“Ένα ειρωνικό σχόλιο κατά του εθνικισμού” – Η χορογράφος Zωή Δημητρίου αποδομεί το Okho του Ξενάκη

“Boulevard Humaine” λέγεται η νέα χορογραφία της Zωής Δημητρίου, η οποία έχει ως σημείο εκκίνησης το έργο “Okho” του Ιάννη Ξενάκη, μια ανάθεση για τον εορτασμό των 200 χρόνων από τη Γαλλική Επανάσταση που γράφτηκε για μια χαρακτηριστική αφρικανική ενορχήστρωση. Μια χορογραφία για 3 γυναίκες ερμηνεύτριες, που καταπιάνεται με έννοιες του ανήκειν και με το καίριο ερώτημα του πώς μπορούμε να είμαστε διαφορετικοί μαζί θα έχουμε την ευκαιρία να παρακολουθήσουμε στο Θέατρο Πλύφα, 27 με 30 Δεκεμβρίου.

“Το Οkho ίσως είναι το πιο πολιτικό έργο του Ιάννη Ξενάκη”

Μιλώντας με τη γνωστή Ελληνίδα χορογράφο Ζωή Δημητρίου προσπαθήσαμε να ψηλαφίσουμε τη σχέση της με το έργο του Ξενάκη και γιατί επέλεξε το Οkho ως αφετηρία του “Boulevard Humaine”.

“Η ιδιαίτερη αγάπη μου με τη μουσική και το πώς συνδέεται ο ήχος κι η μουσική μαζί με τον χορό και την εικόνα είναι κάτι που διαπερνά την έρευνα μου πολλά χρόνια. Το Οkho το είχα ακούσει για πρώτη φορά, πριν από 15 χρόνια περίπου στο Λονδίνο, σε μια συναυλία σύγχρονης μουσικής. Θυμάμαι ότι μου είχε κάνει τεράστια εντύπωση. ‘Ήταν ένα εξαιρετικό κομμάτι, παιγμένο ζωντανά με μουσικούς, με μια ιδιαίτερη ενέργεια, ενώ ταυτόχρονα αναγνώριζες την ιδιαιτερότητα ότι δεν έχει κάποια κλασική δομή αναγνωρίσιμη, δεν είναι καθόλου αναμενόμενη, έχει πολλές εκπλήξεις ενώ αλλάζει διαρκώς τέμπο. ‘Ένα πολύ ιδιαίτερο κι εξαιρετικά δύσκολο έργο.

Το 2022 ήταν τα 200 χρόνια από τη γέννηση του Ξενάκη οπότε γινόντουσαν πάρα πολλές εκδηλώσεις για τη μουσική του, όπως σήμερα η έκθεση στο ΕΜΣΤ στην Αθήνα. Συζητώντας με έναν φίλο μου μουσικολόγο που έχει κάνει έρευνα πάνω στο έργο του Ξενάκη, μου μίλησε τυχαία για το Οkho και το πώς θεωρείται ίσως το πιο πολιτικό του έργο. Ο Ξενάκης ζούσε στη Γαλλία ήδη 18 χρόνια αφότου φυγαδεύτηκε από την Ελλάδα για την πολιτική του δραστηριότητα, όταν η Γαλλία του ζήτησε να συνθέσει ένα έργο για τους εορτασμούς των 200 χρόνων από τη Γαλλική Επανάσταση. Αυτό που έκανε ο Ξενάκης ήταν να συνθέσει και να ενορχηστρώσει το έργο του με τρία χαρακτηριστικά αφρικανικά τύμπανα (jempes). Για πολλούς, αυτή η επιλογή ενορχήστρωσης θεωρείται ένα ειρωνικό σχόλιο για το γαλλικό αποικιοκρατισμό και ειδικά σ ’εκείνη την περίοδο όπου ήταν έντονος ο εθνικισμός.

