Είδαμε τον “Κοτζάμπαση του Καστρόπυργου” στο θέατρο Πορεία: Απλώς, τρέξτε!

Κάποιος κυνικός θα έλεγε πως ήταν τελικά μοιραίο και σημαδιακό που η εθνική επέτειος για τα 200 χρόνια από την πυροδότηση της Ελληνικής Επανάστασης συνέπεσε με την δεύτερη –και σίγουρα δυσκολότερη– χρονιά της πανδημίας. Δύστοκη εξίσωση, όσο και να πεις… Ένας πραγματιστής, ωστόσο, θα αντέτεινε πως ακόμη και εν μέσω πανδημίας, κάτι καλύτερο, κάτι ουσιαστικότερο, κάτι περισσότερο θα μπορούσαμε να είχαμε κάνει για κείνο το ρημάδι το ’21. Στο κάτω-κάτω, η επέτειος δεν μας προέκυψε ξαφνικά, κι οι προετοιμασίες και οι σχεδιασμοί (θα έπρεπε να) είχαν προϋπάρξει της κορονοκατάστασης.

Στα τελευταία, ωστόσο, μέτρα πριν το επετειακό έτος κόψει το νήμα του τερματισμού, έρχεται «Ο Κοτζάμπασης του Καστρόπυργου» να σώσει τελεσίδικα την παρτίδα. Μη σου πω, και την ίδια την πατρίδα… Δηλαδή, και τίποτα άλλο να μην είχε γίνει για την σημαίνουσα επέτειό μας, θα αρκούσε αυτή η παράσταση.

Ένα ευφρόσυνο πανηγύρι 130 λεπτών, χορογραφημένο με ακρίβεια δευτερολέπτου, που συμπυκνώνει ιδανικά την πεμπτουσία της Επανάστασης: από την αποκοτιά, την αυταπάρνηση και την γενναιότητα, μέχρι τον καιροσκοπισμό, την λιποψυχία, τις λαμογιές, τις μικρές και μεγάλες προδοσίες.

Μια παράσταση-σταθμός που συνυφαίνει με νήμα αόρατο την πολυδαίδαλη επίσημη Ιστορία, τα ντεσού της, και τα πιο μύχια σώβρακα ενός ερωτύλου αντιήρωά της. Ένα θέαμα γάργαρο και συγχρόνως στοχαστικό που αφορά το τότε και το τώρα, και που προφανώς χρωστάει πολλά, τα περισσότερα ίσως, στα τρία αλληλένδετα μυθιστορήματα του Μανώλη Καραγάτση «Ο Κοτζάμπασης του Καστρόπυργου» (1944), «Αίμα χαμένο και κερδισμένο» (1947), και «Τα στερνά του Μίχαλου» (1949). Πάνω σε αυτά βασίστηκε η παράσταση. Αλλά, Θεέ μου, πόσο τα προεξέτεινε, τα πύκνωσε, τα «πείραξε» και τα απογείωσε!

Ο Μίχαλος, η διασκευή, και οι βασιλείς-θεατές

Πέρασε, ομολογουμένως, από σαράντα κύματα η παραγωγή που σκηνοθέτησε ο Δημήτρης Τάρλοου πριν κουρνιάσει προ ημερών στην σκηνή του θεάτρου Πορεία, όπου θα παίζεται μέχρι τα τέλη Φεβρουάριου (τουλάχιστον). Ήταν, βλέπετε, ανάθεση του Εθνικού Θεάτρου στον Τάρλοου αυτό το ζιπάρισμα της τριλογίας του Καραγάτση σε μια παράσταση ενταγμένη στις επετειακές φιέστες. Ύστερα ήρθε το λοκντάουν. Συν τα «λιγναδικά» που τάραξαν συγκλαδοκορμόριζα την πρώτη σκηνή της χώρας. Τελικώς, τον περασμένο Μάρτιο, στριμαρίστηκαν ζωντανά μόλις δυο παραστάσεις από το Rex. Και τώρα, με την άδεια του Εθνικού και με την δέουσα αναπροσαρμογή για την μικρή ιδιόμορφη «πίστα» του Πορεία, «Ο Κοτζάμπασης» επιτέλους παρασταίνεται κανονικά.

