“Τέχνη σε χρυσό” – Έκθεση αφιερωμένη στο πιο “αθάνατο” μέταλλο, τον χρυσό

Η πιο λαμπερή έκθεση, που ξεκίνησε την περασμένη χρονιά και συνεχίζεται το 2025, είναι αναμφισβήτητα η «Τέχνη σε χρυσό. Το κόσμημα στους ελληνιστικούς χρόνους», η οποία παρουσιάζεται στο Μουσείο Μπενάκη Ελληνικού Πολιτισμού έως τα τέλη Απριλίου 2025.

Εκτός από τα αντικείμενα των συλλογών του Μουσείου Μπενάκη, η έκθεση περιλαμβάνει έργα από 30 μουσεία και Εφορείες Αρχαιοτήτων της Ελλάδας και από πέντε μουσεία του εξωτερικού.

Ο στόχος της έκθεσης είναι διττός: η παρουσίαση του ελληνιστικού κοσμήματος ως πολύσημου αντικειμένου και η διερεύνηση των τεχνικών κατασκευής του, ένα ζήτημα που σπάνια προβάλλεται σε εκθεσιακό πλαίσιο. Η μελέτη των τεχνικών πραγματοποιήθηκε από την ομάδα του Εργαστηρίου Μετάλλου του τμήματος Συντήρησης του Μουσείου Μπενάκη.

Αφορά το πιο «αθάνατο» μέταλλο κοσμημάτων, τον χρυσό, αλλά και δείχνει με πρωτότυπο τρόπο τα πιο μύχια μυστικά μιας τέχνης που δεν είχε προηγούμενο: της κοσμηματοτεχνίας της ελληνιστικής περιόδου.  

«Η αρχική ιδέα διαμορφώθηκε πριν από 8 περίπου χρόνια όταν πρωτοσυνεργάστηκα με τον Άκη Γκούμα, κοσμηματοποιό και μελετητή των τεχνικών της αρχαίας ελληνικής κοσμηματοτεχνίας. Του πρότεινα να ανακατασκευάσει τμήματα του διαδήματος από τον Θησαυρό της Θεσσαλίας, ένα πολύτιμο και βαρύτιμο διάδημα, εξαιρετικά σύνθετης κατασκευής. Ο Άκης Γκούμας, σε διάστημα 3,5 περίπου χρόνων, ανακατασκεύασε τμήμα της πλεκτής αλυσίδας και το ένα από τα δυο πλακίδια, τα οποία εκτίθενται στην ενότητα της τεχνολογίας. Δηλαδή στην έκθεση παρουσιάζεται το αποτέλεσμα και εν τοις πράγμασι, αλλά και στο βίντεο που καταγράφει το αποτέλεσμα της πειραματικής διαδικασίας και προβάλλεται στο τέλος της αίθουσας», αναφέρει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ η Ειρήνη Παπαγεωργίου, αρχαιολόγος, επιμελήτρια του τμήματος Προϊστορικών, Αρχαίων Ελληνικών και Ρωμαϊκών Συλλογών του Μουσείου Μπενάκη και επιμελήτρια της έκθεσης «Τέχνη σε χρυσό. Το κόσμημα στους ελληνιστικούς χρόνους».

Ανακατασκευές ελληνιστικών κοσμημάτων έχουν γίνει και από άλλους, όμως με σύγχρονα εργαλεία. «Η διαφορά -και σε αυτό καινοτομούμε ως προς την ανακατασκευή- είναι ότι παρατηρήσαμε τα ίχνη των αρχαίων εργαλείων πάνω στο πρωτότυπο κόσμημα και με βάση αυτά κατασκευάστηκαν τα εργαλεία που παρουσιάζονται στην έκθεση και χρησιμοποιήθηκαν στην πειραματική εφαρμογή. Αυτή η συνεργασία, λοιπόν, δημιούργησε πολλά ερωτηματικά στα οποία ήθελα να απαντήσω, πάντα σχετικά με την τεχνογνωσία και τις τεχνικές κατασκευής των ελληνιστικών κοσμημάτων. Γιατί τα ελληνιστικά κοσμήματα, στο διάστημα 323 π.Χ. έως 30 π.Χ. που είναι τα συμβατικά όρια της ελληνιστικής περιόδου, φτάνουν στο απόγειο της ακμής τους. Η κοσμηματοποιία αυτή δεν νομίζω ότι επαναλήφθηκε ποτέ στους μετέπειτα αιώνες για τον ελλαδικό χώρο», επισημαίνει η Ε. Παπαγεωργίου που προσεγγίζοντας το κόσμημα της συγκεκριμένης εποχής αντιλήφθηκε ότι θα μπορούσε να παρουσιάσει μια «ανάγνωσή» του όχι με τον συμβατικό τρόπο.