Με αυτή την μικρή χειρονομία της επιλογής της ενορχήστρωσης, ο Ξενάκης καταφέρνει μέσα από την μουσική του να κάνει ένα πολιτικό σχόλιο. Αυτό θυμάμαι ότι μου έκανε ιδιαίτερη εντύπωση. Πάντα έχω την αίσθηση ότι αυτό που φέρουμε ως σώματα έχει μια πολιτική διάσταση, από το πώς συνομιλούμε, πού βρισκόμαστε μέχρι το πώς επιλέγουμε να ζούμε. Έτσι γεννήθηκε η ιδέα αυτής της χορογραφίας. Από τη μία πλευρά, υπήρχε η πρόκληση πώς να συνθέσω την κίνηση, πώς να χορογραφήσω, πώς να φέρω την κίνηση σε διάλογο και να συνυπάρξει με τη ιδιαίτερη μουσική του Ξενάκη, που από μόνη της γεμίζει ένα χώρο, ενώ είναι πολύ δύσκολη και ιδιαίτερη. Και από την άλλη πλευρά, υπήρχε ο προβληματισμός πώς το Οkho, ένα κομμάτι 15 λεπτών – θα υπάρξει σε μια βραδιά χορού μιας ώρας όπου θα υπάρχει η συνέχεια, ο απόηχος του Οkho. Και πώς αυτό ανοίγει κι ένα πλαίσιο για το έργο, το οποίο φέρει ένα στοιχείο από άλλη κουλτούρα, το ενσωματώνει στη δική του σύνθεση και ταυτόχρονα πετυχαίνει κι ένα πολιτικό σχόλιο.

Κάπως έτσι ξεκίνησε η σκέψη αυτού του έργου. Προχωρήσαμε σε εκτενείς συζητήσεις με τον μουσικό συνθέτη με τον οποίο συνεργάζομαι τα τελευταία χρόνια, για το πώς μπορούμε να διαχειριστούμε οτιδήποτε άλλο ηχητικά μέσα στο έργο μετά από το Οkho του Ξενάκη. Κάποιες τεχνοτροπίες της μουσικής του Ξενάκη κάπως έχουν ενσωματωθεί σε μια μετέπειτα ηχητική σύνθεση που ακολουθεί το έργο, ενώ πολλές χορογραφικές δομές που χρησιμοποιώ και κινητικές ιδέες έχουν επηρεαστεί πολύ από αυτές, δημιουργώντας ένα σύνολο.

Αυτό που έκανε ο Ξενάκης ήταν να συνθέσει και να ενορχηστρώσει το έργο του με τρία αφρικανικά τύμπανα (jempes). Για πολλούς, αυτή η επιλογή ενορχήστρωσης θεωρείται ένα ειρωνικό σχόλιο για το γαλλικό αποικιοκρατισμό και ειδικά σ ’εκείνη την περίοδο όπου ήταν έντονος ο εθνικισμός.

Αυτό, επίσης, που ενέπνευσε το Okho είναι οι performers που το κατοικούν. Το Οkho παίζεται από τρεις μουσικούς, γεγονός που με οδήγησε στην επιλογή τριών performers, γυναικείου φύλου, διαφορετικών ηλικιών, με διαφορετική πορεία κι εκπαίδευση στην τέχνη του χορού. Η Funmi Adewole,για παράδειγμα, νιγηριανής καταγωγής που συμμετέχει στο έργο μου, είναι εκπαιδευμένη και χορεύει κυρίως αφρικανικούς χορούς, αν και έχει συνεργαστεί και με σύγχρονα χορευτικά σχήματα στο Λονδίνο. Το γεγονός όμως ότι συνεργάζομαι με μια χορεύτρια με την οποία δεν μοιραζόμαστε την ίδια κατάρτιση στο σύγχρονο χορό όπως με τη Ναταλία Μπάκα, αποτελεί για μένα μια διαφορετική εμπειρία. Αυτές οι τρεις γυναίκες συνυπάρχουν σε αυτό το έργο που είναι το Βoulevard Ηumaine.”

Ποια νοήματα φέρει για εσάς ο τίτλος “Boulevard Humaine” και πώς συνομιλεί με το σήμερα;