Λεωνή Ξεροβάσιλα, Γιώργος Χριστοδούλου: Η Βαγγελιώ κι ο Μίχαλος www.pskafidas.com

Όλες αυτές οι αναποδιές κι ανατροπές, βέβαια, δεν πιάνουν χαρτωσιά μπρος σ’ αυτά που περνάει στο έργο ο Μίχαλος Ρούσης· ο πρωταγωνιστής-κοτζάμπασης απ’ τον Καστρόπυργο της Πελοποννήσου, που από λεφτάς γαιοκτήμονας, ηδονιστής, καλοπερασάκιας και φιλοτομαριστής, που μια χαρά είχε βολευτεί κάτω απ’ τον οθωμανικό ζυγό, θα γίνει φυγάς και εξωμότης, ύστερα ήρωας από σπόντα στα Δερβενάκια, μετά ξανά-μανά ηρωικά επιζήσας στο Μανιάκι, αργότερα ακόμη λάβρος ομιλητής στην Γ’, νομίζω, Εθνοσυνέλευση της Επιδαύρου –αχ, μην τ’ αραδιάσουμε όλα εδώ, δεν έχει νόημα.

Παράλληλα δε με όλα αυτά, κι ενώ 14 ηθοποιοί (όλοι τους εξαίρετοι) μπαινοβγαίνουν σε ρόλους ιστορικών και μη προσώπων, ξετυλίγεται και η ακόρεστη λιμπιντική ιστορία του Μίχαλου με την γυναίκα του, Ευαγγελία, με την αγορασμένη και σπιτωμένη ερωμένη, Βαγγελιώ, συν τουλάχιστον μια ακόμη διακόρευση… Και του πουλιού του ο χαβάς είναι το ίδιο, αν όχι περισσότερο, κομβικός για την κατανόηση του κεντρικού ήρωα. Ενδεχομένως και για την κατανόηση ενός ολόκληρου έθνους…

Κολοκοτρώνης στην ομίχλη της Ιστορίας: Ο Δημήτρης Ήμελλος, εξαιρετικός www.pskafidas.com

Είναι πραγματικά θαυμαστή η διασκευή που επιφύλαξε ο Θανάσης Τριαρίδης στην τριλογία του Καραγάτση. Με εξαίρεση μια τόση δα κοιλίτσα, λίγο μετά τον καταπληκτικό μονόλογο του Παπαφλέσσα (στην επίσημη πρεμιέρα εδώ έπεσε εμβόλιμο χειροκρότημα) κι ενώ η Ιστορία και ο Ρούσης αφήνουν σιγά-σιγά πίσω τους την Επανάσταση, όλο το υπόλοιπο ρέει σαν νεράκι. Νάμα γάργαρο και λασπόνερο ταυτόχρονα, βέβαια… Υπέροχο εύρημα, λειτουργικότατα ενταγμένο στην πλοκή, η παρουσία των (εξόριστων πια) βασιλέων Όθωνα και Αμαλίας που μπαίνουν πρώτοι στην σκηνή, χαιρετούν τα πλήθη, ανεβαίνουν και κάθονται σε ένα θεωρείο κι από κει παρακολουθούν σαν παράσταση την ζωή του Μίχαλου Ρούση, που κάποτε εγνώρισαν από κοντά.

10 σημεία-κλειδιά μιας σπουδαίας παράστασης

Μιλώντας για ευρήματα και σκηνοθετικές εμπνεύσεις, τι να πρωτοπώ δεν ξέρω. Θα απαριθμήσω συνοπτικά μερικά από δαύτα, σε μια προσπάθεια να σκιαγραφήσω κάπως τον εκφραστικό πλούτο και την δραματουργική ενάργεια της παράστασης. Αν δεν το κάνουμε έτσι, τούτο το κείμενο θα χρειαστεί σίγουρα και… δεύτερο τόμο.

