τον Οιδίποδα τι;

Fast forward, Παρασκευή (20/10) απόγευμα στη Στέγη Ωνάση της οδού Λεοντίου περπατάμε στο όγδοο Open Day του Onassis AiR. Ο χώρος είναι γεμάτος βίντεο και ηχητικές εγκαταστάσεις, ζωντανές αναγνώσεις και συζητήσεις, καθώς και παρουσιάσεις ερευνητικών πρότζεκτ. Ένα παλίμψηστο δράσεων που προσέλκυσε για άλλη μία φορά δεκάδες επισκέπτες, σαν μια όαση τέχνης και επικοινωνίας. Για εμάς αυτή η βόλτα στα project θα είχε ένα σοβαρό μπόνους!

Συναντήσαμε από κοντά τον συνθέτη και δημιουργό διαμεσικών έργων Θανάση Δεληγιάννη και τον δραματουργό και φιλόλογο Γιάννη Μιχαλόπουλο, το καλλιτεχνικό δίδυμο που ξεκίνησε τον Ιούνιο του 2022 το Margaroni Residency, ένα πρότζεκτ το ανάπτυγμα του οποίου επιλέχθηκε να σταλεί στην 60η Μπιενάλε της Βενετίας το 2024.

Η ιδέα ξεκίνησε από τα πανηγύρια της Θεσσαλίας και της Στερεάς Ελλάδας, με πρωταγωνίστρια την τραγουδίστρια Κική Μαργαρώνη, και εξελίχθηκε στο έργο «Ξηρόμερο/ Dryland» που θα πάει στη Μπιενάλε με επιμελητή τον Πάνο Γιαννικόπουλο, επίτροπο το Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης και την υποστήριξη του Onassis Culture.

Το «Ξηρόμερο/ Dryland» είναι μία «διακαλλιτεχνική, υβριδική εικαστική εγκατάσταση», με επίκεντρο το ελληνικό πανηγύρι και θα φιλοξενηθεί σε ένα περίπτερο 250 τ.μ. Αν και δεν μάθαμε τις λεπτομέρειες για το τι θα βλέπουν ακριβώς οι επισκέπτες του περιπτέρου μας στη Βενετία, οι καλλιτέχνες του Margaroni Residency μας εξήγησαν το σκεπτικό και μας έδειξαν ένα σύντομο βίντεο από το πρότζεκτ.

Η Κική Μαργαρώνη στα πανηγύρια του Ξηρόμερου

Όλα ξεκίνησαν όταν ο Θανάσης Δεληγιάννης, που μεγάλωσε σε οικογένεια παραδοσιακών μουσικών και μέσα στην κουλτούρα των πανηγυριών και ο Γιάννης Μιχαλόπουλος που μελετά την πολιτιστική ανάπτυξη της περιφέρειας και το δημοτικό τραγούδι, απέκτησαν μία κοινή εμμονή. Το όνομά της είναι Κική Μαργαρώνη και είναι θρυλική τραγουδίστρια στα πανηγύρια της Θεσσαλίας και ειδικά του Ξηρόμερου, όπου είναι σχεδόν μυθική φυσιογνωμία. Αυτή η εμμονή οδήγησε σε μία ιδιότυπη έρευνα και ένα residency που υποστήριξε δυναμικά το Ίδρυμα Ωνάση. 

“Το Margaroni Resinency πήρε το όνομά του από την Κική Μαργαρώνη, μια πολύ γνωστή τραγουδίστρια στην περιοχή του Ξηρόμερου Αιτωολοακαρνανίας, που η πορεία της μας συγκίνησε και μας ενέπνευσε. Είναι κάτι πολύ προσωπικό. Ξεκινήσαμε ένα ψάξιμο για εκείνη, από τη δεκαετία του ‘70 και μετά. Πού πήγε, πού τραγούδησε, πώς είναι το βίωμα του πανηγυριού, πώς τη θυμάται ο κόσμος” μας λένε οι καλλιτέχνες του Margaroni Residency, το οποίο αρχικά επικεντρώθηκε στην έρευνα για αυτή τη γυναίκα. 