“Ο τίτλος Boulevard Humaine αναφέρεται στις λεωφόρους που σε περιόδους εκεχειρίας από πολέμους παλιότερα φύτευαν δέντρα και με αυτό τον τρόπο οριοθετούσαν ένα δρόμο ειρήνης ο οποίος σήμανε την παύση πυρός. Θυμάμαι την περίοδο που επεξεργαζόμουν και δούλευα πάνω στο έργο, είχε μόλις ξεσπάσει ο πόλεμος στην Ουκρανία κι άκουγα συνέχεια να μιλάνε στην τηλεόραση για ανθρωπιστικούς διαδρόμους που ανοίγουν για να σωθεί ο κόσμος. Αυτό μου έφερε στη θύμηση την έννοια του boulevard, ενός δρόμου που είναι προστατευμένος, που έχει δέντρα, που φέρει ένα σύμβολο ειρήνης και δέχεται ανθρώπους ανεξαρτήτως προέλευσης και καταγωγής. Γι ‘αυτό και το ονόμασα Boulevard Humaine. Στο έργο μου συνυπάρχει ο χορός με την αφήγηση. Ένα στοιχείο που ενυπάρχει έντονα στους αφρικανικούς χορούς και που το ενσωματώνουμε κι εμείς στο έργο αυτό. Οι ιστορίες που λέγονται συνιστούν μια σύνθεση προσωπικών αφηγήσεων αναφορικά με τα ονόματά μας και τη σημασία τους, με πολιτικά συμβάντα και άλλες ιστορίες που φέρουν την πεποίθηση ότι είμαστε όλοι άνθρωποι που περπατάμε στο ίδιο μονοπάτι. Πώς εντέλει μέσα από διαφορετικές αφηγήσεις καταφέρνουμε να συνυπάρξουμε στο ίδιο χώρο, στο ίδιο έργο, με τις όποιες διαφορές φέρει το κάθε σώμα και η κάθε ιστορία; Και αυτό για μένα είναι πολύ σημαντικό, μιας και δυστυχώς παρά τις όποιες προσπάθειες είμαστε πάλι σε περίοδο πολέμων. Το έργο αυτό το ετοίμαζα τέλη του 2021 με 2022 και θυμάμαι να σκέφτομαι πόσο θλιβερό είναι να ξαναερχόμαστε σε καταστάσεις όπου άνθρωποι πεθαίνουν στον πόλεμο. Και ένιωθα ότι κάτι δεν έχουμε καταλάβει ακόμα ως ανθρωπότητα.”

Ποιες ήταν οι σημαντικότερες προκλήσεις που αντιμετωπίσατε κατά τη δημιουργία του “Boulevard Humaine”

“Θα μιλήσω λίγο για την συνθήκη παραγωγής του έργου. Η συγκεκριμένη παραγωγή είχε την υποστήριξη της Αγγλίας και της Ελλάδας καθώς και ιδιωτικών φορέων κι είμαι ευγνώμων για αυτήν τη συμπαράσταση στη δουλειά μου. Επειδή ήθελα να συνεργαστώ πολύ με τη Fumi, λόγω των συνθηκών που ζούσαμε, υπήρχε η δυσκολία του συντονισμού των προβών για τη δημιουργία του έργου, Αυτό που συνέβη ήταν ότι έγινε λίγο υβριδικά. Ένα μεγάλο μέρος των προβών έγινε διαδικτυακά και κάποιες στο studio μαζί. Ουσιαστικά η πρόκληση ήταν ότι δουλεύαμε με συνθήκες παρουσίας και φυσικής απουσίας, γεγονός που δυσκόλευε τη χορογραφική σύνθεση. Η ίδια όμως αυτή δυσκολία με έφερε να σκεφτώ διαφορετικά και να χορογραφήσω με ένα τρόπο που αν δεν υπήρχε αυτή η συνθήκη, δεν θα συνέβαινε.

