Βάνα Ξένου: Ταξίδι Ζωής και Τέχνης

Η Βάνα Ξένου επιστρέφει στην Ελευσίνα – όχι για να αναπαραστήσει το παρελθόν, αλλά για να το μεταμορφώσει. Μέσα από την μνημειακών διαστάσεων έκθεση «Γιατί η Ελευσίνα Σήμερα – Από τη Μελαγχολία στο Όραμα», σε επιμέλεια Τάκη Μαυρωτά, – η οποία εγκαινιάζεται αύριο, Κυριακή (30/03) στις 12:30 στο ανακαινισμένο εργοστάσιο ΙΡΙΣ και τον αρχαιολογικό χώρα της Ελευσίνας – μετατρέπει την πόλη σε έναν τόπο μύησης, μνήμης και εσωτερικής αναζήτησης. Πρόκειται για το απόσταγμα μιας μακράς πορείας στοχασμού και δημιουργίας, που φωτίζει τη σχέση του παρόντος με το ιερό παρελθόν.

Το βάθος του βλέμματος

«Συνειδητοποιώ ότι στο ταξίδι μου τα βιβλία υπήρξαν πάντα ένας τόπος όπου μπορούσα να υπάρξω. Να εκφραστώ, να θέσω ερωτήματα. Να πάρω απαντήσεις. Αυτό συνέβη με το βιβλίο “Προς εκκλησιασμόν“ του Ν. Γ. Πεντζίκη, το οποίο αναφέρεται στην ουσιαστική σύνδεση των ανθρώπων που προϋποθέτει τη συνάντησή τους στο πιο βαθύ σκοτάδι της ύπαρξής τους. Σε αυτό το ανώτερο ανθρώπινο πεδίο, η γαμήλια ένωση προσέγγιζε μεταφυσικά βάθη και αποκαθιστούσε τη σχέση μας με τον προγονικό κόσμο. Η ελληνική εκδοχή της μύησης ήταν μια
γιορτή εισόδου στο σκοτάδι μέσω του κλεισίματος των οφθαλμών.

Αυτή ήταν για μένα μία από τις συνδέσεις με τα Ελευσίνια Μυστήρια, στην έρευνα των οποίων επιστρέφω τα τελευταία σαράντα χρόνια», λέει η διεθνώς καταξιωμένη γλύπτρια και ομότιμη καθηγήτρια του ΕΜΠ, Βάνα Ξένου. Δημιουργός που σε όλη της την πορεία ερεύνησε – ή ίσως ερμήνευσε – την επιρροή και τη θέση της αρχαιότητας στο σήμερα. Διευκρινίζει ότι στο δικό της ταξίδι στην αρχαία ελληνική εμπειρία, το παρελθόν δεν αποτελεί επιστροφή προς τα πίσω, αλλά επιστροφή προς τα μέσα.

Όταν τίθεται το ερώτημα «Γιατί η αρχαιότητα σήμερα;», η απάντησή της φαίνεται να στηρίζεται στην αναζήτηση της δημιουργικότητας στις πηγές ή, καλύτερα, στις αιώνια ενεργές δυνάμεις των πρωταρχικών όντων, που προσέφεραν με τις τελετουργίες οι μύστες σαν μια αχτίνα φωτός.

Η Ελευσίνα ως Ανοιχτό Μουσείο

Σε διάλογο με αυτή την ερευνητική προσέγγιση, το εγχείρημα «Γιατί η Ελευσίνα Σήμερα – Από τη Μελαγχολία στο Όραμα», που παρουσιάζει η Βάνα Ξένου στο πλαίσιο της 2023 Ελευσίς Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης, εκκινεί από τη διττή ταυτότητα της πόλης. Η Ελευσίνα υπήρξε ένα από τα σημαντικότερα ιερά του αρχαίου κόσμου. Συγχρόνως, η έντονη βιομηχανική δραστηριότητα των μεταπολεμικών χρόνων άφησε ανεξίτηλο το αποτύπωμά της όχι μόνο στο τοπίο/τόπο αλλά  και στη συλλογική συνείδηση.

Αυτή η διπλή –και ορατή– ταυτότητα ωθεί την καλλιτέχνιδα να αντιμετωπίσει την πόλη ως ανοιχτό μουσείο. Προσέγγιση που αντλεί έμπνευση και από το βιβλίο του Αντρέ Μαλρώ «Το Φανταστικό Μουσείο», παράγοντας έτσι έναν καταλύτη ικανό να αναζωογονήσει την πόλη και να επιφέρει αλλαγές. «Έχει σημασία ότι αυτά για τα οποία διαβάσαμε είναι παρόντα. Είναι εδώ, επιτρέποντας έτσι μια νοητική κατασκευή, βάσει μιας κριτικής αποκατάστασης, η οποία βασίζεται στην ανάκληση των θραυσμάτων που αφορούν την έννοια του ίχνους και του ερειπίου», λέει η ίδια.

Το «Φανταστικό Μουσείο» γεννήθηκε από την ανάγκη για μια βαθιά μεταμόρφωση και, όπως σημειώνει, «μπορούμε να αντικαταστήσουμε τα πάντα εκτός από το παρελθόν – το οποίο δεν είναι επιστροφή. “Στρέφομαι πίσω / επιστρέφω” έχει το νόημα ότι διευρύνω το υπάρχον, αποσπώντας το στην κατανόηση αυτού που προϋπήρξε και σε αυτό που έρχεται από το μέλλον».

Τέχνη και τελετουργία

Η Βάνα Ξένου δεν είναι μόνο μια εικαστικός με διεθνή πορεία, αλλά και μια στοχαστική δημιουργός που συνδέει τη γλυπτική με τη φιλοσοφία, την τελετή, την ιστορική συνείδηση. Το έργο της έχει παρουσιαστεί σε μεγάλα μουσεία και φεστιβάλ στην Ευρώπη, τις ΗΠΑ και την Ασία, και έχει τιμηθεί για τη συμβολή της στην ανάδειξη του ελληνικού πολιτισμού.

Ο άνθρωπος, εξηγεί, «δεν είναι μόνο κατασκευαστής επιστημονικών υποθέσεων· είναι ταυτόχρονα και τελετουργικό πλάσμα. Και όποιος αποτυγχάνει να αναγνωρίσει αυτή τη δεύτερη διάσταση του πνεύματος έχει στρεβλή εικόνα αυτού που ονομάζουμε πολιτισμό. Η τελετή στην αρχική της εκδοχή, προερχόμενη από το τελείν-δρον, σημαίνει την τελειοποίηση δια της μύησης».

Η τέχνη, για εκείνη, δεν αναπαριστά· ενεργοποιεί. Είναι ένα μέσο μύησης στην ανασύνδεση με τον εαυτό, με τον τόπο, με τις προαιώνιες δυνάμεις του πολιτισμού. Όχι επιστροφή στο παρελθόν, αλλά επιστροφή στο βάθος.