«Εστιάζοντας, πρώτα από όλα, στο κόσμημα ως φορέα μηνυμάτων και συμβόλων και, δεύτερον, στον άνθρωπο πίσω από το κόσμημα. Ουσιαστικά αυτοί οι δυο άξονες τον ίδιο παρονομαστή έχουν, τον άνθρωπο. Γιατί και στη μία περίπτωση μιλάμε για τον χρήστη ή τον θεατή του κοσμήματος, τι μηνύματα υπόρρητα εισπράττει ή αντιλαμβάνεται, και στη δεύτερη μιλάμε για τον κοσμηματοτέχνη. Δηλαδή είναι ο άνθρωπος το κέντρο της αναζήτησής μου και θα έλεγα πως αυτά είναι τα δυο βασικά και καινοτόμα στοιχεία της έκθεσης», τονίζει η Ε. Παπαγεωργίου.

«Τέχνη σε χρυσό. Το κόσμημα στους ελληνιστικούς χρόνους»

Η έκθεση επικεντρώνεται στην κοσμηματοτεχνία της ελληνιστικής περιόδου, που συμβατικά ξεκινά το 323 π.Χ., τη χρονιά του θανάτου του Μεγάλου Αλεξάνδρου, και διαρκεί έως το 30 π.Χ., όταν η Ρώμη προσάρτησε την Αίγυπτο. Στην ελληνιστική οικουμένη, που εκτεινόταν από την Αδριατική μέχρι το Αφγανιστάν και από την Αιθιοπία μέχρι τη σημερινή Ουκρανία, δημιουργήθηκε ένα τεράστιο δίκτυο βασιλείων και πόλεων. Μέσα στα όριά της ταξίδευαν συνεχώς ετερογενείς και πολύγλωσσοι πληθυσμοί, ανάμεσά τους και τεχνίτες, ανταλλάσσοντας γνώσεις και πληροφορίες. Αυτή ακριβώς η ανταλλαγή οδήγησε στην πρωτοφανή αύξηση των τεχνολογικών γνώσεων και σε μια ώσμωση πολιτισμική, καθοριστικό στοιχείο για την ανάπτυξη και την εδραίωση μιας κοινής καλλιτεχνικής έκφρασης, ορατή και στην κοσμηματοτεχνία της περιόδου.

Στα κοσμήματα των ελληνιστικών χρόνων αποτυπώνεται η πρωτόγνωρη ποσότητα χρυσού που ο Μέγας Αλέξανδρος οικειοποιήθηκε από τα θησαυροφυλάκια των Περσών βασιλέων. Η επιδεικτική έξαρση της πολυτέλειας, αισθητή στην «μπαρόκ» αισθητική τους, οι σύνθετες τεχνικές, η σχεδόν σκηνοθετημένη υπερβολή και η αυξημένη χρήση πολύτιμων και ημιπολύτιμων λίθων αντανακλούν την ιδεολογία της μοναρχίας.

Τα χρυσά κοσμήματα, που κυρίως αφορούν στο γυναικείο φύλο, προσεγγίζονται ως μέσο προβολής κοινωνικής θέσης και πλούτου, ως συνοδευτικά στα κρίσιμα στάδια του βιοτικού κύκλου (ενηλικίωση, γάμος, θάνατος), ως αντικείμενα με φυλακτικές/αποτροπαϊκές ιδιότητες, ως αναθήματα σε θεότητες, ως επένδυση οικονομικού κεφαλαίου, ως μέσο στολισμού του ενδύματος και, κυρίως, του σώματος με σκοπό την ανάδειξη της ομορφιάς.

Εκτός από τα κοσμήματα, που αποτελούν τον κεντρικό κορμό της έκθεσης, πήλινα ειδώλια και αγγεία εικονογραφούν τον τρόπο εφαρμογής τους στο ανθρώπινο σώμα.

Θεματικές ενότητες

Η έκθεση είναι διαρθρωμένη σε θεματικές ενότητες, μία από τις οποίες είναι αφιερωμένη στην τεχνολογία της ελληνιστικής χρυσοχοΐας με την παρουσίαση εργαλείων ενός κοσμηματοποιού του 2ου αι. π.Χ. Στον ίδιο χώρο προβάλλεται βίντεο που καταγράφει το αποτέλεσμα μιας πειραματικής διαδικασίας περίπου τριών χρόνων, η οποία στόχο είχε την ανακατασκευή τμήματος ενός βαρύτιμου χρυσού ελληνιστικού διαδήματος από τις συλλογές του Μουσείου Μπενάκη. Η ανακατασκευή πραγματοποιήθηκε από τον Άκη Γκούμα, κοσμηματοποιό και μελετητή των τεχνικών της αρχαίας ελληνικής κοσμηματοτεχνίας. To βίντεο υλοποιήθηκε χάρη στην ευγενική συμβολή του Ιδρύματος Ιωάννου Φ. Κωστοπούλου, του Σωματείου «Φίλοι του Μουσείου  Μπενάκη», της εταιρείας Σεφεριάδης Πολύτιμα Μέταλλα, της εταιρείας Softone, της εταιρείας παραγωγής AbFab Productions και του Πωλητηρίου του Μουσείου Μπενάκη.