Η μεγαλύτερη, όμως πρόκληση ήταν και παραμένει να δουλεύεις με ανθρώπους που έρχονται από άλλη κουλτούρα, φέρουν μια άλλη «πειθαρχία» στην εκπαίδευση τους και κατανοούν διαφορετικά την «χειρονομία» στο χορό. Πώς καταφέρνεις να φέρεις διαφορετικά πολιτισμικά στοιχεία που τα κουβαλά το ίδιο το σώμα σε μια ενιαία σύνθεση; Πώς καταφέρνεις να κατανοήσεις ότι η συγκεκριμένη «χειρονομία» διαθέτει ένα διαφορετικό συμβολισμό στην παράδοση της Fumi, διαφορετικό από τον δικό μας. Όλο αυτό προκαλούσε μια ένταση στη δημιουργική διαδικασία και ταυτόχρονα γεννούσε την ανάγκη να καταλάβεις τι σημαίνει επανάληψη στην παράδοση της Fumi ή το πώς δουλεύει εξελίσσοντας ένα κινητικό μοτίβο στη δική της κουλτούρα σε σχέση με το πώς την καταλαβαίνω και την οριοθετώ εγώ. Όλη αυτή η διαδικασία αποτέλεσε για μένα μια τεράστια πρόκληση, αλλά με το θετικό πρόσημο ότι μας πήγε παραπέρα. Φτάσαμε σε ένα σημείο να σεβόμαστε τις διαφορετικότητες και τον διαφορετικό τρόπο που μπορεί να φέρνουμε στη δημιουργική διαδικασία. Αλλά και για μένα προσωπικά ως χορογράφο με οδήγησε να μπλέξω αισθητικά πράγματα που δεν θα συνέβαινε αν συνεργαζόμουν με χορεύτριες με τις οποίες θα μοιραζόμουν κοινή εκπαίδευση και παράδοση. Θεωρώ ότι με προχώρησε ως καλλιτέχνη αλλά και ως άνθρωπο και αυτό το θεωρώ πολύ όμορφο.”

Πώς αντιλαμβάνεστε το ρόλο του χορού ως μέσου έκφρασης αναφορικά με κοινωνικά και πολιτικά θέματα;

“Πιστεύω ότι οι άνθρωποι με τις επιλογές και με τις κινήσεις τους και το πώς άγονται και φέρονται έχουν άμεση σύνδεση με το πολιτικό. Το θέμα είναι πώς το φέρνουμε αυτό στη συνειδητότητά μας και στη συνέχεια πώς αυτό μεταφέρεται συνειδητά στη δημιουργική διαδικασία. Οπότε ο χορός δυνητικά, φυσικά, και είναι ένα μέσο που μπορεί να αγγίξει πολιτικά και κοινωνικά θέματα. Για μένα η διαφορά είναι στο πώς αυτή η πολιτική χροιά που κουβαλάμε συνεχώς, μπορεί να αναγνωριστεί και μετέπειτα να γίνει συνειδητή μέσα στο πλαίσιο της χορογραφίας ενός έργου, με τον ίδιο τρόπο που κι ο Ξενάκης επέλεξε πολύ συνειδητά τη συγκεκριμένη ενορχήστρωση με τα αφρικανικά jempes. Όπως κι εγώ πολύ συνειδητά επέλεξα ότι σε αυτό το έργο θέλω να έχω κι έναν άνθρωπο ο οποίος έρχεται από την αφρικανική παράδοση και κουλτούρα, και ότι θα έρθει να συνομιλήσει μαζί μου χορευτικά σε αυτό το έργο. Και μάλιστα μια χορεύτρια η οποία είναι εκπαιδευμένη στη δική της παράδοση κι εγώ επιλέγω να φέρω αυτήν την παράδοση στο έργο μου. Αυτή η επιλογή από μόνη της εγείρει θέματα διαπολιτισμικότητας, πώς δανειζόμαστε και ενσωματώνουμε στοιχεία από άλλες κουλτούρες και μιλάμε μέσα από αυτές.

Ήμουν στο Φεστιβάλ Καλαμάτας, το 1996 νομίζω. Και θυμάμαι ένα solo της Trisha Brown με την πλάτη στο κοινό. ‘Ενα πλάσμα αιθέριο, εξαιρετικά εκφραστικό, με μια κίνηση ελεύθερη, χωρίς μουσική. Εντυπωσιάστηκα. Θυμάμαι πολύ έντονα ότι όταν γύρισε προς το κοινό, αναγνώρισα μια γυναίκα μεγαλύτερης ηλικίας!

Θεωρώ συχνά προβληματικό το γεγονός ότι θεατρικά ή χορευτικά έργα που βασίζονται σε μια έρευνα γύρω από άλλους πολιτισμούς, παίρνουν κάποια στοιχεία, τα μαθαίνουν και τα φέρουν μετά στο έργο για να μιλήσουν γι’αυτούς. Αυτό προσωπικά δεν με πείθει. Εκεί για μένα υπάρχει πάντα ένα ερωτηματικό για το πώς καταφέρνουμε να μιλήσουμε γι’ αυτούς τους πολιτισμούς.”