• Κορυφαία συνιστώσα της παράστασης, η έξοχη μουσική του Άγγελου Τριανταφύλλου, που ερμηνεύεται ζωντανά από τέσσερις μουσικούς σε μια γωνιά της σκηνής. Κορφολογώντας από ατμοσφαιρικά μουσικά θέματα, έντεχνες μελωδίες, μπόλικα κλαρίνα και τσάμικα, συν μια εμβόλιμη οπερατική άρια (λάιβ, από την Αρετή Πασχάλη), η μουσική επένδυση του «Κοτζάμπαση» κάνει πολλά περισσότερα απ’ όσα κάνουν συνήθως ένα, δύο ή πέντε μουσικά θέματα μιας παράστασης. Συμπρωταγωνιστεί δικαιωματικά.
• Πολυμορφικό, μινιμαλιστικό, και προσηκόντως ρουστίκ και σκονισμένο, το σκηνικό της Θάλειας Μέλισσα προσαρμόζεται στο πιτς-φυτίλι στις εξίσου γρήγορες εναλλαγές της αφήγησης: από τον οθωμανικό οντά του ετοιμοθάνατου Μουσταφάμπεη, σε έναν δραματοποιημένο επίμονο ερωτικό εφιάλτη του Μίχαλου, κι από κει στον Κολοκοτρώνη λίγο πριν την μάχη η απόσταση εκμηδενίζεται. Οπωσδήποτε με την αρωγή των φωτισμών του Αλέκου Αναστασίου.
• Κείμενο, σκηνοθεσία και ηθοποιοί συνωμοτούν δεξιοτεχνικά κάνοντάς σε να αισθάνεσαι πως παρακολουθείς ταυτόχρονα α) ένα αποκαλυπτικό και κάπως κωμικοτραγικό ντοκιμαντέρ για το «Βρώμικο ‘21», β) ένα ερωτικό τρίγωνο αρκούντως προχώ για 19^ο αιώνα, γ) ένα ψυχολογικο-υπαρξιακό θρίλερ γύρω από την επιθανάτια λέξη που, ως άλλος «Πολίτης Κέιν», προφέρει ο κοτζάμπασης Μίχαλος Ρούσης πριν ξεψυχήσει.
• Εξαίσιες και ταμάμ, οι βρώμικες και ξεφτισμένες φουστανέλες των αγωνιστών. Έτσι κάπως θα ήταν στ’ αλήθεια… Κι ωραία αντίστιξη με τα αραχνοϋφαντα μεσοφόρια της Ευαγγελίας, ή των δυο χανουμισσών.
• Σίφουνας ολόφωτος και Ιανός κανονικός, ο Γιώργος Χριστοδούλου στον επώνυμο ρόλο αλωνίζει την σκηνή σχεδόν αδιάλειπτα ισορροπώντας μεταξύ αχαΐρευτου παρτάκια, και υπαρξιακά ταλανισμένου αντιήρωα (του Καμύ, ξερωγώ) που αποδέχεται ολοσχερώς τι κουμάσι είναι. Εξού και δεν μπορείς να του αντισταθείς. Εξαίρετη φωνή και άρθρωση.
• Αναμενόμενα στιβαρός κι αλάνθαστος, ο Δημήτρης Ήμελλος απλά ε ί ν α ι ο Κολοκοτρώνης. Όπως κι αν τον έχεις φανταστεί τον Γέρο του Μοριά, εδώ θα αναφωνήσεις «chapeau!» και θα αναθεωρήσεις.
• Καταπληκτικό σκηνοθετικό εύρημα, η παράσταση… Καραγκιόζη που τρυπώνει απροειδοποίητα ορίζοντας τον διάλογο μεταξύ Ρούση και Παπαφλέσσα στην πρώτη συνάντηση των δυο αντρών. Υπέροχη κίνηση, σωστή καραγκιοχοπαικτική εκφορά λόγου, πάσα περιπαικτική διάθεση.
• Μολαταύτα, και ως συνέχεια του προηγούμενου σχόλιου, πουθενά η παράσταση δεν μπατάρει εξόφθαλμα και αψυχολόγητα προς αναίτιες μοντερνιές και δήθεν τολμηρές καινοτομίες. Ακόμα και η γκρίζα πάστα, σαν τέφρα ανάκατη με λαδομπογιά, που φέρουν όλοι οι ηθοποιοί στο ένα τους μάγουλο κάτι είχε να πει. Όχι σαφές ή αναντίρρητο, αλλά ουσιαστικό -για την βρωμιά, την πατίνα του χρόνου, το σημάδι της Ιστορίας… Κοντολογίς, ενώ στην πραγματικότητα τίποτα απ’ όσα συμβαίνουν επί σκηνής δεν είναι συμβατικό ή ρεαλιστικό, όλα μοιάζουν τιθασευμένα κάτω από ένα συμπαγές αισθητικό περίβλημα που τα δικαιολογεί και τα υποστηρίζει.