Ο Θανάσης Δεληγιάννης θυμάται: “Ξεκινήσαμε κάποιες αποστολές στην επαρχία, σαν ντετέκτιβ. Κάναμε δηλαδή μια επιτόπια έρευνα. Πήγαμε στη Θεσσαλία, πήγαμε στο Ξηρόμερο, πήγαμε και λίγο παραπέρα για να καταλάβουμε πού είναι τα όρια της έρευνάς μας. Ψάξαμε πού τραγουδούσε η κυρία Μαργαρώνη το ‘70, δηλαδή την ‘περικυκλώσαμε’ στην ουσία. Αρκετοί άνθρωποι θυμήθηκαν πώς ένιωσαν ότι την άκουγαν στα πανηγύρια και συγκινήθηκαν”.

Πολλά από τα βιβλία, σημειώσεις και φωτογραφίες της έρευνας αυτής είναι απλωμένα μπροστά μας σε ένα τραπέζι, και έτσι παίρνουμε μία ιδέα του “πάγκου εργασίας” πάνω στον οποίο απλώθηκε η ζωή αυτής της “περιθωριακής” για τα εμπορικά δεδομένα, τραγουδίστριας.

Όπως μας λέει το καλλιτεχνικό δίδυμο ήταν ένας δυσπρόσιτος χαρακτήρας με έναν συγκινητικό τρόπο. “Στο πατάρι ήταν πολύ επαγγελματίας, και δεν άφηνε τίποτα στην τύχη. Μας έλεγαν οι οργανοπαίκτες ότι περνούσαν οι οκτώ ώρες και έκαναν τη δουλειά τους αυστηρά, χωρίς πειράγματα. Σε όλες τις αποστολές που πήγαμε, όλοι μας είπαν το πόσο ξεχωριστή ήταν στο Ξηρόμερο. Υπήρξε ενεργή από το ‘70 μέχρι και το 2000, για περίπου 30 χρόνια. Εμφανιζόταν με τον Βαγγέλη Σούκα, που ήταν ο πατριάρχης του κλαρίνου της περιοχής και τους θυμούνται όλοι, καθώς και με τον Κώστα Ζαφειρόπουλο σε άλλες περιοχές της Ελλάδας”. 

Σήμερα είναι περίπου 70 ετών και έχει αποσυρθεί συνειδητά και επίμονα. Ακόμα και με την έρευνα για τη ζωή της, επέλεξε να μην ασχοληθεί. Το residency, το οποίο ξεκίνησε με το όνομα Margaroni ‘άνοιξε την πόρτα” σε έναν άλλο κόσμο κόσμο, τον κόσμο του πανηγυριού. Και έτσι όλο το πρότζεκτ άλλαξε ρότα, και δεν ήταν πλέον η βιογραφία της Μαργαρώνη. 

Όπως λέει ο Θ.Δεληγιάννης: “Στο πρόσωπό της βλέπουμε και λίγο όλους αυτούς τους μουσικούς του πανηγυριού που το πλατύ κοινό δεν τους ξέρει, που εργάστηκαν πολύ σκληρά όλα αυτά τα χρόνια για να κάνουν τους άλλους να γλεντάνε, να κλαίνε, να διασκεδάζουν. Υπήρξαν και είναι ακόμα εξαιρετικοί μουσικοί και αυτοσχεδιαστές και κάπως η κυρίαρχη ιδεολογία τους βύθισε σε μια άγνοια. Τους υποτίμησε. Και στο πρόσωπο της Κικής Μαργαρώνη βλέπουμε πια όλους αυτούς τους ανθρώπους που φτιάχνουν τη δημοτική μουσική, σαν ζωντανό οργανισμό, και κανείς δεν τους μνημονεύει.”

Ο Γ.Μιχαλόπουλος συμπληρώνει: “Το Ξηρόμερο είναι ένα μέρος, όπως το λέει το όνομά του, ορεινό και ξερό. Χωρίς καν τρεχούμενο νερό. Και είχε το ιδίωμα να γίνονται εκεί πάρα πολλά πανηγύρια, τα πιο δύσκολα, τα πιο περίεργα, τα πιο βαριά. Ακόμα και περισσότερα από ένα, ταυτόχρονα. Και για τους δημοτικούς τραγουδιστές ήταν μια πραγματική καταξίωση να μπορούν να τραγουδήσουν σ΄ αυτή την περιοχή του Ξηρόμερου”.