Η πρώτη σας έντονη ανάμνηση από τον χορό;

“Ήμουν στο Φεστιβάλ Καλαμάτας, το 1996 νομίζω, με καλλιτεχνική διευθύντρια τη Βίκυ Μαραγκοπούλου. Μια όαση για όλους εμάς που σπουδάζαμε τότε στην Κρατική Σχολή και πηγαίναμε τα καλοκαίρια να δούμε τι γίνεται πέρα από τα δικά μας στενά πλαίσια στην Ελλάδα. Και θυμάμαι να βλέπω ένα solo στο οποίο χόρευε η ίδια η Trisha Brown με την πλάτη στο κοινό. Θυμάμαι να βλέπω ένα πλάσμα αιθέριο, εξαιρετικά εκφραστικό, με μια κίνηση ελεύθερη, χωρίς μουσική. Είχα πραγματικά εντυπωσιαστεί με το πώς μπορούσε να μιλήσει τόσο ποιητικά με το σώμα της. Και θυμάμαι πολύ έντονα ότι όταν γύρισε προς το κοινό αναγνώρισα μια γυναίκα μεγαλύτερης ηλικίας. Και αυτό μου είχε κάνει ακόμα μεγαλύτερη εντύπωση γιατί στο χορό υπάρχει η κλασική άποψη ότι υπάρχουν όρια ηλικίας κι ότι μετά συνεχίζεις με κάτι άλλο. Εκεί είδα ότι η Trisha είχε ανατρέψει – όχι μόνο με την πρωτοτυπία, την ιδιαίτερη χορογραφία της και την κίνησή της – και αυτά τα στερεότυπα. Από εκεί ξεκίνησε η απόφασή μου να θέλω να φύγω στο εξωτερικό και να δω τι άλλο υπάρχει. Πήγα ως υπότροφος στη Νέα Υόρκη στο Studio της Trisha Brown όπου και έμεινα ένα χρόνο κοντά της. Παρέμεινα στη Νέα Υόρκη και μετά πήγα στο Λονδίνο.”

Πρότυπό σας χορογραφικά υπήρξε η Trisha Brown. Ποια είναι τα στοιχεία της που θαυμάζετε διαχρονικά και σας επηρέασαν (επαγγελματικά αλλά ίσως και προσωπικά);

“Είναι μια μεγάλη καλλιτέχνιδα που έφερε μεγάλες ανατροπές στο σύγχρονο χορό. αλλά και στην τέχνη γενικότερα. Με το Judson Dance Theater έκανε πολύ γενναία βήματα και με έναν ιδιαίτερο πειραματισμό. ‘Hταν πρωτοπόρα ακόμα και στο πώς έφερνε καλλιτέχνες να συνδιαλέγονται μεταξύ τους χορογραφικά. Ήταν μια γυναίκα που δεν σταματούσε να εξελίσσεται και να μεταμορφώνεται μέσα στο χρόνο. Αυτό είναι ένα χαρακτηριστικό που θαυμάζω και το έχω υιοθετήσει κι εγώ. Ανάλογα με το που βρίσκομαι, εξελίσσεται και η τέχνη μου. Υπήρξε ένας πολύ σημαντικός άνθρωπος για μένα από πολύ μικρή ηλικία, αλλά και ως προσωπικότητα η ίδια.”

Τι σας προβληματίζει στην Ελλάδα – αναφορικά με τον τρόπο που στηρίζει (ή όχι) την τέχνη του χορού – και πώς μπορούν να βελτιωθούν οι συνισταμένες;

“Το βασικό που παρατηρώ και δυστυχώς δεν έχει αλλάξει εδώ και χρόνια είναι ότι δεν υπάρχει κρατική υποστήριξη για την τέχνη του χορού και σε επίπεδο πλέον εκπαίδευσης και πανεπιστημιακής κατάρτισης. Εδώ και 20 χρόνια συζητάμε να αναβαθμιστεί η Κρατική Σχολή Χορού σε Πανεπιστημιακή Σχολή Τεχνών και να μπει ο χορός σε άλλα πλαίσια. Μακάρι να γίνει. Έχουν ξεκινήσει συζητήσεις και έχουν γίνει κάποια βήματα και θέλω να είμαι θετική. Θεωρώ όμως ότι είμαστε πολύ πίσω.