Για την εξοικείωση του κοινού με τις βασικές τεχνικές κατασκευής των ελληνιστικών κοσμημάτων προβάλλονται πέντε βίντεο-animation, τα οποία με εύληπτο τρόπο παρουσιάζουν τη διαδικασία διαμόρφωσης πέντε επιλεγμένων κοσμημάτων του Μουσείου Μπενάκη. Επιπλέον, σε προθήκη χωρίς προστατευτικό τζάμι, οι επισκέπτες, τόσο οι βλέποντες όσο και τα άτομα με απώλεια όρασης, έχουν τη δυνατότητα να αγγίξουν διαφόρων τύπων σύρματα και μήτρες για την αναπαραγωγή διακοσμητικών θεμάτων. Μέσω της αφής θα κατανοήσουν τη διαδικασία του πώς ένα επίπεδο έλασμα καταλήγει σε μια ολόγλυφη ανθρώπινη μορφή (είναι η τεχνική της έκκρουστης πίεσης). Οι κατασκευές στην προθήκη αυτή οφείλονται επίσης στον Άκη Γκούμα.

Στο κέντρο της αίθουσας δεσπόζει μεγάλο μέρος από τον λεγόμενο «Θησαυρό της Θεσσαλίας / του Καρπενησίου», που είναι μοιρασμένος ανάμεσα στο Μουσείο Μπενάκη και στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Αθήνας. Πρόκειται για εξαιρετικής τέχνης γυναικεία κοσμήματα, περίτεχνες δημιουργίες που έχουν αποδοθεί σε σημαντικό μακεδονικό εργαστήριο του 3ου-2ου αι. π.Χ. και ανήκαν μάλλον σε μέλη της μακεδονικής Αυλής.

Ξεχωριστό ενδιαφέρον παρουσιάζει η ενότητα της σύγχρονης δημιουργίας, στην οποία οκτώ καλλιτέχνες και δημιουργοί από την Ελλάδα και το εξωτερικό εκθέτουν τα δικά τους έργα. Οι Peter Bauhuis, Άκης Γκούμας, Patrick Davison, Pura Ferreiro, Αναστασία Κανδαράκη, Lucia Massei, Δημήτρης Νικολαΐδης και Δέσποινα Πανταζοπούλου φιλοτέχνησαν τις δημιουργίες τους εμπνεόμενοι από ελληνιστικά κοσμήματα του Μουσείου Μπενάκη.

Την έκθεση, που επιμελείται η αρχαιολόγος Ειρήνη Παπαγεωργίου, επιμελήτρια του τμήματος Προϊστορικών, Αρχαίων Ελληνικών και Ρωμαϊκών Συλλογών του Μουσείου Μπενάκη, θα συνοδεύσει επιστημονικός κατάλογος σε δύο γλώσσες (ελληνικά και αγγλικά).

ΠΑΡΑΛΛΗΛΕΣ ΕΚΔΗΛΩΣΕΙΣ

ΞΕΝΑΓΗΣΕΙΣ

Στο πλαίσιο της έκθεσης, θα πραγματοποιηθούν ξεναγήσεις για το κοινό από την επιμελήτρια της έκθεσης Ειρήνη Παπαγεωργίου. Οι ξεναγήσεις του Νοεμβρίου είναι οι ακόλουθες:

• Πέμπτη 21/11 στις 18:00
• Σάββατο 23/11 στις 12:00
• Πέμπτη 28/11 στις 18:00

Η έκθεση αποτελεί μέρος της Πράξης «Οι Συλλογές του Μουσείου Μπενάκη και η Σύγχρονη Δημιουργία», που έχει ενταχθεί στο Πρόγραμμα «ΑΤΤΙΚΗ» του ΕΣΠΑ 2021-2027 και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση και θα διαρκέσει από τις 13 Νοεμβρίου 2024 έως τις 27 Απριλίου 2025.

ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ

Το Τμήμα Εκπαίδευσης του Μουσείου Μπενάκη θα παρουσιάσει προγράμματα που απευθύνονται σε παιδιά σχολικών ομάδων, ενώ εργαστήρια θα πραγματοποιηθούν για το ενήλικο κοινό, τους επισκέπτες με απώλεια όρασης και τους επισκέπτες με δυσκολίες μνήμης ή αρχόμενη άνοια. Πληροφορίες και κρατήσεις στο Τμήμα Εκπαίδευσης, 210 3671067-69 | [email protected].