Στη Λεγάκη με ένα τεράστιο ποτιστικό μηχάνημα

Ο Γ.Μιχαλόπουλος συνεχίζει την αφήγηση για το πώς ξεδιπλώθηκε το residency στο παλιό εργοστάσιο της οδού Λεγάκη στο Ρέντη, το οποίο τους παραχωρήθηκε από τη Στέγη.  “Είχε νόημα να δούμε πως μπαίνουν όλα αυτά τα υλικά που είχαμε μαζέψει μέσα σε έναν κλειστό χώρο. Ο χώρος του πανηγυριού, που είναι ο κατεξοχήν χώρος της ύπαρξης της παραδοσιακής μουσικής, είναι πάντα ένας ανοιχτός χώρος. Οπότε μπήκαμε αντιθετικά σε αυτό το “κλειστό” κτίριο στο Ρέντη που είναι ένα παλιό εργοστάσιο που έφτιαχνε λέβητες. Βάλαμε ένα κομμάτι ενός τεράστιου ποτιστικού μηχανήματος εκεί και προσπαθήσαμε να κάνουμε κάτι γύρω από το νερό. Το ποτιστικό μηχάνημα είναι ένα αντικείμενο χαρακτηριστικό του θεσσαλικού τοπίου. Επέτρεψε την ανάπτυξη της μονοκαλλιέργειας, βοήθησε στην οικονομική ανάπτυξη των αγροτών, αλλά εξάντλησε και ορισμένους πόρους. Επιτελεί, επίσης, τον κλασικό κύκλο του νερού, δηλαδή τραβάει νερό από τον υδροφόρο ορίζοντα, λειτουργεί, ποτίζει και το επιστρέφει στη γη”.

Εκεί έγιναν “ζυμώσεις” που οδήγησαν στο δεύτερο εξάμηνο του residency, το οποίο έλαβε χώρα σε ένα παλιό εργοστάσιο παπουτσιών στην Καλλιθέα – με το ποτιστικό να μένει στον εξωτερικό χώρο, λόγω μεγέθους. Μετά το πέρας και εκείνης της φάσης πλέον είχε δημιουργηθεί μια “πλατφόρμα” – όπως λέει ο Θ.Δεληγιάννης: “… με πολλούς ήχους, πολλές μουσικές, πολλά βίντεο, πολλές απαντήσεις, πολλές ερωτήσεις, πολλές αφηγήσεις, σωματικές δράσεις και ένα κομμάτι που σχετιζόταν με το ποτιστικό και τη λειτουργία του, καθώς και το τι είναι αυτό το αντικείμενο”. Ακολούθησε η αίτηση για την Μπιενάλε και η τελική επιλογή τους.

Το βίντεο με εικόνες από το Margaroni Residency

Μετά τη σκιαγράφηση των βημάτων του residency, έφτασε η στιγμή να πάρουμε μία γεύση από το αποτέλεσμα και μια μικρή ιδέα για το έργο που θα στείλουμε στην Βενετία. 

Στο ολιγόλεπτο βίντεο που είδαμε ενσωματώθηκαν όλα τα στοιχεία του πανηγυριού – που όσοι είμαστε από χωριό έχουμε συνηθίσει από τα μικράτα μας. Οι πλαστικές καρέκλες, ο αργόσυρτος χορός της “παραγγελιάς”, οι εμβληματικές ντουντούκες και οι νεαρές τραγουδίστριες που βγαίνουν στο “πατάρι”.  Όλες οι εικόνες είναι δοσμένες με μία ιδιαίτερη αισθητική και το ηχοτοπίο συμπληρώνει ιδανικά όσα είδαμε. 

Το νερό που πετάει με ορμή το ποτιστικό μηχάνημα είναι κι αυτό ένα ζωντανό πλάσμα. Ποια είναι η θέση της γυναίκας μέσα σε αυτό το μικροκλίμα; Μια γυναίκα διηγείται τη στιγμή που χόρεψε στο πανηγύρι στο Τσεπέλοβο και ένας παππούς ρώτησε “τίνος είναι αυτή, για δικιά μας μοιάζει”. Παρών στο βίντεο που είδαμε και ο Λάκης ο φωτογράφος, ένας δεινός επαγγελματίας του πανηγυριού, που κάθε χρονιά – μεταξύ άλλων – ανακοινώνει την ίδρυση του νέου του κόμματος στην πλατεία Μοναστηρακίου. 