Ο Θανάσης Δόβρης ως Παπαφλέσσας www.pskafidas.com

• Ο σαρωτικός Θανάσης Δόβρης, στον συγκλονιστικό μονόλογο-σόου του Παπαφλέσσα, λειτουργεί σε δυο ταμπλό: συμπυκνώνει την άποψη του Καραγάτση για τον Ελληνισμό (του τότε, του τώρα, του πάντα), και ειδικά για τον κλήρο, ενώ συγχρόνως σηματοδοτεί το απόγειο της παράστασης. Και χάρη στην σκηνοθετική γραμμή, μέσα σε δυο σκάρτα λεπτά, ο λόγος του κατά κόσμον Γρηγόριου Δικαίου περνάει από τον λαοπλάνο δημαγωγό τύπου Αντρέα, στον παραληρηματικό τραγόπαπα, κι από κει (εδώ είναι το καλύτερο) στον γλοιώδη μα ανίκητο τηλεοπτικό παρουσιαστή που ξεδιάντροπα χειραγωγεί το κοινό. Ή το ποίμνιο… Μεγαλοφυές!
• Είναι αλήθεια ότι το δεύτερο, κι ακόμη περισσότερο το τρίτο μυθιστόρημα της τριλογίας του Καραγάτση έχουν συμπυκνωθεί σημαντικά σε σχέση με το πρώτο. Προσωπικά, καθόλου δεν με πείραξε, αν και σίγουρα από ένα σημείο και μετά οι off επεξηγηματικές γέφυρες που ενώνουν γεγονότα πυκνώνουν πολύ. Όμως, η παραγωγή στήθηκε για να μιλήσει κυρίως για το ’21, κι όχι για τις γκομενοδουλειές του Μίχαλου Ρούση. Από την άλλη, αν τα δυο μεταγενέστερα βιβλία έλειπαν και τελείως θα χάναμε τον Παπαφλέσσα. Και το «χακ», την σούφικη λέξη-φετίχ που διατρέχει το έργο από την αρχή έως το τέλος.

Συντελεστές

Διασκευή: Θανάσης Τριαρίδης | Σκηνοθεσία: Δημήτρης Τάρλοου | Μουσική: Άγγελος Τριανταφύλλου | Σκηνικά: Θάλεια Μέλισσα | Κοστούμια: Αλέξανδρος Γαρνάβος, Τζίνα Ηλιοπούλου | Κίνηση: Κορίνα Κόκκαλη | Φωτισμοί: Αλέκος Αναστασίου | Ηθοποιοί: Γιώργος Χριστοδούλου (Μίχαλος Ρούσης), Δημήτρης Ήμελλος (Κολοκοτρώνης, ενωμοτάρχης), Βίκυ Κατσίκα (Ευαγγελία Ρούση), Λεωνή Ξεροβάσιλα (Βαγγελιώ Σπυροπούλου), Χρήστος Μαλάκης (Μουσταφάμπεης), Θανάσης Δόβρης (Παπαφλέσσας, πρόκριτος, άντρας), Κώστας Βασαρδάνης (Όθωνας, Δωρόθεος), Ξανθή Γεωργίου (Αμαλία), Αλέξανδρος Μαυρόπουλος (Άντρας, Σουλεϊμάν), Δημήτρης Μπίτος (Μοθωνίτης, Λουκάς Πύρρος, Αρβανίτης, Αχμέτ Τόσκα, Πλαπούτας, Μακρυγιάννης, Καραγιαννόπουλος), Γιώργος Μπινιάρης (Γερο-Μίχαλος, Τρούκας, Χουσεΐν Αγάς, Ανδρέας Μερσίνης), Αρετή Πασχάλη (Μάρθα, Χανούμισσα), Δημήτρης Καπουράνης (Πανάγος, Κοσμάς, πρόκριτος, άντρας), Μελισσάνθη Ρεγκούκου (Ρηνούλα, χανούμισσα) | Μουσικοί: Γιώργος Δούσος (κλαρίνο, καβάλ), Κώστας Νικολόπουλος, Μηνάς Λιάκος (ηλεκτρική κιθάρα), Νίκος Παπαϊωάννου (μπάσο), Βασίλης Χωριανόπουλος (τύμπανα).

► Πληροφορίες: «Ο Κοτζάμπασης του Καστρόπυργου», Θέατρο Πορεία (Τρικόρφων 3-5 & 3^ης Σεπτεμβρίου 69, 210-8210991). Παραστάσεις Τετάρτη, Κυριακή στις 19:00, Πέμπτη, Παρασκευή 20:00, Σάββατο 17:00 και 20:30. Εισιτήρια 25, 20, 17, 15€ (μειωμένο 17, 15, 12€). Παραστάσεις με αγγλικούς υπέρτιτλους 26 Δεκεμβρίου, 6 και 29 Ιανουαρίου 2022, 16 Φεβρουαρίου 2022.