Το επίπεδο των Ελλήνων χορευτών είναι υψηλό, αλλά λείπουν οι δομές που θα αναβαθμίσουν την τέχνη μας και θα την συνδέσουν με την κοινωνία και τους πολίτες.

Ζω στο Λονδίνο κι εργάζομαι σ ’ένα από τα μεγαλύτερα πανεπιστήμια χορού, στο Trinity Laban Centre, όπου βλέπεις τι προσφέρεται εκεί, πώς σκέφτονται για την εκπαίδευση του χορού, τι εφόδια δίνονται στους σπουδαστές, Εδώ δυστυχώς δεν υπάρχει αυτό. Και είναι πολύ κρίμα γιατί υπάρχει πολύ ταλέντο. Το επίπεδο των Ελλήνων χορευτών είναι υψηλό, αλλά λείπουν οι δομές που θα αναβαθμίσουν την τέχνη μας και θα την συνδέσουν με την κοινωνία και τους πολίτες. Αυτό θέλει ένα μεγαλύτερο αγκάλιασμα από τον κρατικό μηχανισμό ώστε να μπορέσει η τέχνη να καταφέρει να αναβαθμιστεί και να έχει τον χώρο που θεωρώ ότι της αξίζει. Αυτή η συζήτηση, όμως δεν είναι καινούργια κι αυτό είναι το πιο θλιβερό. Νομίζω πραγματικά πως από ένα σημείο και μετά πάρα πολλά πράγματα έχουν να κάνουν με τις δομές και τα πλαίσια με τις οποίες περιβάλλονται οι τέχνες. Αν αρχίζει να οργανώνεται αυτό το κομμάτι, τότε θεωρώ ότι μπορούμε να προχωρήσουμε την τέχνη του χορού περισσότερο.”

Λίγα λόγια για τη Ζωή Δημητρίου

Η Ζωή Δημητρίου αποφοίτησε από την Κρατική Σχολή Ορχηστικής Τέχνης, σπούδασε στην Trisha Brown (Νέα Υόρκη) και ολοκλήρωσε με διάκριση το μεταπτυχιακό της στην Πρακτική του Ευρωπαϊκού Χοροθεάτρου στο Trinity Laban Conservatoire of Music and Dance (Λονδίνο). Χορογραφεί από το 2006 και στις διακρίσεις της συγκαταλέγονται βραβεία χορογραφίας όπως τα: Robin Howard Foundation Award 2008, Bonnie Bird Choreography Fund Award 2009, Company of Angels CfC 2010, Sadler’s Wells και The Place. Έχει συμμετάσχει στο Aerowaves και έχει λάβει πολλαπλές αναθέσεις έργου (π.χ. Μπαλέτο της Εθνικής Λυρικής Σκηνής, The Place, Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών, Φεστιβάλ Αθηνών και Επιδαύρου κ.ά.). Έργα της έχουν παρουσιαστεί σε σημαντικές σκηνές όπως: Fast Forward Festival 4 / Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών, ROH2, Arnolfini, BE Festival, Lilian Baylis, Φεστιβάλ Αθηνών και Επιδαύρου, Διεθνές Φεστιβάλ Χορού Καλαμάτας, Operaestate Veneto Festival, Teatro alla Scala – Milano, Europe in Motion Festival, Spring Loaded / The Place κ.α. Έχει συμμετάσχει σε ευρωπαϊκά ερευνητικά προγράμματα, όπως τα Choreoroam, Big Intensive (Sadler’s Wells), Europe in Motion, και λαμβάνει υποστήριξη από το Arts Council of England. Είναι ερευνήτρια/λέκτορας στο Trinity Laban Conservatoire of Music and Dance και έχει διδάξει διεθνώς σε σημαντικούς θεσμούς όπως: ImPulsTanz Festival, Sasha Waltz Company, National Academy of Dance in Rome, Central School of Speech and Drama, Independent Dance/UK,κ.α.

Η παράσταση Boulevard Humaine πραγματοποιείται με την οικονομική υποστήριξη του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού και του Arts Council of England. Με την υποστήριξη του Dance Umbrella, του Κέντρου Μελέτης Χορού Ι&Ρ Ντάνκαν, του Hellenic Centre και του TrinityLaban. Εισιτήρια εδώ…