Το βίντεο τελείωσε με ένα αίσθημα απορίας από πλευράς μας για το πώς θα μπορέσει να ξεδιπλωθεί όλο αυτό το σύμπαν στο περίπτερο της Μπιενάλε και με ποιους τρόπους. Μένει να το δούμε!

Μπιενάλε 2024 – “Stranieri Ovunque – Foreigners Everywhere”

H 60ή Μπιενάλε Βενετίας θα διεξαχθεί από τις 20/4 ως τις 24/11/2024 υπό τον τίτλο “Stranieri Ovunque – Foreigners Everywhere “και σε επιμέλεια του Βραζιλιάνου καλλιτεχνικού διευθυντή του Μουσείου Τέχνης του Σάο Πάολο, Adriano Pedrosa (ο πρώτος Λατινοαμερικάνος επιμελητής στην ιστορία του θεσμού). Ο τίτλος προέρχεται από μια σειρά έργων που ξεκίνησαν το 2004 από τη συλλογικότητα Claire Fontaine, η οποία δημιουργήθηκε στο Παρίσι και εδρεύει στο Παλέρμο. Τα έργα αποτελούνται από γλυπτά νέον σε διάφορα χρώματα που αποδίδουν σε πολλές γλώσσες τις λέξεις “Foreigners Everywhere” (Ξένοι παντού). Η φράση προέρχεται, με τη σειρά της, από το όνομα μιας κολεκτίβας του Τορίνο, που πολέμησε τον ρατσισμό και την ξενοφοβία στην Ιταλία στις αρχές της δεκαετίας του 2000 – “Stranieri Ovunque”.

Ο Adriano Pedrosa εξηγεί: “Το φόντο για το έργο είναι ένας κόσμος γεμάτος από πολλαπλές κρίσεις που αφορούν στη μετακίνηση και την ύπαρξη ανθρώπων ανάμεσα σε χώρες, έθνη, εδάφη και σύνορα, οι οποίες αντανακλούν τους κινδύνους και τις παγίδες της γλώσσας, της μετάφρασης και της εθνικότητας, εκφράζοντας διαφορές και ανισότητες που εξαρτώνται από την ταυτότητα, την εθνικότητα, τη φυλή, το φύλο, τη σεξουαλικότητα, τον πλούτο και την ελευθερία. Σε αυτό το τοπίο, η φράση Foreigners Everywhere έχει (τουλάχιστον) διττή σημασία. Πρώτον, ότι όπου κι αν πάτε και όπου κι αν βρίσκεστε θα συναντάτε πάντα ξένους – αυτοί/εμείς είμαστε παντού. Δεύτερον, ότι όπου κι αν βρεθείς, είσαι πάντα, πραγματικά και βαθιά μέσα σου, ένας ξένος“.

“(…) Η Μπιενάλε Arte 2024 θα επικεντρωθεί σε καλλιτέχνες που είναι οι ίδιοι ξένοι, μετανάστες, εκπατρισμένοι, διασπορικοί, εμιγκρέδες, εξόριστοι και πρόσφυγες -ιδιαίτερα σε εκείνους που έχουν μετακινηθεί μεταξύ του Παγκόσμιου Νότου και του Παγκόσμιου Βορρά“.

“Η φιγούρα του ξένου συνδέεται με τον ξένο, τον straniero, τον estranho, τον αλλοδαπό, και έτσι η έκθεση ξεδιπλώνεται και εστιάζει στην παραγωγή άλλων συναφών υποκειμένων: του queer καλλιτέχνη, που έχει κινηθεί μέσα σε διαφορετικές σεξουαλικότητες και φύλα, συχνά διωκόμενος ή παράνομος- του outsider καλλιτέχνη, που βρίσκεται στο περιθώριο του κόσμου της τέχνης, όπως ο αυτοδίδακτος και ο λεγόμενος λαϊκός καλλιτέχνης– καθώς και του ιθαγενή καλλιτέχνη, που συχνά αντιμετωπίζεται ως ξένος στον ίδιο του τον τόπο.“